რელიგია და ფსიქოანალიზი

გიორგი სიამაშვილი

რელიგიის წარმოშობა


ფსიქოანალიტიკოსები იზიარებენ მატერიალისტურ სწავლებას, რომელშიც რელიგიის წარმოშობის ერთ-ერთ მიზეზად მიჩნეულია ადამიანის დაუცველობა და უმწეობა მასზე ბევრად აღმატებული ბუნების ძალების წინაშე. ბუნების ძალთა გასულიერების პროცესი ხელს უწყობს მათ „მოშინაურებას”. ისინი აღარ წარმოადგენენ უცხო ძალას და იქცევიან ერთგვარ სოციუმის წევრებად. მათთან ურთიერთობაში ადამიანი იყენებს სოციალურ პრაქტიკებს. შესაძლოა შელოცვა, მსხვერპლის შეწირვა, ვედრება, მონანიება და ა.შ. ბუნების ძალები იქცევიან კერპებად, რომლებიც თვალ-ყურს ადევნებენ ადამიანთა ცხოვრებას და გამოდიან უზენაესი არბიტრის როლში. ცხოვრების უკუღმართობას და ბედისწერის სიავეს ადამიანს ატანინებს უფლის რწმენა. უფალი კეთილია, იგი არ გასწირავს საკუთარ ქმნილებას („მაგრამ ღმერთი არ გასწირავს კაცსა შენგან განაწირსა“). ასეა XIX საუკუნეშიც ლერმონტოვთან: «но есть и божий суд, наперстники разврата...»

„შესანიშნავია უფლის რწმენა, რომელმაც თავისი კეთილი ნებით შექმნა ეს სამყარო, დაამკვიდრა მასში ზნეობრივი წესრიგი, დააწესა სულის უკვდავება და საიქიო ცხოვრება. ანუ ყველაფერი ისე მოაწყო, როგორც ჩვენ ვისურვებდით. და რაც კიდევ უფრო საკვირველია, ჩვენმა გაუნათლებელმა და ჩაგრულმა წინაპრებმა მოახერხეს იმ ურთულესი მსოფლიო საიდუმლოების ამოხსნა, რომლის წინაშეც უძლურებას აღიარებდნენ კაცობრიობის საუკეთესო წარმომადგენლები“, - ფროიდი, „ერთი ილუზიის მომავალი“. ჩვენის მხრივ დავსძენდით, რომ ამ აზრის საილუსტრაციოდ გამოდგებოდა თუნდაც კანტის ცნობილი გამონათქვამი: „ორი რამ იწვევს ჩემში გაოცებას: ვარსკვლავებიანი ცა ჩემს თავზე და ზნეობრივი კანონი ჩემში“.

და მაინც უნდა ვაღიაროთ, რომ ამ ლოგიკის მიუხედავად, უამრავი ადამიანი რელიგიაში ნახულობს ერთადერთ შვებას, მისი მეშვეობით ახერხებს ცხოვრებისეული სირთულეების დაძლევას. თქვენ კი „საღ აზრზე“ აპელირებით, გსურთ წაართვათ მათ ეს საყრდენი ისე, რომ არაფერი მისცეთ მათ სანაცვლოდ?

რელიგიური დოგმები. რა საფუძველი გააჩნიათ რელიგიურ დოგმებს?

1. ისინი უნდა გვწამდეს, რადგან მათი სწამდათ ჩვენს წინაპრებს.

2. ჩვენ გაგვაჩნია სარწმუნო წყაროები, რომლებმაც მოაღწიეს შორეული წარსულიდან (ვთქვათ, რომაული წყაროების მოწმობა ქრისტეს რეალური არსებობის შესახებ. წყაროების თანახმად, იგი გახლდათ რელიგიური ლიდერი).

3. დოგმატების ეჭვქვეშ დაყენება საერთოდ აკრძალულია. წარსულში ამის გამო ადამიანებს მკაცრად სჯიდნენ (ინკვიზიცია). დღესაც საზოგადოების დიდ ნაწილში დოგმათა სისწორეში დაეჭვება ან მათი რევიზიის მცდელობა ბადებს პროტესტის გრძნობას (დამოკიდებულება სექტებისადმი, უცხო კონფესიებისადმი, ათეისტებისადმი...)

რელიგია და მორალი. ფროიდი სვამს ასეთ კითხვას: „რამდენად მოტივირებულია მორალური საქციელი იმ ადამიანებისათვის, რომლებმაც უარყვეს 86 ღმერთი, მაგრამ არ ზიარებიან კულტურას? ასეთი ადამიანები ხომ ნებისმიერ საზოგადოებაში უმრავლესობას წარმოადგენენ“. „ან უნდა დავტოვოთ ეს მასები თავიანთ პრიმიტიულ რელიგიურ წარმოდგენებში, რათა მათ შეინარჩუნონ ზნეობრივი ქცევის მოტივაცია, ან მოვახდინოთ რევიზია კულტურასა და რელიგიას შორის“. დოსტოევსკის რომანის პერსონაჟი წარმოთქვამს: „თუ ღმერთი არ არსებობს, ყველაფერი დასაშვებია“. ამ საკითხს ეძღვნება ცნობილი რელიგიური მოაზროვნის ს. ფრანკის სტატია: „მარჯვენა და მარცხენა მიმართულებათა მიღმა, სადაც ავტორი მიუთითებს, რომ კათოლიკურ დასავლეთში საეკლესიო რეფორმას და უუდმის მიერ გამოწვეულ სეკულარიზაციას არ მოჰყოლია საზოგადოებრივი ცხოვრების საერთო საფუძვლების მოშლა. კათოლიკურმა ეკლესიამ ხელი შეუწყო სამოქალაქო ინსტიტუტების ჩამოყალიბებას, რომლებმაც ათეიზმისა და მატერიალიზმის ზეობის ჟამს გააგრძელეს ჩვეული რიტმითა და წესით მუშაობა. სხვაგვარად განვითარდა მოვლენები მართლმადიდებლურ რუსეთში, სადაც რელიგიას იმთავითვე არ აუღია საკუთარ თავზე საერო ინსტიტუტების მოწყობისა და მათი გამართული მუშაობის უზრუნველყოფის ფუნქცია. მართლმადიდებლობა საერო ცხოვრებას განიხილავდა როგორც ცოდვისა და ბოროტების სივრცეს. მართლმადიდებლობის ძალა იყო ღმერთის წიაღქვეშ გაერთიანებულ მრევლში. ნიცშეს მიერ გამოცხადებული „ღმერთის სიკვდილი“ ნიშნავდა მართლმადიდებლური თემის ავაზაკებად ქცევას, რაც ბოლშევიკური რევოლუციის პერიოდში სრულად წარმოჩინდა. კათოლიციზმში ღმერთი უფრო პერსონიფიცირებულია. ამდენად რწმენის სიმტკიცისათვის კათოლიკეს ნაკლებად სჭირდება რელიგიურ თემში გაერთიანება. მაგრამ დავუბრუნდეთ ჩვენს ძირითად თემას.

რელიგია, როგორც ნევროზის წყარო. რელიგიას ფროიდი განიხილავს როგორც ნევროზის წყაროს. ისტორიის გარკვეულ პერიოდში ადამიანებმა უარი თქვეს ინსტინქტების კარნახით ცხოვრებაზე, რაც შეუძლებელს გახდიდა მათ შემდგომ თანაცხოვრებას (მსგავსი თეორიები გვხვდება ფოერბახის, მარქსისა და ენგელსის ნაშრომებში, მაგალითად: „ოჯახის, კერძო საკუთრებისა და სახელმწიფოს წარმოშობა“). მაგრამ ცნობიერებიდან განდევნილმა არქაულმა ინსტინქტებმა არაცნობიერში გადაინაცვლა. კულტურის მოთხოვნები რელიგიურ მოთხოვნათა რანგში იქნა აყვანილი. აქედან გამომდინარე, ფროიდი ასკვნის, რომ რელიგია იქცა ნევროზის მაპროვოცირებელ საშუალებად. ადამიანის ბუნებრივი ინსტინქტები იზღუდება კულტურით, რომლის საფუძველს რელიგია წარმოადგენს. რელიგიის ზოგადსაკაცობრიო ნევროზი ოიდიპოსის კომპლექსით არის წარმოდგენილი, მამისადმი ამბივალენტური დამოკიდებულებით. ამასთანავე, ფროიდს მიაჩნია, რომ მორწმუნე დაცულია ინდივიდუალური ნევროზისაგან: უნივერსალური ნევროზის ათვისება (ეს აკრძალულია ყველასათვის...) იცავს მას პერსონალური ნევროზისაგან.

ფროიდს მიაჩნია, რომ რელიგიისაგან განდგომა მოხდება ევროპული საზოგადოების „ზრდასთან“ ერთად. ცხოველური ინსტინქტების განდევნა მოხდება არა იძულებით, არამედ გონივრული, სულიერი მუშაობის შედეგად. განდევნის ფუნქცია რელიგიის ნაცვლად უნდა დაეკისროს მეცნიერულ შეხედულებას. მორწმუნე ადამიანს ფროიდი განიხილავს როგორც ბავშვს, რომელიც უნდა გაიზარდოს და დაიწყოს დამოუკიდებელი ცხოვრება“. ადამიანმა უნდა ისწავლოს ბედის მორჩილად ატანა ყოველგვარი იმედების გარეშე, რომ მას რომელიღაც პლანეტაზე აღთქმული მიწა ელოდება. ამ მიწებიდან მიღებული რენტა ჯერ ხომ არავის უნახავს. როგორც პატიოსანმა მცირე მიწის მფლობელმა, მან უნდა დაამუშავოს იგი, რათა გამოკვებოს საკუთარი თავი.

ფროიდის სწავლება მთლიანად ეფუძნება გონებისა და ცდის შედეგად მიღებულ დასკვნებს. რელიგია კი მათ აშკარად უპირისპირდება. განწმენდილი „რელიგიური იდეები“ (დეიზმი) ასევე განწირულია, რადგან ისინიც ცდილობენ შეინარჩუნონ რაღაც დამამშვიდებელი. „თუ თქვენ ისაუბრებთ ამაღლებულ სულიერ ინსტანციაზე, რომლის თვისებები გაურკვეველია, ხოლო მიზნები შეუცნობადი, თავს დაიზღვევთ სამეცნიერო კრიტიკისაგან, მაგრამ აღმოჩნდებით ადამიანთა ინტერესების მიღმა“. ამგვარად, ფროიდი რჩება პოზიტივიზმისა და რაციონალიზმის საფუძვლებზე და ნებისმიერი გადახვევა ამ საფუძვლებიდან მისთვის მოკლებულია აზრსა და მიზანს.

ე. ფრომი „ფსიქოანალიზი და ეთიკა“

ერიხ ფრომი ფროიდის მსგავსად მიიჩნევს, რომ ადამიანი თავს იტყვევებს, როდესაც იჯერებს, რომ მის არსებობას რაიმე მყარი მეტაფიზიკური საფუძველი გააჩნია. შფოთისა და მღელვარებისაგან თავის დასაღწევად იგი ხშირად რელიგიას აფარებს თავს. მისი ინტერესი რელიგიისადმი განპირობებულია არა მსოფლმხედველობრივი პრობლემებით, რომლებიც, შესაძლოა, ადამიანს გაუჩნდეს ცხოვრების გარკვეულ პერიოდში (ლ. ტოლსტოი, „რაშია ჩემი რწმენა“), არამედ გაორებისა და ეჭვიანობისაგან თავის დასაღწევად. რელიგიის საკითხებით ამგვარ მოტივაციით დაინტერესებაში მეცნიერი ხედავს ნევროზის სიმპტომს. თეოლოგსა და ფსიქოანალიტიკოსს საქმე აქვს ადამიანის სულთან, მისიგანკურნების პრობლემასთან.

განმანათლებელთა მსგავსად ფრომს მიაჩნია, რომ ეთიკური მიზნების მისაღწევად თეოლოგიის მნიშვნელობა განუზომელი აღმოჩნდა. თეისტურმა მსოფლმხედველობამ განავითარა კულტურა, მაგრამ დღეს იგი ამუხრუჭებს მის შემდგომ განვითარებას. ანალოგიური მსჯელობა გვხვდება ი. კანტის ნაშრომში „რელიგია მხოლოდ გონების ფარგლებში“. წმინდა წერილში მოთხრობილ სასწაულებსა და იგავებს გერმანელი ფილოსოფოსი მიიჩნევს საშუალებად, რომლის წყალობითაც ქრისტიანობა გავრცელდა დიდ ტერიტორიაზე. მასებისათვის უფრო გასაგები და მისაღები იყო ისტორია, ამბავი, რომელთა მონაწილენი ბიბლიის პერსონაჟები გახლავთ. მაგრამ მას შემდეგ „კაცობრიობა გაიზარდა“ და დღეს ზნეობრივ ღირებულებათა მნიშვნელობის მტკიცებას არ ესაჭიროება იგავი და სასწაული. როდესაც სახლი აშენებულია, ხარაჩოები აღარ არის საჭირო.

ფროიდისაგან განსხვავებით, რომელიც ვერაფერ დადებითს ვერ ხედავს რელიგიაში, რადგან განიხილავს მას როგორც გონების განვითარების დამაბრკოლებელ ფაქტორს, ილუზიას, ნევროზს, ინფანტილიზმის საფუძველს, ფრომს მიაჩნია, რომ რელიგიამ შესაძლოა ხელი შეუწყოს ადამიანის განვითარებას. მისი აზრით, მნიშვნელოვანია ვისაუბროთ არა რელიგიის წარმოშობაზე ან ღმერთის არსებობა-არარსებობაზე, არამედ იმაზე, თუ რა სახის რელიგიასთან გვაქვს საქმე. რელიგია ან ხელს უწყობს ადამიანის განვითარებას, ან მისი ძალების რეალიზებას ახდენს. სამწუხაროდ, XX საუკუნეშიც გრძელდება კერპთაყვანისმცემლობა. თანამედროვე ევროპელი, რომელიც ეთაყვანება ფულს და ყველა იმ „სიკეთეს“, რაც ფულით შეიძლება მოიპოვოს, ისეთი კერპთაყვანისმცემელია, როგორიც მისი შორეული წინაპარი, რომელიც ეთაყვანებოდა ხის ან ქვის გამოსახულებას. კომუნისტურ აღმოსავლეთში კერპებად არიან ქცეულნი ბელადები, პარტიები, კლასები, რევოლუციური იდეები და ა. შ. ანუ ორივე ერთმანეთთან დაპირისპირებულ სამყაროში საქმე გვაქვს არა სარწმუნოებასთან, რომელიც ხელს შეუწყობდა განვითარებას, არამედ იდოლებთან, რომლებიც ამუხრუჭებენ განვითარებას. „ხომ არ დადგა დრო, გავერთიანდეთ თანამედროვე კერპთაყვანისმცემლობის წინააღმდეგ?“ - სვამს კითხვას ერიხ ფრომი.

თეოლოგიური არგუმენტები. განმანათლებლობის ეპოქიდან მოყოლებული რელიგიის კრიტიკამიმდინარეობდა არა ცნობიერების, არამედ „საღი აზრის“ პოზიციიდან. რამდენად საღია ეს აზრი, თუკი იგი უარყოფს განსხვავებულ ცნობიერებას? თეოლოგთა წრეში წარსულშიც და დღესაც საკმაოდ მოიძებნება ადამიანები, რომლებიც ვლ. სოლოვიოვის მსგავსად განაცხადებენ: „გავამართლოთ ჩვენი წინაპრების რწმენა და ავიყვანოთ იგი ცნობიერების ახალ საფეხურზე“. შესაძლოა ცნობიერება იქცეს დამხმარე საშუალებად სარწმუნოების გააზრებისათვის. თუ რელიგიას მხოლოდ ეთიკის ნორმებზე დავიყვანთ, იგი ხომ აღარ იქნება რელიგია. „ქრისტიანობის არსი, - აღნიშნავს ალექსანდრ მენი, -მოქცეულია ქრისტეს პიროვნების საიდუმლოებაში. მაცხოვარი არ ეძებს ჭეშმარიტებას. იგი თავადარის ჭეშმარიტება“. ქრისტეს ბუნებაში პიროვნული თვითცნობიერება შერწყმულია ღვთაებრივ ცნობიერებასთან. თუ ამას არ ვაღიარებთ, ქრისტიანობა უბრალო მორალიზმად იქცევა. სტატიაში „ლევ ტოლსტოის ღვთისმეტყველება და ქრისტიანობა“ ა. მენი წერს, რომ ტოლსტოის ღმერთი არ არის ევანგელური ღმერთი, რომელსაც შეუძლია გამოეცხადოს ადამიანს, არამედ ეს არის პანთეისტური (ღმერთი არის ბუნება) არსება, რომელიც ყოველ ადამიანში ცოცხლობს. პანთეიზმში ბუნების კანონებს ენიჭებათ მისტიური ხასიათი.

დასკვნის სახით. ფსიქოანალიტიკოსთა ნააზრევი რელიგიის საკითხებში საშუალებას გვაძლევს განვასხვავოთ ჭეშმარიტი სარწმუნოება ცრუ რწმენებისაგან, რომელთა წარმოშობა ფსიქიკური ან სოციალური ფაქტორებით არის განპირობებული.

ფსიქოანალიტიკოსები ხაზს უსვამენ იმ გარემოებას, რომ სახელმწიფოები, რომლებიც ქრისტიანულ სახელმწიფოებად ითვლებიან, მნიშვნელოვნად დასცილდნენ ევანგელურ სწავლებას.

არც აღმოსავლეთში არსებულ ავტორიტარულ რეჟიმებს და არც მატერიალურ კეთილდღეობაზე ორიენტირებულ დასავლეთს არაფერი აქვს საერთო ქრისტიანულ სწავლებასთან.

გამოყენებული ლიტერატურა: ზ. ფროიდი: „ერთი ილუზიის მომავალი“, „ტოტები და ტაბუ“, „დოსტოევსკი და მამის მკვლელობა“.

ე. ფრომი: „ფსიქოანალიზი და ეთიკა“, „ვიყო თუ ვფლობდე“.

ი. კანტი: „რელიგია მხოლოდ გონების ფარგლებში“. ს. ფრანკი: „მემარჯვენეობისა და მემარცხენეობის მიღმა“.

ვ. სოლოვიოვი: „სიცოცხლის სულიერი საფუძვლები“.

ა. მენი: „ლევ ტოლსტოის ღვთისმეტყველება და ქრისტიანობა“.

13 ოქტომბერი 2003 90

Please Share it! :)