პროფესორ მაკგრეთს სამი სადოქტორო ხარისხი აქვს ოქსფორდის უნივერსიტეტიდან:
1) მოლეკულურ ბიოფიზიკაში
2) ინტელექტუალურ ისტორიაში
3) თეოლოგიაში
ალისტერ მაკგრეთი მრავალი ნაშრომის ავტორი და თეიზმის ერთ–ერთი გავლენიანი აპოლოგეტია.
არის თუ არა ღმერთი რეალური არსება? იქნებ მისი არსებობის ჩვენეული შეგრძნება სხვა არაფერია თუ არა ჩვენში ფესვგადგმული იმედი, რათა ჩვენი სანუკვარი სურვილები აღსრულდეს? ღმერთი სინამდვილეში არსებობს, თუ ის ღამის სიზმრის მსგავსი ილუზიაა? ამ საკითხს ხანგრძლივი დებატები უკავშირდება დასავლურ ცივილიზაციაში. თუმცა, ბოლო ხანს, იდეამ, რომ ღმერთი ოდენ ადამიანური სურვილის განხორციელებაა, მეტი აქტუალობა შეიძინა, სულ უფრო ხშირად გამოიყენება რა ანტიქრისტიანულ პროპაგანდაში. ამ იდეას განსაკუთრებით ორი ავტორი უკავშირდება, ლუდვიგ ფოიერბახი (1804-1872) და ზიგმუნდ ფროიდი (1856-1939), რომელთა შეხედულებებსაც ქვემოთ განვიხილავთ და მათგან გამომდინარე დასკვნებსაც შევაფასებთ.
ფოიერბახის მთავარი ნაშრომია “ქრისტიანობის არსება” (1841), რომელშიც ავტორი აცხადებს, რომ ღვთის იდეა გასაგებად, თუმცა მცდარად წარმოიშვება ადამიანური გამოცდილებიდან[1]. მარტივად, რელიგია ადამიანური ბუნების პროექციაა (ობიექტივაციაა) ილუზორულ ტრანსცენდენტურ რეალობაზე[2]. მისი აზრით, ადამიანები პირადი შეგრძნებების ობიექტივაციით მცდარად ფიქრობენ, რომ ეს რეალურად არსებული ღმერთის განცდაა, მაგრამ ეს განცდა სხვა არაფერია, თუ არა ადამიანური გამოცდილება. ღმერთი ადამიანის სულის პერსონიფიცირებული მისწრაფებაა.
ჩვენ გვწყურია იმგვარი არსება, რომელიც ჩვენს ყველა სურვილსა და ოცნებას დააკმაყოფილებს. შესაბამისად, ვიგონებთ ამგვარ ძლევამოსილ და კეთილ არსებას. ფოიერბახისთვის, ქრისტეს აღდგომის შესახებ რელიგიური სწავლება სხვა არაფერია, თუ არა ადამიანში არსებული ღრმა ლტოლვის გამოძახილი პიროვნული უკვდავების აშკარა წყურვილთან დაკავშირებით. როგორც წმინდა წერილი აღნიშნავს, ღმერთმა ადამიანი თავის ხატად და მსგავსად შექმნა; ფოიერბახი აცხადებს, რომ ადამიანი ქმნის ღმერთს თავის ხატად და მსგავსად[3]. “რელიგიის დასაწყისი, გაგრძელება და დასასრული თავად ადამიანია”. ღმერთი ადამიანის სურვილია, რომელიც ილუზიით საზრდოობს. ქრისტიანები ფანტაზიის სამყაროში მკვიდრობენ და როდესაც ფიქრობენ, რომ ღმერთზე საუბრობენ, რეალურად საკუთარ შინაგან იმედებსა და შიშებზე საუბრობენ.
რა შეიძლება ითქვას ამგვარ მოსაზრებაზე, რომელიც შემდგომ თავისებურად განივრცო კარლ მარქსის ნაწერებში (იხ., გვ. 201, 206)? აქ რამდენიმე საკითხზე უნდა შევაჩეროთ ყურადღება.
პირველი: განხილვას საჭიროებს კონტექსტი, რომელშიც ფოიერბახი ავითარებს თავის იდეებს. ფოიერბახი ამ ყველაფერს მაშინ წერდა, როცა დიდი გერმანელი ლიბერალი თეოლოგი ფრიდრიხ შლაიერმახერი (1736-1834) თავისი მოღვაწეობის ზენიტში იყო. შლაიერმახერის თეოლოგიური სისტემა ეფუძნება ადამიანური გამოცდილების ანალიზს, რომელიც თავისი ბუნებით უმეტესად დამოკიდებული (არა თვითმყოფადი, დ.თ) გამოცდილებაა[4]. როგორი ცხადიც არ უნდა იყოს ამგვარი მიდგომის ღირსებანი, მის მიხედვით, ღმერთის რეალობა მორწმუნის რელიგიურ გამოცდილებაზეა დამოკიდებული (the reality of God dependent upon the religious experiences of the pious believer). აქ თეოლოგია ანთროპოლოგიად იქცევა, რადგან ღმერთის გაგება ადამიანური გამოცდილების გაგებამდე დაიყვანება (სხვა სიტყვებით ადამიანური და ღვთაებრივი რეალობა ერთმანეთს ჰგავს, მათ შორის ტოლობის ნიშანია დასმული, დ.თ.).
ფოიერბახის ანალიზი ამ მიდგომის ბრწყინვალე კრიტიკაა, რომელიც დღემდე ინარჩუნებს თავის გავლენას დასავლურ ლიბერალურ ქრისტიანობაზე. ღვთის არსებობის საფუძველი ადამიანის გამოცდილებაშია. ფოიერბახი აქ ხაზს უსვამს, რომ ადამიანური გამოცდილება მომდინარეობს არა ღვთის რეალობიდან, არამედ ეს ადამიანისავე (ხაზგასმა ავტორისაა, დ.თ.) გამოცდილებაა. ჩვენ უბრალოდ საკუთარ გამოცდილებათა პროექციას ვახდენთ, რომლის შედეგსაც “ღმერთს” ვუწოდებთ. სწორედ ასეთ კრიტიკას გულისხმობს ფოიერბახისეული მიდგომა. მაგრამ როგორ შეიძლება ამგვარი მოსაზრება შევუთავსოთ სახარებისეულ იდეებს, რომლის მიხედვითაც, რწმენა მიემართება და უკავშირდება არა ადამიანის გამოცდილებას, არამედ ღვთის სიტყვას? შლაიერმახერის მიდგომა შეიძლება უფრო ახლოს იყოს ბიბლიურ ხედვასთან, რომ ქრისტიანობა ჩვენს გამოცდილებაზე ახდენს გავლენას (Christianity affects our experience). მაგრამ ამგვარი პოზიცია მაინც ვერ ასახავს ბიბლიური ქრისტიანობის სრულ სურათს, რომლის თანახმადაც, ღმერთი და სულიერი რეალობა არა იმდენად ჩვენი სურვილების აღსრულების შედეგი შეიძლება იყოს, არამედ უფრო იმ რეალობაზე მიგვითითებდეს, რომლებიც ჩვენთვის არცთუისე სასიამოვნოა (ადამიანის დაცემული ბუნება, ცოდვა, პასუხისმგებლობა, სამსჯავრო).
ადამიანის გარეთ არსებულ ღვთის სიტყვაზე და არა ჩვენს შინაგან რელიგიურ გამოცდილებაზე ფოკუსირება, კვლავ მისაღები ტენდენცია გახდა მეოცე საუკუნეში. აქ უნდა ვახსენოთ კარლ ბართი, რომელიც შლაიერმახერის ყველაზე მძაფრი კრიტიკოსია დასავლურ თეოლოგიურ ტრადიციაში[5]. ბართისთვის ღმერთის რეალობა ადამიანური განცდისგან დამოუკიდებლად არსებობს. არც ქრისტიანული რწმენა და არც თეოლოგია არ უკავშირდება მხოლოდ სუბიექტურ ადამიანურ გამოცდილებას. ისინი იესო ქრისტესთან, როგორც ღმერთთან შეხვედრის შედეგად იშვება. ნიშანდობლივია, რომ ფოიერბახს საერთოდ არ აინტერესებს იესოს პიროვნება და მისი ისტორიული არსებობის საკითხი. მისთვის ახალ აღთქმაში აღწერილი იესო აგრეთვე გამოგონილი პერსონაჟია, რომელიც ადამიანის იმედებსა და მისწრაფებებს აკმაყოფილებს. მაგრამ ტრადიციული ქრისტიანული თეოლოგიის მიერ შემოთავაზებული იესო ქრისტე ნამდვილად სერიოზული გამოწვევაა ჩვენთვის, რადგან გამოხსნის სიხარულის განცდამდე ჩვენს ცოდვილ, მანკიერ ბუნებაზე ძალიან არასასიამოვნოდ გვითითებს (ამ ასპექტს ფოიერბახი მოხერხებულად უვლის გვერდს).
მეორე: ფოიერბახი უსაშველოდ აზოგადებს რელიგიების შესახებ მსჯელობისას. მისი აზრით ყველა მსოფლიო რელიგია ერთიდაიგივე ძირითადი კომპონენტებისგან შედგება და ყველა მათგანის ახსნა ამგვარი ათეისტური პროექციის თეორიითაა შესაძლებელი (საინტერესოა, რომ ფოიერბახი ამის დამადასტურებელ არანაირ არგუმენტს თუ კვლევის შედეგს არ გვთავაზობს). ყველა ღმერთი და, შესაბამისად, ყველა რელიგია ოდენ ადამიანური სურვილების პროექციებია. მაგრამ რა ვუყოთ არათეისტურ რელიგიებს, მაგ., თერავადა ბუდიზმის მსგავს რელიგიებს, რომლებიც ცხადად უარყოფენ ღმერთის არსებობას?
მესამე, ფოიერბახის ჰიპოთეზა სხვა არაფერია, თუ არა ჰიპოთეზა, რადგან არანაირ ექსპერიმენტულ კვლევას არ ემყარება და ამიტომ ოდენ დოგმატური მტკიცებულებების (dogmatic assertions) სერიას წარმოადგენს, თუ რატომ გვწამს ღმერთი. ერთი სიტყვით, ფოიერბახის თვალსაზრისი არ არის დამტკიცებული. შეუძლებელიც კია მისი იმგვარი ფორმით გამოთქმა, რომლის დამტკიცება ან უარყოფა შესაძლებელი იქნება. მაგ., იგი აცხადებს, რომ სურვილი შობს აზრს და თუკი ადამიანებს სურთ ღმერთის არსებობა, მათი ეს წყურვილი კმაყოფილდება ამგვარი ღმერთის გამოგონებით პროექციის აქტის მეშვეობით. მაგრამ განა ყველა ადამიანს სურს ღმერთის არსებობა? ავიღოთ, მაგ., მეორე მსოფლიო ომის დროინდელი ნაცისტური სიკვდილის ბანაკის ზედამხედველი. განა ბუნებრივი არ იქნებოდა გვევარაუდა, რომ ასეთი ადამიანის სურვილი იქნებოდა ღმერთს საერთოდ არ ეარსება და ამით მოეხსნა პასუხისმგებლობის ტვირთი? განა ამ შემთხვევაში შესანიშნავი საფუძველი არ გვაქვს იმ ვარაუდისთვის, რომ ასეთი ადამიანის სურვილია ღმერთის არარსებობა? მაშინ რა გვიშლის ხელს განვაცხადოთ, რომ ღმერთის არ არსებობა მხოლოდ ათეისტის სურვილის ნაყოფია? გამოდის, რომ ფოიერბახის ანალიზის საფუძველზე არა მხოლოდ ქრისტიანობა, არამედ თავად ათეიზმიც შეგვიძლია ადამიანის იმედებისა და მოლოდინების პროექციად მივიჩნიოთ.
მაგრამ, ალბათ, ყველაზე სერიოზული პრობლემა ფოიერბახის ანალიზის ლოგიკას უკავშირდება. ფოიერბახის ათეიზმის ბირთვი მისი პირადი რწმენაა, რომ ღმერთი მხოლოდ პროექცირებული წყურვილია. დიახ, სრულიად ცხადია, რომ საგნები ან მოვლენები არ არსებობენ მხოლოდ იმიტომ, რომ გვინდა მათი არსებობა. მაგრამ არც ამის საპირისპიროა სიმართლე, რომ თუ რაიმეს ან ვინმეს (მაგ., ღმერთის) არარსებობა გვსურს, ესე იგი, ის არც არსებობს[6]. თუმცა სწორედ ამგვარია ფოიერბახის ანალიზის ლოგიკური სტრუქტურა. ამის შესახებ ჯერ კიდევ ედუარდ ფონ ჰართმენი მიუთითებდა, თითქმის ერთი საუკუნის წინ, როცა წერდა:
“ნამდვილად სიმართლეა, რომ არაფერი არსებობს მხოლოდ იმიტომ, რომ ასე გვსურს. მაგრამ არც ისაა მართალი, რომ რაღაც არ შეიძლება არსებობდეს, თუკი არ გვსურს მისი არსებობა. რელიგიის ფოიერბახისეული კრიტიკა და მისი ათეიზმის მტკიცებულება (proof) მთლიანად ეფუძნება ამ ერთადერთ ‘არგუმენტს’, უფრო სწორედ კი, ლოგიკურ შეცდომას”[7].
ამას გარდა, აქ მნიშვნელოვანია ვახსენოთ სამყაროს შექმნის შესახებ ქრისტიანული დოქტრინა, რომელსაც ფოიერბახი ყურადღების მიღმა შეგნებულად ტოვებს. თუ ადამიანი ღვთის ხატად და მსგავსადაა შექმნილი (შესაქ. 1:26-27), მაშინ რატომაა მოულოდნელი ან უცნაური, რომ ასეთი არსება ღვთისკენ ილტვის? რატომ არ შეიძლება ღმერთის წყურვილი სწორედ ამ თანდაყოლილი უნარის [ან თავად ღვთის, დ.თ.]. არსებობით იყოს განპირობებული?[8]
ფოიერბახის მთავარმა იდეებმა ახალი სიცოცხლე შეიძინა ფსიქოანალიტიკოს ზიგმუნდ ფროიდის ნაწერებში[9]. სინამდვილეში, სამართლიანი იქნებოდა, თუ ვიტყოდით, რომ “პროექციისა” (“projection”) და “სურვილის განხორციელების” (“wish-fulfilment”) თეორია დღეს ყველაზე მეტად ცნობილია ფროიდისეული ვარიანტით, ვიდრე ფოიერბახის თავდაპირველი ვერსიით. ფროიდის ყველაზე თამამი განცხადება მის ნაშრომში “ერთი ილუზიის მომავალი” (1927) მოიპოვება, რომელიც რელიგიისადმი მკაცრად რედუქციონისტულ მიდგომას გულისხმობს[10].ფროიდისთვის რელიგიური იდეები “ილუზიებს, კაცობრიობის უძველეს, უძლიერეს და ყველაზე სანუკვარ სურვილებს” უკავშირდება[11].
ამ საკითხზე ფროიდის თვალსაზრისის გასაგებად, დათრგუნული სურვილების შესახებ მისი თეორია უნდა განვიხილოთ, რომელიც პირველად ცნობილი გახდა მისი წიგნით “სიზმართა განმარტება” (1900), რომელიც თავიდან არაფრად ჩააგდეს კრიტიკოსებმა და მკითხველთა ფართო საზოგადოებამ. მასში ფროიდი აცხადებს, რომ სიზმრები რეალურად ცნობიერის (ეგოს) მიერ ცხადში დათრგუნული სურვილების აღსრულებაა, რომლებიც ქვეცნობიერშია გადანაცვლებული. ნაშრომში “ყოველდღიური ცხოვრების ფსიქოპათოლოგია” (1904) ფროიდი ამბობს, რომ ეს დათრგუნული სურვილები ყოველდღიურ ცხოვრებაში სხვადასხვა კუთხით ვლინდება, მაგ., გარკვეული ნევროტული სიმპტომებით, ოცნებებით ან პარაპრაქსიებით[12], ე.წ. “ფროიდიანული გადაცდენებით”.
ფსიქოთერაპევტის ამოცანაა გამოავლინოს ეს დათრგუნული სურვილები, რომლებსაც ასეთი ნეგატიური გავლენა აქვს ადამიანის ცხოვრებაზე. ფსიქოანალიზის (ფროიდის მიერ შემოღებული ტერმინია) მიზანია ქვეცნობიერში შენახული ტრავმების გამოვლენა, რომლებიც ჯერ პაციენტის ცნობიერში უნდა იქნეს ამოტანილი. ინტენსიური შეკითხვებით ფსიქოანალიტიკოსი ცდილობს ამ ტრამვების იდენტიფიცირებას და პაციენტს მათ სააშკარაოზე გამოტანაში ეხმარება.
როცა ფროიდმა თავისი მეთოდი შეიმუშავა, ფსიქოანალიზი აღარ ითვლებოდა თერაპიის პირდაპირ ფორმად, რომელიც ადამიანებში დაფარული ტრამვების ტირანიისგან გათავისუფლებისთვის იყო შექმნილი. განმანათლებლობის სულისკვეთებისა არ იყოს, ის ერთგვარ საყოველთაო ჰიპოთეზად იყო ქცეული, რომლითაც ნებისმიერი რამეს ახსნიდი[13]. განვითარდა დოქტრინალური სისტემა, რომელიც ისეთ საკითხებს მოიცავდა, როგორიცაა ოიდიპოსის კომპლექსი, ინსტიქტების თეორია და ნარცისიზმი. ამრიგად, სულაც არ იყო მოულოდნელი და განსაცვიფრებელი, როცა ფროიდმა განაცხადა, რომ რელიგიის ახსნა ამ ახალი სისტემით იყო შესაძლებელი[14].
რელიგიის წარმოშობის შესახებ ფროიდის პირველი მთავარი შეხედულება, რომელსაც თავად “რელიგიის ფსიქოგენეზისს” უწოდებდა, გადმოცემულია ნაშრომში “ტოტემი და ტაბუ” (1913). მისი ადრეული შეხედულების მიხედვით, რელიგიური ადამიანის ქცევა მისი პაციენტების ნევროტულ აკვიატებულ ქცევებს ჰგავს. შესაბამისად, ფროიდმა განაცხადა, რომ რელიგია, ძირითადად, აკვიატებული მდგომარეობის ნევროზის ფორმაა.
ფროიდის აზრები რელიგიური რწმენის საფუძვლის შესახებ ორ ეტაპად უნდა განვიხილოთ: ზოგადად კაცობრიობის ისტორიის და კონკრეტული ინდივიდის ცხოვრების ფარგლებში. შეგვიძლია რელიგიის ფსიქოგენეზისის ფროიდისეული მოსაზრების განხილვის დაწყება ზოგადად ადამიანური მოდგმის ისტორიის ჭრილში, როგორც ეს “ტოტემსა და ტაბუშია” წარმოდგენილი.
ფროიდს სჯერა, რომ ყველა რელიგიაში მთავარი ელემენტია მამის ფიგურის თაყვანისცემა (როგორიცაა მამა ღმერთი ან იესო ქრისტე), რწმენა სულთა ძალებისა და შესაბამისი რიტუალების აღსრულება. ფროიდის აზრით, რელიგიური რწმენა სათავეს ოიდიპოსის კომპლექსიდან იღებს. კაცობრიობის ისტორიის გარკვეულ მონაკვეთში მამას სექსუალური ცხოვრების ექსკლუზიური უფლებები ჰქონდა თავისი ტომის მდედრ წევრებზე. ამ მდგომარეობით უკმაყოფილო ვაჟიშვილები საკუთარ მამას ამხობენ და კლავენ. შემდგომ ისინი შეწუხებულნი არიან ამგვარი აკრძალული ქმედების ჩადენით გამოწვეული დანაშაულის გრძნობის გამო. ფროიდის აზრით, ამ პრეისტორიული მოვლენიდან იწყება რელიგია, რომლის მთავარი მამოძრავებელი ძალა (major motivating force) სწორედ დანაშაულის შეგრძნებაა, რომლის გამოსყიდვისთვის რელიგია სხვადასხვა რიტუალს გვთავაზობს. ფროიდის ამგვარი ახსნა მკითხველთა უმრავლესობას თავისი არადამაჯერებლობით განაცვიფრებს. ამიტომ, ალბათ, გასაკვირი არაა, როცა ათეისტების უმრავლესობა რელიგიური რწმენის წარმოშობის შესახებ ფროიდისეულ თვალსაზრისს მხოლოდ ინდივიდის ცხოვრების ფარგლებში იმოწმებს, რომლის განხილვაზეც ახლა გადავალთ.
ლეონარდო და ვინჩის ბავშვობის მეხსიერების შესახებ დაწერილ ესეში (1910) ფროიდი პიროვნებაში რწმენის წარმოშობის ახსნას ცდილობს.
ფსიქოანალიზი მამის კომპლექსსა და ღვთისადმი რწმენას შორის არსებული ინტიმური კავშირის შესახებ გვატყობინებს; ის ასევე მიგვითითებს, რომ პიროვნული ღმერთი ფსიქოლოგიურად სხვა არაფერია თუ არა განდიდებული მამა და თითქოს ამას მოწმობს ჩვენი ყოველდღიური ცხოვრება, თუ როგორ კარგავენ ახალგაზრდები რელიგიურ რწმენას, როგორც კი მათ თვალში მამის ავტორიტეტი კნინდება. ამრიგად, უნდა ვაღიაროთ, რომ რელიგიას თავისი საფუძველი მამის დომინირებაში აქვს[15].
მამის ფიგურის თაყვანისცემა კი ბავშვობიდან იღებს სათავეს. ფროიდის აზრით, როცა ბავშვი ოიდიპურ ფაზას გადის, მას ეშინია, რომ მამა დასჯის. ამიტომ ბავშვი ამ საშიშროებას მამის თაყვანისცემით ანეიტრალებს და სუპერეგოს ფორმით მამის ნებასთან იდენტიფიცირებას ცდილობს.
ფროიდი იდეალური მამის ფიგურის ამგვარი პროექციის წარმოშობას თავის ნაშრომში “ერთი ილუზიის მომავალი” განიხილავს. აქ რელიგია წარმოჩენილია როგორც ინფანტილური ქცევის გაგრძელება მოზრდილ ასაკში. რელიგია უმწიფარი პასუხია დაუცველობის განცდაზე, რომელიც ბავშვზე მშობლისეული ზრუნვის გამოცდილებისკენ მიბრუნებას გულისხმობს: “მამა დამიცავს; ის ჩემზე ზრუნავს”. რწმენა პიროვნული ღმერთისა დიდად არ განსხვავდება ბავშვური დელუზიისგან (delusion). ამიტომ, რელიგია ადამიანის გამონაგონია.
როგორ შეიძლება ვუპასუხოთ რელიგიისადმი ამგვარ მიდგომას? შეგვიძლია იმის აღნიშვნით დავიწყოთ, რომ უდაოა, ფროიდზე გავლენა ისეთმა ნაშრომებმა მოახდინა, როგორიცაა უ. რობერტსონ სმითის Lectures on the Religion of the Semites (1898), რომელიც აცხადებს, რომ რელიგიის არსს არა იმდენად დოქტრინა და სარწმუნოებრივი შეხედულებები, არამედ საკრალური ქმედებები, რიტუალები და კულტები განსაზღვრავდა. ასევე აუცილებლად უნდა გვახსოვდეს, რომ ფროიდის დროს რელიგიის ეთნოგრაფიული ახსნა სერიოზულად აღიქმებოდა, რომელსაც წუნდაუდებელი (impeccable) სამეცნიერო სტატუსი ჰქონდა. მაგრამ მას შემდეგ ვითარება რადიკალურად შეიცვალა ამ მხრივ, რადგან ასეთი პრიმიტიული და რედუქციონისტული თეორიები საყოველთაოდ უარყვეს, როგორც გამოუსადეგარი (unworkable). ფროიდმა თავისი ახსნა დაუკავშირა თეორიას, რომელიც მაშინ მნიშვნელოვანი იყო, თუმცა მოგვიანებით მას უკვე სერიოზულად აღარავინ აღიქვამდა.
მეორე, რელიგიის ფსიქოგენეზისის შესახებ ფროიდის თეორიის შექმნა წინ უსწრებს მის მიერ რელიგიების შესწავლას; ეს თეორია არ გამომდინარეობს რელიგიების კვლევიდან. ფროიდმა ეს თეორია მანამ წამოაყენა, სანამ რელიგიათმცოდნეობაში შესაბამის ნაშრომებს გაეცნობოდა. ერნესტ ჯონსმა, ფროიდის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი და დაკვირვებული ბიოგრაფი, ყურადღება მიაქცია ერთ წერილს, რომელშიც ფროიდი უკმაყოფილებას გამოხატავს რელიგიის შესახებ მოსაწყენი (tedious) ტომების წაკითხვის საჭიროებასთან დაკავშირებით. იგი აზრს ვერ ხედავდა მათ გაცნობაში, რადგან “ინსტინქტურად” იცოდა პასუხი კითხვაზე რელიგიის წარმოშობის შესახებ. “წიგნებს რეალური ინტერესის გარეშე ვკითხულობ, რადგან უკვე ვიცი შედეგი; ამას ჩემი ინსტინქტი მატყობინებს” (“I am reading books without being really interested in them, since I already know the results; my instinct tells me that”)[16]. ამრიგად, რელიგიის წარმოშობასთან დაკავშირებით ფროიდის ათეისტური ხედვა მის მიერ რელიგიების შესწავლამდე და არა მის შედეგადაა გამოთქმული.
მესამე, ადამიანში რელიგიური რწმენის წარმოშობის შესახებ ფროიდის თეორია ფოიერბახისას ჰგავს, რადგან მისი შემოწმებაც შეუძლებელია. ეს ჰიპოთეზაა და არა ფაქტი. ფროიდი ფსიქოანალიტიკურ მხარდაჭერას აძლევდა ფოერბახის მოსაზრებას, მაგრამ ყოველგვარი ექსპერიმენტული მონაცემების გარეშე. ჰიპოთეზის ფაქტად ქცევა კი მეცნიერებაში მხოლოდ ამგვარი ექსპერიმენტული საფუძველზეა შესაძლებელი. ფროიდის ჰიპოთეზის მხოლოდ რამდენიმე ასპექტი იძლეოდა ექსპერიმენტული ტესტირების საშუალებას, რის საფუძველზეც აღმოჩნდა, რომ მისი ჰიპოთეზა მცდარია. მაგ., ცნებები “ღმერთი” და “მამა” მხოლოდ მაშინ შეიძლება ერთმანეთს უკავშირდებოდეს და ენაცვლებოდეს, როცა მამაა უპირატესი მშობელი. მაგრამ, როგორც აღმოჩნდა, უმრავლესობისთვის ღმერთის მოდელი დედის[17] ფიგურას უფრო უკავშირდება[18]. ფოიერბახის პროექციის მსგავსად, ფროიდის ფსიქოანალიტიკური თეორია ჰიპოთეზად უნდა შეფასდეს, რადგან ის არ არის დამტკიცებული და ეს პრაქტიკულადაც შეუძლებელია. ამრიგად, რელიგიური რწმენის დამცველს თამამად შეუძლია ეჭვის ქვეშ დააყენოს რელიგიის ფროიდისეულ ახსნაზე გულუბრყვილო აპელირებანი (naive appeals), რადგან მას ძალიან არასანდო საფუძველი აქვს.
ამრიგად, შეგვიძლია მშვიდად ვიყოთ. თამამად უნდა დაისვას შეკითხვები იმის შესახებ, თუ რა განაპირობებდა ფროიდის მოსაზრებებს – მკაცრი ექსპერიმენტული მონაცემები თუ მისი პირადი ათეისტური წინასწარგანწყობა? რა ისტორიული მოწმობა არსებობს იმისა, რომ ქრისტიანობა თავის წარმოშობას მამის კომპლექსს უნდა უმადლოდეს და საერთოდ რატომ უნდა გავიზიაროთ ასეთი უკიდურესად სექსისტური მიდგომა რელიგიისადმი? ან რატომ უნდა უარყოს ქრისტიანმა თავისი რწმენა ფოიერბახის პროექციის თეორიის გამო, რომელიც რეალურად ოდენ ჰიპოთეზაა და ისიც ლოგიკურ შეცდომაზე დაფუძნებული?
შენიშვნები:
[1] Max W. Wartofsky. Feuerbach (Cambridge: Cambridge University Press, 1982), pp. 252-340.
[2] აქ გერმანული სიტყვის vergegenstandigung ეკვივალენტად ვიყენებ ინგლისურ projection-ს. ალტერნატივა იქნებოდა “ობიექტივაცია” (‘objectification’). იხ.: Wartofsky, Feuerbach, pp. 206-210.
[3] ფოიერბახი წერს: “რელიგია, ყოველ შემთხვევაში, ქრისტიანული მაინც, არის ადამიანის მიმართება თავის თავთან, ანუ უფრო სწორედ: თავის არსებასთან, მაგრამ მიმართება თავის თავთან, როგორც [თავის] სხვა არსებასთან. ღვთაებრივი არსება სხვა არაფერია, თუ არა ადამიანური არსება…” (ლუდვიგ ფოიერბახი. ქრისტიანობისარსება. თარგმანი გერმანულიდან შ. პაპუაშვილისა. თბ., 1956, გვ. 45). [მთარგმ. შენიშ.].
[4] ამ საკითხის შესავლისთვის/საფუძვლების გასაცნობად იხ.: Martin Redeker. Schleiermacher: Life and Thought (Philadelphia: Fortress Press, 1973).
[5] J. Glasse. ‘Barth on Feuerbach’, Harvard Theological Review 57 (1964), pp.69-96.
[6] ფოიერბახის პროექციის თეორიაზე იგივეს წერს ცნობილი კათოლიკე თეოლოგი, ჰანს კიუნგიც: “რა თქმა უნდა, საგანი და მოვლენა მარტო ჩემი სურვილით არ არსებობს. მაგრამ პირიქითაც: საგანი და მოვლენა იმიტომ კი არ არსებობს, რომ მე მსურს. სწორედ ეს იყო ფოიერბახის და მისი უამრავი მიმდევრის მცდარი დასკვნა პროექციის არგუმენტებთან დაკავშირებით… რატომაა ილუზია ის, რასაც ათასობით წლის განმავლობაში სცემდნენ თაყვანს ადამიანები ათასობით ტაძარში, სინაგოგაში, ეკლესიასა და მეჩეთში?” (ჰანს კუნგი. რა მწამს. გერმანულიდან თარგმნა ზ. აბაშიძემ. თბ., 2014, გვ. 131). [მთარგმ. შენიშ.].
[7] Eduard von Hartman. Geschichte der Logik (2 vols: Leipzig, 1900), Vol. 2, p. 444.
[8] “შეხების წერტილთან” დაკავშირებული ცნების თეოლოგიური ბაზისი და შედეგები უკვე განვიხილეთ (იხ. წიგნის გვ. 17-50; 51-75). ასევე მასზე საუბარი გვქონდა ევთიფრონის ეთიკური დილემის ქრისტიანულ გადაწყვეტასთან კავშირში (გვ. 65-68).
[9] ფროიდის ბიოგრაფიისთვის, იხ.: Ernest Jones. Sigmund Freud: Life and Work 3 vols (London: Hogarth Press, 1953-7).
[10] Fraser Watts and Mark Williams. The Psychology of Religious Knowing (Cambridge: Cambridge University Press, 1988), pp. 24-37.
[11] Sigmund Freud. The Future of an Illusion, in Complete Psychological Works 24 vols (London: Hogarth Press, 1953), Vol. 21, p.30.
12] პარაპრაქსია (ბერძნ. “სხვა ქცევა”) – კლასიკურ ფსიქოანალიზში ამგვარად იწოდება მცირე შეცდომა ან ხარვეზი მეტყველებაში, მეხსიერებაში ან ქცევაში, რომლებსაც ჩახშობილი სურვილები იწვევს. [მთარგმ. შენიშ.].
[13] Paul Ricoeur. Freud and Philosophy: An Essay on Interpretation (New Haven: Yale University Press, 1970).
[14] შემდგომი მსჯელობებისთვის იხ.: A.-M. Rizzuto. The Birth of the Living God: A Psychoanalytical Study (Chicago: University of Chicago Press, 1979); W.W. Meissner. Psychoanalysis and Religious Experience (New Haven: Yale University Press, 1984).
[15] Sigmund Freud, ‘Leonardo da Vinci and a Memory of his Childhood’, in Complete Psychological Works Vol.11, p.123.
[16] Ernest Jones. Sigmund Freud, Vol.2, p.123.
[17] აქ, ალბათ, საინტერესო იქნება დასავლეთში ემიგრირებული ცნობილი მართლმადიდებელი თეოლოგის, პაულ ევდოკიმოვის შემდეგი სიტყვების ციტირება: “დიადი ჭეშმარიტება და სიმშვენიერეა გამონათქვამში ‘დედობა ღმერთის სინაზეა’; ღმერთში დაფარული სინაზე ქალის მეშვეობით ვლინდება” (“There is much truth and beauty in the expression, ‘Motherhood is the tenderness of God’; what is intimate in God speaks through woman” (Paul Evdokimov. Woman and Salvation of the World. Ch. 9, par.2. New York: SVS Press 1994, p. 167). [მთარგმ. შენიშ.].
[18] B. Spilka, R.W. Hood and R.L. Gorsuch The Psychology of Religion: An Empirical Approach (Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1985).
ამონარიდი წიგნიდან:
Alister McGrath. Bridge-Building. Inter-Varsity Press, 1992, 288p.
სპეციალურად საიტისთვის ინგლისურიდან თარგმნა და შენიშვნების ნაწილი დაურთო დავით თინიკაშვილმა
წყარო:
Комментариев нет:
Отправить комментарий