ქართული ხუროთმოძღვრული ტოლერანტობა

მირიან გამრეკელაშვილი 

რელიგიურ ტოლერანტობაზე საუბრისას ყურადღებას იქცევს ის ფაქტი, რომ წმინდა წერილში არ არსებობს ამ საკითხთან დაკავშირებით იმგვარი მსჯელობა, როგორც დღეს ვართ მიჩვეული. თუმცა არსებობს ძველი და ახალი აღთქმის ცალკეული ადგილები, რომლებიც საშუალებას გვაძლევს გავიაზროთ შემწყნარებლობის ფუნდამენტალური პრინციპები და ანთოპოლოგიური თუ მორალური თვალსაზრისით დავასაბუთოდ იგი. ტოლერანტობის, როგორც ფასეულობის, ჩამოყალიბებისა და გავრცელების პროცესში გადამწყვეტი როლი ითამაშეს ცნობილმა მოაზროვნეებმა, კერძოდ, მათმა ტექსტებმა, რომლებშიც ჩამოყალიებებული და განხილულია ტოლერანტობის რაობა, მისი მნიშვნელობა და აუცილებლობა საზოგადოებისათვის. ქრისტიანული დასავლეთის ისტორიაში ამგვარ საზოგადო მოღვაწეებად გვევლინებიან სხვადასხვა პერიოდის ავტორები: ტერტუალიანე, ლიბანიუსი, თემისტიუსი, სიმახუსი, როჯერ ბეკონი, დანტე ალიგიერი, რამონი ლული, მარსილიუს პადუელი, მარსელიო ფიჩინო, პიკო დელა მირანდოლა, ნიკოლო კუზელი, კონტარინი, ერაზმ როტერდამელი, ბუკერი, კასტელიო, სებასტიან ფრანკი, აკონციუსი, მელანქტონი, ცვინგლი, თომას მორი, ბეილი, ლესინგი, ჯონ ლოკი, პუფენდორფი, სპინოზა, თომასიუსი, ვოლტერი, უილიამსი, პენი, ლორდ ბალტიმორი, მილტონი და ა.შ.

ასევე უმნიშვნელოვანესი იყო ქვეყნების უმაღლეს საკანონმდებლო დოკუმენტებში რელიგიური შემწყნარებლობის როგორც ზოგადოებისთვის საყოველთაო სავალდებულო ნორმად დამტკიცდება. ამგვარად, როდესაც ვსაუბრობთ რელიგიურ შემწყნარებლობაზე ევროპასა ან ამერიკაში, უპირველესად მხედველობაში გვაქვს სხვადასხვა ტიპის იურიდიული ტექსტები, როგორებიცაა მაგალითად აუგსბურგის ან ოსნაბრუკის მშვიდობის ხელშეკრულება, ვესტფალიის საზავო შეთანხმება[1], და ა.შ.

საქართველოში ამ კუთხით საქმე განსხვავებულად გვაქვს. სამწუხაროდ არ მოგვეპოვება არც ერთი ტექსტი, სადაც საუბარი იქნებოდა განთქმულ ქართულ ტოლერანტულობაზე, როგორც ერის წიაღში ორგანულად არსებულ დადებით ფასეულობაზე. არა გვაქვს არც ერთი ტექსტი, რომელიც მსაგვსი იქნებოდა მაგალითად ჯონ ლოკის ( John Locke ) ტოლერანტობის შესახებ წერილისა [2]. რომ აღარ ვისაუბროთ ურთიერთშემწყნარებლობის პრინციპებზე შეთანხმების ამსახველ ოფიციალური სახის დოკუმენტებზე, საკითხისადმი მიძვნილ ფილოსოფიურ ტრაქტატებსა თუ ამ თემატიკაზე შექმნილ მთლიან წიგნებზე. მოგვიანო პერიოდის ისეთი დიდი მოაზროვნეც კი, როგორიც ილია ჭავჭავაძეა მხოლო დსაკუთარ ნაწერებში მხოლოდ ფრაგმენტულად ეხება რელიგიური შემწყნარებლობის საკითხს...

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ქართულ რეალობაში სოციალურად ყველაზე გავლენიანი ყოველთვის უფრო პოეტური, მხატვრული ტიპის ნარატივები იყვნენ. სამწუხაროდ ამ შემთხვევაშიც ისეთი მოთხრობების ან პოეზიის ნიმუშების რიცხვიც კი, რომლებიც განსხვავებული აღმსარებლობის მქონე თანამემულის სიყვარულის ან მეგობრობის გამო თავგანწირულ გმირებზე მოგვითხრობს ძალიან ცოტაა. ხოლო, რაც შეეხება ვაჟა-ფშაველას ,,ალუდა ქეთელაურს„ ,,სტუმარ მასპინძელს,, აკაკი წერეთლის ,,გამზრდელს,, მათში უბრალოდ გვერდითი პასაჟების სახით არის წარმოდგენილი პერსონაჟების განსხვავებული რელიგიური აღმსარებლობის მიმართ ხალხში არსებული პატივისცემა.

ამათგან ალბათ ყველაზე უფრო გამოკვეთილი სახით ამ საკითხს ვაჟას პოემაში ვხვდებით, თუმცა აქაც რელიგიურ შემწყნარებლობაზე მსჯელობა ტრადიციისა და ახალი აზროვნების, ინდივიდისა და თემის დაპირისპირების ამბების აღწერის მხოლოდ ნაწილია. ამ კუთხით ხსენებული ტექსტის სიმწვავე ალბათ, მხოლოდ იმაში გამოიხატება, რომ ქართულ რეალობაში პირველად დაისვა განსხავავებული რელიგიების შესაძლო მართებულობის საკითხი, რაც თავისთავად საზოგადოებაში შინაარსობრივი შემწყნარებლობის არსებობის აუცილებელი წინაპირობაა. თუმცა, ვიმეორებ, პოემაში გადმოცემული განწყობა უბრალო დაეჭვებას გამოხატავს და არა დასაბუთებულ მსჯელობას რელიგიური შემწყნარებლობის აუცილებლობის შესახებ:

,,ჩვენ ვიტყვით, კაცნი ჩვენა ვართ,
მარტოთ ჩვენ გვზდიან დედანი;
ჩვენა ვსცხონდებით, ურჯულოთ
კუპრში მიელის ქშენანი.
ამის თქმით ვწარა-მარაობთ,
ღთიშვილთ უკეთეს იციან.
ყველანი მართალს ამბობენ
განა, ვინაცა ჰფიციან?! " [3]

ამის საპირისპიროდ კი თვითონ ამ პოემასა და ძალიან ბევრ სხვა ლიტერატურულ ტექსტში ნათლად გვხვდება რელიგიური შეუწყნარებლობის წამქეზებლი ფრაზები. მაგალითად არსენას ლექსში, როდესაც მთავარი გმირი ეროვნებით ებრაელებს მიმართავს:

,,ალმასის წყალზე ურიებს აწყევლინა ბედისწერა,
გამოართვა ხახამს ადლი, ოთხს კისერში ჩაადებსა:
- თუ კარგს ადათს არ დაიჭერთ, გაგწყრომიათ ხვნა და თესვა.
ძალად გაჭმევ ღორის ხროცსა, კეფაზე დაგასხამთ წვენსა,
თუ იმას არ დამჯერდებით, ქართულად დაგპარსავთ წვერსა"[4]

ამგვარი მონაკვეთების მოყვანა ქართული მხატვრული ლიტერატურიდან ვფიქრობ არ გაგვიჭირდება.
კიდევ უფრო მძაფრი მაგალითების მოძიება შეიძლება ადრინდელი საუკუნეების ქართული სამართლის ძეგლებში, მაგალითად რუის ურბნისის ძეგლის დების 12 მუხლმა სომხური სამოციქულო ეკლესიის მიმდევრები წარმართებს გაუთანაბრა.[5]

ცოტა მოგვიანებით, როდესაც მონღოლების ბატონობამ სახელმწიფოსა და ეკლესიის ნაწილობრივი გამიჯვნა გამოიწვია, ქართულ რეალობაში ტოლერანტობის თავისებური ელემენტი გაჩნდა. მაგალითისათვის გიორგი ბრწყინვალის რელიგიებისადმი დამოკიდებულებაც კმარა. კერძოდ, ცნობილია მისი ლოიალური დამოკიდებულება ისლამისა და კათოლიკე ეკლესიის მიმართ. სწორედ მისი მეფობის დროს იქნა გადმოტანილი რომის პაპ იოანე XXII-ის მიერ აღმოსავლეთის მისიონერული ცენტრი ქალაქ სმირნიდან თბილისში, სადაც რომის კათოლიკური ეკლესიის საეპისკოპოსოც დაარსდა, მრვალრიცხვოვანი სამღვდელოებით. იგი ეგვიპტურ წყაროებში მოხსენიებულია, როგორც ,,იერუსალიმის წმინდა ადგილთა განმადიდებელი, ქრისტაინთა საყრდენი, რომის პაპის მეშველი, მუსლიმანთა მეგობარი".[6]

მსგავსი მაგალითების მოყვანა ალბათ კიდევ ბევრის შეიძლება, მაგრამ ყოველთვის გაურკვეველი რჩება მეფეთა ეს საქციელი ქართული ტრადციულად შემწყნარებლური ბუნების გამომხატველი იყო თუ კონკრეტულ სიტუაციაში პოლიტიკური სარგებლიანობის პრინციპით იყო ნაკარნახევი. ამიტომაც, ეს ისტორიული ფაქტები ჩვენში არსებული ტრადიციული ტოლერანტობის შესახებ გადაჭრით არაფერს გვეუბნება.

ამავე პერიოდს უკავშირდება მონღოლებთან დადებული ერთი ოფიციალური შეთანხმება,სადაც ერთერთი მუხლი რელიგიური უმცირესობის საკითხსაც ეხება. 1401 წელს თემურლენგმა საქართველოს მეფე გიორგი VII-თან (შამქორის) ზავი დადო. შეთანმხმების მეოთხე პუნქტის მიხედვით ქართველები ვალდებულნი იყვენენ არ შეევიწროვებინათ თანამემულე მუსლიმები.ზავის დარღვევა ჯერ კიდევ იმავე წელს დაიწყო თორთუმის ციხეში გამაგრებულმა ორასმა ქართველმა, რომლებიც ხარკის გადაუხდელობასთან ერთად თანამემაულე მუსლიმებსაც ესხმოდნენ თავს. ცოტა მოგვიანებით ზავის პირობების შესრულებაზე მთელმა დანარჩენმა საქართველომ თქვა უარი და რელიგიური შემწყნარებლობის კანონის ძალით დარეგულირების ეს ისტორიული მცდელობაც წარსულს ჩაბარდა[7].

საქართველოში არსებული რელიგიური შემწყნარებლობის მწირი ტექსტუალური დაფიქსირებულობა, არ გვაძლევს საფუძველს ვივარაუდოთ, რომ მსგავსი ფენომენი საქართველოში არ არსებობდა. მაგრამ , შემწყნარებლობის წამახალისებელი ტექსტების არ არსებობას უნდა განეპირობებინა ტოლერანტობის ჩამოუყალიბლობა მყარ ეროვნულ ფასეულობად. მხოლოდ ვერბალურ მეხსირებაში დაფიქსირებული მოვლენები და ზეპირი ნარატივები ძნელად იძლევა შემდგომი ანალიზისა და შეფასების საშუალებას. კიდევ უფრო რთულია მხოლოდ ზეპირსიტყვიერებაში დაცული ზოგადსაკაცობრიო ღირებულების ნამდვილ, პრაქტიკულ ფასეულობად გარდაქმნა. სავარაუდოდ ასევე სწორედ ტოლერანტობის მხარდამჭერი და ამსახველი ტექსტების არარსებობას უნდა მივაწეროთ საქართველოში რელიგიური შემწყნარებლობის მხოლოდ არქიტექტურაში სიმბოლიზება. კერძოდ საუბარია, ძველი თბილისის ცენტრალურ უბანზე, სადაც ერთმანეთის გვერდით დგანან მუსლიმური მეჩეთი, ებრაული სინაგოგა, რომაულ-კათოლიკური, რამოდენიმე სომხური სამოციქულო და ქართული მართლამდიდებლური ტაძრები. მასტერას ხიდის[8], იერუსალიმისა და ანდალუსიის ტაძრების გვერდით თბილისის ხსენებული ძველი უბანიც ღირსეულ ადგილს იკავებს მრავალფეროვნების მშვიდობიანი თანაარსებობის აღმნიშვნელი არქიტექტურული ნიმუშების სფეროში. თუმცა მიმაჩნია, რომ ქართველები მაინც გადაჭარბებულად ვაფასებთ მათ. ხშირად ამ ფენომენს საქართველოში ოდითგანვე ფესვგადგმული ლიბერალური დემოკრატიის და შემწყნარებლობის დღევანდელ გამოხატულებადაც წარმოვაჩენთ ხოლმე, რაც სამწუხაროდ სავსებით არ შეეფერება დღევანდელ ქართულ სინამდვილეს  ( ვიდეო )

ზემოთ ხსენებული ძეგლების აშენებიდან უკვე დიდი ხანი გავიდა. საქართველომ გამოიარა სხვადასხვა დამყპრობელის, სოციალ-დემოკრატების, აგრესიული ათეიზმით გაჟღენთილი ბოლშევიკების, ულტრანაციონალიზმის, ველური ოთხმოცდაათიანების ეპოქა და საკუთარი თავის წინაშე კვლავ მარტო აღმოჩნდა. სხვა ბევრ სასწრაფოდ გადასაჭრელ პრობლემათა შორის, ქვეყნის წინაშე განსხვავებული რელიგიების შეწყნარება-შეუწყანრებლობის საკითხიც დაისვა. ჩვენდა სამწუხაროდ ქვეყანა უფრო არატოლერანტულობისკენ გადაიხარა და რაოდენ ნიშანდობილივიც არ უნდა იყოს, ერის ამ მისწრაფებამაც ყველაზე თვალნათლივი ფიქსაცია ისევ საღვთისმსახურო ხუროთმოძღვრების სფეროში განიცადა. მოსახლეობის უმრავლესობის მიერ მხარდაჭერილმა საქართველოს საპატრიარქომ კანონისა და ქრისტიანობის ფუნდამეტალური პრინციპების დარღვევით მიისაკუთრა ქართველი კათოლიკეებისა და სომხური სამოციქულო ეკლესიის კუთვნილი ტაძრები. მანვე მოახერხა ბევრი სხვა რელიგიური შენობის რეალური ფუნქციონირების ბლოკირება და სადაო ნაგებობების კუთვნილების საკითხის გარკვევის პროცესის გაყინვა. ამის პარალელურად კი თბილისში აგრესიული სიმბოლიკისა და მილიტარისტული დანიშნულების არქიტექტურული ობიექტები მომრავლდნენ.

საქართველოში უკანასკნელ დროს თურქეთში არსებული ქართული არქიტეტურული ძეგლების რესტავრაციასთან დაკავშირებულმა ამბებმა კიდევ ერთხელ წარმოგვიჩინა ამ სფეროში არსებული რეალური მდგომარეობა. მოსახლეობის უმრავლესობის პოზიცია რომ შევაჯამოთ, შემდეგი სურათი გვექნება: გვსურს თურქეთის მთავრობამ აღადგინოს მისსავე ტერიოტირიაზე არსებული უკლებლივ ყველა ქართული ტაძარი, ხოლო ჩვენს ტერიტორიაზე არ აღდგეს არც ერცერთი მეჩეთი, მიუხედავად იმისა, რა ფუნქცია ექნება მას მომავალში.

ამ პოზიციიის მომხრეთა მთავარი არგუმენტი ისაა, რომ დასავლეთ და სამხრეთ საქართველოში არსებული მეჩეთები თურქული ექსპანსიის დროს აიგო და დღესაც შესაძლოა კულტურული ექსპანსიის მიზნით იქნას გამოყენებული, მაშინ როდესაც ქართული ტაძრები ჩვენს ძირძველ ტერიტორიაზე იქნა აგებული თავის დროზე. კულტურული ექსპანსიის შიშითვე აიხსნება საქართველოში არსებული სომხური სამოციქულო ეკლესიის კუთვნილი ტაძრების არ დაბუნება და მოუვლელობა. სამწუხაროდ მსგავსი არგუმენტაცია უკვე სრულიად არ მიესადაგება და ვერ ამართლებს საქართველოში კათოლიკური ტაძრების მიტაცების უამრავ ფაქტს. განა ოდესმე არსებობდა საქართველოში იტალიური ექსპანსია, იტალია-საქართველოს ომი?

ჩემი აზრით არგუმენტები, არარეალისტურის გარდა უბრალოდ პოპულისტური და ძალიან ზედაპირულია, რომელთა ნამდვილ ამოცანასაც ხშირად ქართულ საზოგადოებაში არსებულ ტოლერანტობის საშინელ დეფიციტის გამართლება და გადაფარვა წარმოადგენს. ნუთუ ყოფილ კათოლიკურ და სომხურ ტაძრებში შეკრებილ მართლმადიდებელ მრევლს არ ებადება კითხვა, რა უფლებით წაართვეს ეს ტაძრები მის მესაკუთრეებს? ან რატომ აღარაა ამ შემთხევევაში არქიტექტურული კანონიკა საქართველოს საპატრიარქოსათვის მნიშვნელოვანი? არც მეჩეთების დაქცევის და სინაგოგის კატებით ავსების მომსწრე მოქალექეები ეკითხებიან საკუთარ თავს კარგია თუ ცუდი ეს ყველაფერი?

რამოდენიმე წლის წინ, თბილისში პომპეზურად გაიხსნა სასეირნო ბილიკი ნარიყალას მთაზე. ამ ბილიკზე მუდამ ბეთლემის უბნიდან ავდიოდი ხოლმე და სწორედ იმ ადგილას ვჩერდებოდი საიდანაც თბილისი ძველი უბანი კარგად მოსჩანს. ძალიან ხშირად ვაკვირდებოდი ახლო მდგომი სომხური ეკლესიის შენობას, რომლის სახურავზეც მოუვლელობის გამო უკვე მთელი ტყეა აღმოცენებული. სანამ საქართველოს საპატრიარქო და თბილისის მერია არკვევდნენ თუ ვის ეკუთვნოდა ეს ნაგებობა, იგი ჩამოინგრა და, ჩემთვის პირადად, თან ჩაიტანა მითი ქართული ისტორიული ტოლერანტობის შესახებ.

ის არგუმენტი, რომ საუკუნეების წინათ აგებულ მეჩეთსა და სინაგოგას არ ვანგრევთ შემწყნარებლობის სადემონსტრაციოდ ვერაფერი ბედენაა. ამიტომაც, ურიგო არ იქნებოდა ქართული არქიტექტურული ძეგლების აღდგენის საკითხის გარკვევასთან ერთად გადაგვეწყვიტა გვსურს თუ არა საქართველოში ტოლერანტობის ,,აშენება".

------------------------------------------------------------------------------
[1]აუგსბურგის სამშვიდობო ხელშეკრულება( Augsburger Friedensvertrag ) წარმოადგენს 1555 წლის 25 სექტემბერს გერმანელ კათოლიკებსა და ევანგელისტებს შორის გაფორმებულ დოკუმენტს,რომლის მიხედვითაც განისაღვრა ამ ორი კონფესიის მშვიდობიანი თანარსებობის პრინციპები და დაკანონდა მათი უფლებები.საინტერესოა, რომ სწორედ ამ დოკუმენტის მიხაედვით ქალაქ აუგსბურგს დღემდე ორი ქალაქის თავი (Bürgermeister) ჰყავს, ერთი კათოლიკე და ერთი ევანგელისტ-ლუთერელი.ამავე ტიპის დოკუმენტებს წარმოადგენს პასაუს,ონსაბრუკი და მიუნსტერის მშვიდობის ხელშეკრულებები.უკანასკნელი ორი დოკუმენტი წარმოადგენდა ვესტფალიის ზავის ფარგლებში გაფორმებულ შეთანხმების შესახებ დოკუმენტებს.თავის მხრივ კი ხსენებულმა ზავმა დაასრულა ევროპაში არსებული ე.წ. ოცდაათწლიანი ომი, რომელიც რელიგიური კონფლიქტების საფუძველზე წარმოიქმნა.

[2] „წერილი ტოლერანტობის შესახებ"(Epistola de tolerantia) - 1689 წელს გამოქვეყნებული ჯონ ლოკის მიერ ანონიმურად გამოქვეყნებული ტექსტი, სადაც ავტორი სხვადასხვა კუთხით მიმოიხილავს ტოლერანტობას და ასაბუთებს აგრესიული რელიგიურობის უარყოფითობას.

[3] http://lib.ge/body_text.php?1816

[4] http://balaxa555.ya.ru/replies.xml?item_no=1267

[5] გაბიძაშვილი ვ., „რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერა", თბ., 1978

[6] გ.წერეთელი, ,,არაბული ქრესტომათია", 1949, გვ.78-79. ასევე: ბ.სილაგაძე, ,,მასელები საქართველო-ეგვიპტის ურთიერთობის ისტორიიდან. ქართული წყაროდ მცოდნეობა, II, 1949, გვ.103-104

[7] ზ.ანჩაბაძე, ვიქტორ გუჩუა, ,,საქართველოს ისტორიის ნარკვევები", ტომი III, 1979, გვ. 702-704.

[8] Stari Most - ასე ეწოდება ხიდს, რომელიც ქალაქ მოსტარის ორ ნაწილს, მუსლიმურსა და ქრისტიანულს ერთმანეთს აკავშირებს. ხიდი 1566 წელს ააგებინა საგანგებოდ სულთანმა სულეიმანმა ცნობილ მუსლიმ არქიტექტორ მიმარ ჰარუდინს, რათა ქალაქში მცხოვრებ ორი რელიგიის მიმდევრებს ერთმანეთთან ხშირად ეკონტაქტათ და ემეგობრათ.

წყარო

Please Share it! :)