ადამის გნომიკური ნებისა და მისი არქიმანდრიტ რაფაელ კარელინის მიერ მცდარი გაგების შესახებ

პატივს ვცემთ რა არქიმანდრიტის პიროვნებას, ამავე დროს, წერილის სიტყვები უნდა გვახსოვდეს, რომ არავინ არის შეცდომისგან დაზღვეული, რადგან „ყოველი კაცი ცრუ არს“ (ფსალ. 115, 2), და მითუმეტეს, თუ ეს საღვთისმეტყველო ხასიათის შეცდომაა, სადაც ღვთისმეტყველების სიღრმეებში შეიძლება ძალიან ადვილად და შეუმჩნევლად მცდარ აზრებში გადასვლა. აღნიშნულის მაგალითები მრავლად მოგვეპოვება მსოფლიო ეკლესიის ისტორიაში. ადამის გნომიკური ნების შესახებ პატივცემული არქიმანდრიტი შემდეგს წერს:

„თუ ქრისტეს ბუნებაში იყო პირველქმნილი ცოდვა, მაშინ მას ცდუნებები აზრის დონეზევე უნდა უარეყო, ანუ საცდურთან სულში უნდა ებრძოლა. არც ადამს გააჩნდა დაცემამდე აქტუალური გნომიკური ნება. ცოდვა მასში გარედან შევიდა გველისადმი ნდობით“Воспринял ли Христос первородный грех?

დავიწყოთ იმით, რომ გამოთქმა „ქრისტეს ბუნებაში“ დოგმატური გაგებით არაკორექტულია და აღნიშნულ გამოთქმას მონოფიზიტურ შეფერილობას აძლევს, რაც მართლმადიდებლური ცნობიერებისთვის სრულიად მიუღებელია – ასე შეიძლება მონოფიზიტები საუბრობდნენ და არა მართლმადიდებელი აპოლოგეტები. ავტორის სტატია აპოლოგეტიკურ მიზნებს ემსახურება და ამიტომ ამგვარი გამოთქმების არა მკაცრი გამოყენება მონოფიზიტობაზე მიგვითითებს. ქრისტეს ღვთიურ ან ადამიანურ ბუნებაზე საუბრისას აუცილებელია იმის აღნიშვნა, თუ რომელი ბუნება აქვს ავტორს მხედველობაში. იმის თაობაზე, რომ ქრისტეში პირველქმნილი ცოდვა არ იყო ჩვენ ზოგადად ვიტყვით, რომ ქრისტეში არანაირი ცოდვა არ იყო და ეს არის მე–IV მსოფლიო (ქალკიდონური) კრების (451 წ.) დოგმატი, რომ განკაცებული ლოგოსი ადამიანური ბუნებით იყო: „ჩვენი მსგავსი ყველაფრით, ცოდვის გარდა“ – „κατὰ πάντα ὅμοιον ἡμῖν χωρὶς ἁμαρτίας“. და ქრისტეს საერთოდ არ სჭირდებოდა „ცდუნებების აზრის დონეზე უარყოფა“, რადგან ადამიანური ბუნება იპოსტაზირებული იყო ღვთაებრივი იპოსტასის მიერ, ღვთაებრივი იპოსტასი კი, გასაგებია, რომ უცოდველია და მას ვერანაირი ცოდვა ვერ მიეკარება, რადგან ღმერთი არის აბსოლუტი და ის არ იცვლება: „მე, უფალი, არ ვიცვლები“ (მალ. 3, 6); ამიტომ, ადამიანური ბუნების იპოსტაზირებისას ლოგოსის ღვთიურ არსში არავითარი ცვლილებები არ მომხდარა, ამიტომაც გვეწოდება ჩვენ დიოფიზიტი ქრისტიანები მონოფიზიტებისგან განსხვავებით, რომლებიც ქრისტეს ერთ/ერთიან (ანუ, შეცვლილ) ბუნებას აღიარებენ. დაუცემელ ადამის გნომიკურ ნებაზე შემდეგს ვიტყვით: თავად სიტყვა გნომი („γνωμη“) ბერძნულად „აზრს“, „განზრახვას“, „მოფიქრებას“ და ა. შ. ნიშნავს, ანუ პირად არჩევით აზრს, ბუნებრივი ნებისგან განსხვავებით (ანუ, ნებელობა; ბუნებრივი ნებელობა არის ჩვენი ბუნების ინსტინქტური და ბუნებრივი მოძრაობა, რომელიც ჩვენი აზრის შუამავლობის გარეშე ვლინდება და ჩვენი აზრით არ არის გამოწვეული). არქიმანდრიტის მიმართ ჩვენს პატივისცემასთან ერთად ვიტყვით, რომ ადამს გნომი დაცემამდე, რა თქმა უნდა, გააჩნდა, მაგრამ მისი გნომიკური ნება დაცემამდე მის ბუნებრივ ნებელობასთან სრულ თანხმობასა და ჰარმონიაში იყო, მაგრამ ადამის დაცემის მომენტში მისი გნომიკური და ბუნებრივი ნების ერთმანეთისგან გათიშვა/განცალკევება ხდება. აზრი (გნომი) ყოველთვის ამა თუ იმ პირის (მოცემულ შემთხვევაშ – ადამის), ანუ გონიერი არსების აზრია უგონო არსებების, ანუ ცხოველებისგან განსხვავებით. მაგრამ თუ პატივცემული არქიმანდრიტის აზრს მივყვებით, რომ „არც ადამს გააჩნდა დაცემამდე აქტუალური გნომიკური ნება“ გამოდის, რომ ადამი ცოდვით დაცემამდე იყო უგონო პირუტყვი და ის პირდაპირ უგონო ცხოველებს უტოლდება. მაგრამ, რაში მდგომარეობს ადამის ცოდვა, თუ ის უგუნური იყო და „აქტუალური გნომიკური ნება“ არ გააჩნდა? ცხადია, რომ ასეთ შემთხვევაში ადამის ცოდვა ნადგურდება, რადგან ის გნომის (აზრის, არჩევანის და ა.შ.) გარეშე იყო. გნომიკური ნება, ასევე, არის გადაწყვეტილებაც, რომელსაც საკუთარი აზრის საფუძველზე ვიღებთ. ამიტომაც ეწოდება მას გნომიკური – მოფიქრების/აწონ-დაწონვის შედეგი. ადამის ღვთის მცნების, რომელიც ღმერთმა ადამს შეცნობის ხის სახით მისცა (დაბ. 2, 16 – 17), საწინააღმდეგო ქმედება ზუსტად მისი პირადი აზრის შედეგი იყო. დედამიწისეულ სამოთხეში შეცნობის ხის არსებობა თავად მოწმობს ადამის აქტუალური გნომიკური ნების არსებობას. თავისთავად ცხადია, რომ ზუსტად ადამის გნომიკური ნება (მისი არასწორი გამოყენება) იყო იმის მიზეზი, რომ მან არასწორად განახორციელა თავისი ბუნებრივი ნება (დაბ. 3, 6), რომელიც ღმერთმა მოაწყო, მხოლოდ როგორც სიკეთისა და სრულყოფილებისკენ სწრაფვა. ადამმა, საკუთარი აზრის (ანუ, გნომის) შედეგად სიკეთედ უკეთურება მიიჩნია.

მაგრამ აქ ჩვენ მივედით სხვა პრობლემამდე, რომელსაც პატივცემული არქიმანდრიტის ღვთისმეტყველება ქმნის. რადგან, როგორც ხშირად ხდება ღვთისმეტყველებაში – ერთი მცდარი აზრი მეორეს იწვევს. სიკეთისა და განღმრთობისკენ სწრაფვაზე საუბრისას, უნდა აღვნიშნოთ, რომ რადგან ზუსტად განღმრთობისკენ იყო მოწოდებული ადამი – ის ღმერთს უნდა დამსგავსებოდა მცნების დაცვით მიწიერ სამოთხეში. ადამის ღმერთს დამსგავსება, ანუ განღმრთობა ვერ მოხდებოდა მისი გნომის გარეშე, რადგან ადამიანის შექმნამდე ღმერთი მომავალ დროში საუბრობს: „გავაჩინოთ კაცი ჩვენს ხატად, ჩვენს მსგავსებად. ეპატრონოს ზღვაში თევზს, ცაში ფრინველს, პირუტყვს, მთელს დედამიწას და ყველა ქვემძრომს, რაც კი მიწაზე დახოხავს“ (დაბ. 1, 26). აქ აუცილებელია ყურადღება მივაქციოთ იმას, რომ უფალი ღმერთი, მომავალ დროში ადამიანის შექმნაზე საუბრისას, ადამიანს ღვთის „ხატად“, ასევე ღვთის „მსგავსად“ ახსენებს, მაგრამ როდესაც ღმერთი უკვე შექმნის ადამიანს და მას მთელ დედამიწას დაუმკვიდრებს, წერილი ამბობს: „შექმნა ღმერთმა კაცი, თავის ხატად შექმნა იგი, მამაკაცად და დედაკაცად შექმნა ისინი“ (დაბ. 1, 27) – ღვთის „ხატება“ ორჯერ მეორდება, „მსგავსება“ კი არც ერთხელ. საქმე იმაშია, რომ ადამს თავად, ღმერთთან სინერგიაში, უნდა მიეღწია „მსგავსებისთვის“, როგორც განღმრთობისკენ მიმყვანებელი ნიჭისთვის (უფრო ზუსტად, უნდა განევითარებინა მასში არსებული ეს მოცემულობა, ანუ – მსგავსება) [1], ამის მიღწევა კი ადამს მხოლოდ და მხოლოდ თავისი აქტუალური გნომიკური ნებით შეეძლო, ბუნებრივ ნებასთან კავშირში. ანუ, გნომიკური ნების გარეშე არავითარ სრულ განღმრთობას – მსგავსებას არ ექნებოდა ადგილი და მცნება, რომელიც მოცემული იყო შეცნობის ხის სახით დაკარგავდა თავის მნიშვნელობასა და ძალას. წმ. იოანე დამასკელი (+ 754-მდე) ღრმა საიდუმლოებას ხედავს იმაში, რომ ადამიანი „განმღთობადად“ (PG 94, 924 A), ანუ ღმერთთან შეერთებისადმი მსწრაფველად (მაგრამ არა შექმნისთანავე განმღრთობილად) შეიქმნა. მეტიც: წერილი პირდაპირ ამბობს, რომ ადამი ღვთის ხატად შეიქმნა, ანუ რომ ყოფილიყო დედამიწისა და მთელი ქმნილების გონიერი მფლობელი, რამეთუ ეს გონიერი მფლობელობა მას ღმერთისგან მიეცა, რადგან ღმერთი თავად იყო სამყაროს მეფე და მეუფე (იერ. 10, 10). მაგრამ თუ პატივცემული არქიმანდრიტის ღვთისმეტყველების სვლას გავყვებით გამოდის, რომ ადამი უგონო ცხოველი იყო, რომელიც ინსტინქტებითა და ბუნებრივ-ინსტინქტურად ცხოვრობდა. ამგვარად, გონიერების დაკარგვით ადამის ბუნება უპიროვნო ხდება და ჩვეულებრივ ცხოველურ იპოსტასამდე დადის. მაგრამ უარესი შემდეგია: უგუნურება ადამში, როგორც ღვთის ხატში – ზუსტადაც, როგორც ხატში, თვით ღმერთსაც უპირვნოს ხდის, აქცევს მას უპიროვნო არსებად, რომელსაც ოდესღაც თავიანთ ტრაქტატებში ანტიკური ხანის ბერძენი ფილოსოფოსები ჭვრეტდნენ, რომელთაც სწამდათ და სამყაროს უპიროვნო ღმერთს ქადაგებდნენ, აქედან კი სტოიკოსების პანთეიზმამდეც არ არის შორი გზა. ასეთ შედეგამდე აუცილებლად მივალთ, თუ პატივცემული არქიმანდრიტის მცდარ აზრებს გავყვებით. მეტიც, წმ. ბასილი დიდი (+ 379) ამბობს, რომ ღმერთმა „თქვა, რომ ადამიანი ღვთის ხატად [შეიქმნა]. გონება – ადამიანია“ [2]. ცნობილი მართლმადიდებელი ღვთისმეტყველი ვ. ნ. ლოსსკი (+ 1958) აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით წმ. ბასილი დიდისა და წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის ღვთისმეტყველების განმარტებისას წერს: „ადამიანი ღვთის ერთი ნებით შეიქმნა, მაგრამ მხოლოდ ღვთის ნებით ვერ განიღმრთობა. ერთი ნება ქმნილებაში, მაგრამ ორი – განღმრთობაში. ერთ ნება ხატის შექმნისთვის, ორი კი იმისთვის, რომ ხატი მსგავსებად იქცეს. ღმერთის ადამიანისადმი სიყვარული იმდენად დიდია, რომ ის ვერ აიძულებს, რადგან პატივისცემის გარეშე სიყვარული არ არსებობს. ღვთიური ნება ყოველთვის დაემორჩილება ადამიანის ნების უგზო უკვლო სიარულს, გადახრებს და ჯანყსაც კი, რათა ის თავისუფალ თანხმობამდე მიიყვანოს. ასეთია ღვთაებრივი განგება და პედაგოგის კლასიკური სახე სუსტად მოეჩვენება ყველას, ვინც ღმერთში იგრძნო სიყვარულის მთხოვნელი ღატაკი, რომელიც სულის კართან იცდის და ვერასოდეს კადნიერდება ამ კარში შემოჭრისთვის“ [3].

მაგრამ რას გვეუბნებიან, კონკრეტულად, წმინდა მამები და ადასტურებენ თუ არა ისინი ღმერთის მიერ შექმნილი ადამიანის გნომიკურ ნებას დაცემამდე? დიახ, ადასტურებენ. ამაზე, მაგალითად, პირდაპირ საუბრობს წმ. მაქსიმე აღმსარებელი (+ 662), რომელიც ბერძნულად ფიქრობდა და წერდა და რომლის გაგებითაც გნომი „აზრს/მოსაზრებას“, ანუ პირად აზრს ნიშნავს. ზუსტად წმ. მაქსიმეს ეკუთვნის ბიზანტიური ღვთისმეტყველების ისტორიაში ნების ანთროპოლოგიური და ქრისტოლოგიური გაგების საკითხის ღრმა გარჩევა. წმ. მაქსიმე იშვიათი საღვთისმეტყველო ძალითა და საოცრად ღრმა არგუმენტებით იგერიებდა მონოთელიტების თავდასხმას ლოგოსის განკაცების შესახებ სწავლებაზე. ანთროპოლოგიაში წმ. მაქსიმე ორ ნებას განასხვავებს: ყოველ ადამიანს, წმინდა მამის განმარტებით, ბუნებრივი ნებელობაც გააჩნია, რომელიც მისი ბუნების თვისებაა და გნომიკური ნებაც, რომელიც არის პიროვნების ნიშანი (მაგალითად: PG 91 12-36, 185, 192-196, 308-312). რა არის ბუნებრივი ნებელობა? წმინდა მას ასე განსაზღვრავს: „ბუნებრივად დამახასიათებელი და მიმდრეკელობის მქონე ძალა, რომელიც არსებითად ბუნების თვისებებს აერთიანებს“ (PG 91 153 A). ანუ, ის ამბობს, რომ ბუნებრივი ნებელობა არის ჩვენს ბუნებაში არსებული მიდრეკილება, სურვილი, რაც ჩვენს ფიზიკურ არსებობას, ფიზიკურ ცხოვრებას ეხება. ეს არის ის ძალა, რომელსაც ჩვენი არსებობის შენარჩუნება და ჩვენი ცხოვრებისთვის აუცილებელი ყველა ჩვენი ბუნებრივი თვისების შენარჩუნება უნდა. გნომიკური ნება, წმინდანის თანახმად, ეს არის „თავისუფალი მიდრეკილება და მოძრაობა, რომელთაგან ყოველი აზრობრივია“ (PG 91 153 АВ), ანუ ჩვენი აზრის თავისუფალი მოძრაობა ამა თუ იმ მიმართულებით და ჩვენს მიერ ამა თუ იმ მხარისთვის დამოუკიდებლად (პირადად) უპირატესობის მინიჭება. ანუ ისიც, რასაც ჩვენ, როგორც პირები, მოფიქრებისა და გამოკვლევის შედეგად ვირჩევთ. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ბუნებრივი ნებელობა არის „უბრალოდ მონდომება“ (PG 91 292 В), ანუ „მომდომებელი/სურვილის ძალა“, მაშინ როდესაც, გნომიკური ნება არის, თუ „როგორ გინდა“, ანუ ის, რასაც ჩვენ ვირჩევთ, საშუალება, რომლითაც განხორციელდება ჩვენი სურვილი: „ასე რომ, ნებელობა, ანუ მომდომებელი/სურვილის ძალა ეს უბრალოდ ნდომაა, ბუნებრივი; ნებელობითი კი არის, თუ, კერძოდ, რა სახით გვინდა“ (PG 91 152 C). ღირსი მაქსიმე ცხადად წერს ამის თაობაზე, როდესაც ღმერთის მიერ შექმნილ ადამიანს აღწერს დაცემამდე, რომელიც მაცდურის ტყუილის შედეგად დაეცა: „მხოლოდ ის ერთადერთი [ანუ, სიყვარული], სიმართლე რომ ითქვას, აჩვენებს, რომ ადამიანი შემოქმედის ხატად არის შექმნილი, ბრძნულად უმორჩილებს რა ჩვენს ნებას გონებას და არ მიდრიკავს გონებას ნებისკენ და შეაგონებს ნებას [γνωμην], რომ ის ბუნებას გაყვეს, ამავე დროს ოდნავაც არ აღუდგება მას წინ – ზუსტად ასე შეგვიძლია ღმერთთან და სხვა ადამიანებთან ერთ ნებისა და ერთი სურვილის მიღწევა, როგორც უკვე გვაქვს ერთი ბუნება და არ ვიყოთ არანაირად დაშორებულნი ღმერთს და ერთმანეთს, თუ საფუძვლად ავირჩევთ მადლის კანონს, რომლითაც შეგნებულად [გნომიკურად] აღვიდგენთ ბუნების კანონს. ხოლო შეუძლებელია, რომ ადამიანებმა ერთმანეთში შეათანხმონ თავისი მისწრაფებები, სანამ ღმერთს აზრთა თანხმობით არ შეუერთდებიან. ადამიანის მაცდურმა ეშმაკმა იგი მავნე და ბოროტი ეშმაკობით თვითმოყვარეობის და სიამოვნების მიერ აცდუნა – ჯერ გათიშა მისი ნება ღმერთისა და სხვა ადამიანებისაგან და უშუალობის გახრწნით დაანაწევრა და გახლიჩა ბუნება მრავალ აზრად და ფანტაზიად, შემდეგ კი ყოველგვარი ბოროტების ძებნა და პოვნა დააკანონა, რაზეც მთელი ჩვენი ძალები წარმართა“ (PG 91 396 CD). აქ ღირსი მაქსიმე ზუსტად იმაზე საუბრობს, რაზეც ჩვენ ზემოთ ვსაუბრობდით, რომ შექმნილი ადამიანის გნომიკური ნება, თავდაპირველად, დაცემამდე, მის ბუნებრივ ნებელობასთან სრულ თანხმობასა და ჰარმონიაში იყო (საერთოდ, უნდა ითქვას, ადამში სულიერი და ხორციელი ძალების ბუნებრივი ჰარმონია იყო), მაგრამ ადამის დაცემის მომენტში მისი გნომიკური და ბუნებრივი ნების განცალკევება/გაყოფა/უთანხმოება ხდება და საერთოდ, ადამიანის ბუნებაში დისჰარმონია შევიდა (ანთროპოლოგიური კატასტროფა), რამაც მისი ბუნება დააზიანა და ხორციელ სიკვდილამდე მიიყვანა. აქ შეიძლება სხვა მაგალითიც მოვიყვანოთ წმ. ნიკოდიმე მთაწმინდელიდან (+ 1809) – „წმ. ნიკოდიმე მთაწმინდელის მშვენიერებათმოყვარეობის წინასიტყვაობიდან“ (Νικόδημος ο Αγιορείτης, Άγιος: Προοίμιο στη Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών (Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, α΄ τόμος): „მცნება…მის [ანუ, ადამის], როგორც თვითმპყრობელის გამოსაცდელად… აერჩია მისი გნომით ის [να εκλέγει κατά την γνώμη του ό], რაც მის წინაშე იყო წარდგენილი“ [4].

პატივცემული არქიმანდრიტის მსგავსი (მცდარი) საღვთისმეტყველო აზრები არც წმინდა წერილს და არც წმიდა მამათა ნაშრომებს არ შეესაბამება და ღვთის გონიერ ქმნილებას – ადამიანს – იმთავითვე უგუნური ხასიათის ელემენტს სძენენ, და თუ ღვთის ხატი – უგუნურია და ესე იგი – უპიროვნოა, მაშასადამე ის (ანუ ადამი) თავისი ხატებით ამაღლებულია სამყაროს ასეთივე უპიროვნო ღმერთამდე. და თუ საქმის ვითარება ამგვარია, მაშ რით განსხვავდება ქრისტიანობის მონოთეიზმი თავისი საწყისებით ბერძენი ფილოსოფოს-ინტელექტუალების უპიროვნო ერთიანი ღმერთისგან? …

* * *

[1] წმ. ბასილი დიდი წერს ამის თაობაზე: „შევქმნათ ადამიანი ხატად და მსგავსად ჩვენდა“… აღნიშნული ნების გამოხატვა ორ ელემენტს შეიცავს: „ხატად“ და „მსგავსად“. მაგრამ შექმნა მხოლოდ ერთ ელემენტს შეიცავს… რადგან აქ (ანუ, 27–ე მუხლში) მან თქვა „ხატად“, და არა „მსგავსად“… ერთი რამ გვაქვს შექმნის შედეგად, მეორეს კი ჩვენი ნებით ვიძენთ. თავდაპირველი შექმნისას ჩვენ ღვთის ხატად დაბადება გვებოძა; ჩვენი ნებით კი ღვთის მსგავსად დაბადებას ვიღებთ…“ (აღნიშნულთან დაკავშირებით იხ.: св. Василий Кесарийский. Беседа первая о сотворении человека по образу // ЖМП. — 1972, № 1. С. 36–37).
[2] Полное собрание сочинений святых отцов церкви и церковных писателей в русском переводе. М., 2008. Т.3. С.435.
[3] В.Н.Лосский. Очерки догматического богословия восточной церкви. Догматическое богословие. М., 1991. С.244.
[4] Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, μεταφρ. Αντώνιος Γαλίτης, εκδ. Το περιβόλι της Παναγίας, 1986, α΄τόμος, σελ. 17-24.


gregory_gr

Please Share it! :)