სემუელ ჰანგთინგტონი - “ცივილიზაციათა შეჯახება და მსოფლიო წესრიგის გარდაქმნა ”

ცივილიზაციის ბუნება

თარგმნა ნინო ჩიქოვანმა

კაცობრიობის ისტორია – ცივილიზაციათა ისტორიაა. შეუძლებელია კაცობრიობის განვითარება სხვა ცნებებით წარმოვიდგინოთ. ისტორიაში ერთმანეთს ცვლიან ცივილიზაციათა თაობებიყ ძველი შუმერული და ეგვიპტურიდან – კლასიკურისა და მეზოამერიკულის გავლით – ქრისტიანულისა და ისლამურისაკენ, აგრეთვე ჩინური და ინდური ცივილიზაციების თანმიმდევრული სახეცვლილების გავლით. ისტორიის მთელ მანძილზე ცივილიზაციები ადამიანებს იდენტიფიკაციის ყველაზე ფართო შესაძლებლობებს აძლევდნენ. ცივილიზაციათა სათავეები, წარმოშობა, აღმავლობა, ურთიერთქმედება, მიღწევები, დაცემა და დაისი დაწვრილებით შეისწავლეს გამოჩენილმა ისტორიკოსებმა, სოციოლოგებმა, ანთროპოლოგებმა… მათ შექმნეს ცივილიზაციათა შედარებითი ანალიზისადმი მიძღვნილი ვრცელი და დახვეწილი სამეცნიერო ლიტერატურა. საკვლევი საკითხის შერჩევის, მეთოდოლოგიის, გამოკვლევათა და კონცეფციათა ფოკუსირების თვალსაზრისით, ამ ლიტერატურაში აზრთა დიდი სხვადასხვაობაა. მაგრამ ცივილიზაციათა ბუნების, იდენტურობის და დინამიკის თაობაზე ფართო თანხმობაა მიღწეული.

ჯერ ერთი, ”ცივილიზაციისა” (მხოლობით რიცხვში) და ”ცივილიზაციების” (მრავლობით რიცხვში) ცნებები ერთმანეთისაგან განსხვავდება. ცივილიზაციის იდეა XVIII საუკუნის ფრანგმა განმანათლებლებმა ”ბარბაროსობის” ცნების საპირისპიროდ განავითარეს. ცივილიზებული საზოგადოება პრიმიტიულისაგან იმით განირჩეოდა, რომ ბინადარი, საქალაქო და განათლებული იყო. ცივილიზებულობა კარგი იყო, არაცივილიზებულობა – ცუდი. ცივილიზაციათა კონცეფცია გვთავაზობდა სტანდარტს, რომელიც საზოგადოების შეფასების შესაძლებლობას იძლეოდა. XIX საუკუნეში ევროპელებმა დიდი ინტელექტუალური, დიპლომატიური და პოლიტიკური ენერგია დახარჯეს იმ კრიტერიუმების შესამუშავებლად, რომლებიც საჭირო იყო ვერდიქტის გამოსატანად საკმაოდ ცივილიზებულია თუ არა ესა თუ ის არაევროპული საზოგადოება, რათა მიღებულ იქნას საერთაშორისო სისტემის წევრად, სადაც ევროპელები დომინირებენ. მაგრამ დროთა განმავლობაში ცივილიზაციათა შესახებ სულ უფრო ხშირად საუბრობდნენ მრავლობით რიცხვში. ეს ნიშნავდა უარის თქმას ცივილიზაციის, როგორც ერთ-ერთი ან ძირითადი იდეალის, განსაზღვრაზე და ცივილიზებულობის ერთადერთი სტანდარტის არსებობის თაობაზე წარმოდგენის გადასინჯვას. ამ სტანდარტს, ბროდელის სიტყვით, შეესაბამებოდა ”მხოლოდ რამდენიმე პრივილეგირებული ხალხი ან ჯგუფი, ”კაცობრიობის ელიტა”. მხედველობის არეში კი მოხვდა მრავალი ცივილიზაცია, რომელთაგან თითოეული თავისებურად ცივილიზებული იყო. მოკლედ, ცივილიზაციამ მხოლობით რიცხვში ”დაკარგა თავისი თვისებები და ხარისხის სინჯი”, ხოლო ცივილიზაციები, რომლებზეც მრავლობით რიცხვში ლაპარაკობენ, შეიძლებოდა ფრიად არაცივილიზებულნი აღმოჩენილიყვნენ იმ აზრით, რომელიც გადმოიცემა მხოლობითი რიცხვით.

მეორე, ყველგან, გერმანიის გარდა, ცივილიზაციას კულტურულ მთლიანობად მიიჩნევენ. XIX ს. გერმანელმა მოაზროვნეებმა მკაფიო ზღვარი გაავლეს, ერთი მხრივ, ცივილიზაციას, რომელიც მოიცავს მექანიკას, ტექნოლოგიას, მატერიალურ ფაქტორებს და, მეორე მხრივ, კულტურას შორის, რომელიც აერთიანებს ფასეულობებს, იდეალებს და საზოგადოების უფრო მაღალ ინტელექტუალურ-მხატვრულ და მორალურ ნიშან-თვისებებს. ეს დაყოფა შენარჩუნებულ იქნა გერმანულ აზროვნებაში, მაგრამ სხვაგან არსად ყოფილა აღიარებული. ზოგიერთი ანთროპოლოგი ”აყირავებდა” კიდეც ამ კავშირს და კულტურას მიიჩნევდა პრიმიტიულ, უცვლელ, არაურბანიზებულ საზოგადოებათა მახასიათებლად, ხოლო უფრო რთულ, განვითარებულ, ურბანიზებულ და დინამიკურ საზოგადოებებს ცივილიზაციებად თვლიდა. მაგრამ კულტურისა და ცივილიზაციის გამიჯვნის ამ მცდელობას მხარდაჭერა არ მოჰყოლია, და გერმანიის გარეთ უპირატესად ეთანხმებიან ბროდელს იმაში, რომ სურვილი – გერმანულ ყაიდაზე გაიმიჯნოს კულტურა და ცივილიზაცია – მაცდურია და არასწორი.

ცივილიზაციაცა და კულტურაც ის ცნებებია, რომლებიც აღნიშნავს ხალხთა ცხოვრების ყოვლისმომცველ სტილს, ამასთან, ცივილიზაცია – ესაა კულტურა სიტყვის ფართო მნიშვნელობით. ორივე ცნება მოიცავს ”ფასეულობებს, ნორმებს, ინსტიტუტებს და აზროვნების წესებს, რომელთაც ურთიერთმონაცვლე თაობები პირველხარისხოვან მნიშვნელობას ანიჭებენ”. ბროდელის მიხედვით, ცივილიზაცია – ესაა ”სივრცე”, ”კულტურული არეალი”, ”კულტურულ მახასიათებელთა და ფენომენთა ერთობლიობა”. ვალერსტაინი მას განსაზღვრავს როგორც მსოფლმხედველობას, ზნე-ჩვეულებათა, სტრუქტურებისა და კულტურათა (როგორც მატერიალური, ასევე ”მაღალი”) განსაკუთრებულ ურთიერთკავშირს, რომელიც ქმნის თავისებურ ისტორიულ მთლიანობას და თანაარსებობს (თუნდაც ყოველთვის ერთდროულად არა) ამ ფენომენის სხვა ნაირსახეობებთან”. დოუსონის მიხედვით, ცივილიზაცია – ესაა ”განსაზღვრული ხალხის კულტურული შემოქმედების განსაკუთრებული, ორიგინალური პროცესი”; დიურკჰეიმისა და მოსისათვის – ”თავისებური მორალური გარემო, რომელიც მოიცავს ერების რაღაც რაოდენობას, და რომელშიც თითოეული ეროვნული კულტურა მხოლოდ მთელის კერძო ფორმაა”. შპენგლერის მიხედვით, ცივილიზაცია ”კულტურის გარდუვალი ბედია… ყველაზე გარეგნული და ხელოვნური მდგომარეობა, რომელიც შეუძლია მიიღოს განვითარებული კაცობრიობის ნაირსახეობებმა. იგი დასასრულია”. კულტურა საერთო თემაა ცივილიზაციის პრაქტიკულად ყველა განსაზღვრებისათვის.

კულტურის საკვანძო ელემენტები, რომლებიც განსაზღვრავენ ცივილიზაციას, ჯერ კიდევ ათენელებმა ჩამოთვალეს, როცა სპარტელებს არწმუნებდნენ, რომ არ დანებებოდნენ სპარსელებსყ მრავალი ანგარიშგასაწევი მოსაზრება არ გვაძლევს ამის ნებას, კიდევაც რომ გვინდოდეს ამის გაკეთება, – ამბობდნენ ისინი. – პირველი და მთავარი – ღმერთების სახეები და სამყოფელნი, დამწვარი და ნანგრევებად ქცეულიყ ყოველი ღონე უნდა ვიხმაროთ, რომ შური ვიძიოთ მათთვის, და არ გავურიგდეთ ადამიანს, რომელმაც ეს ჩაიდინა. მეორე – ბერძენთა რასას ერთი სისხლი და ერთი ენა გვაქვს, თაყვანს ვცემთ და მსხვერპლს ვწირავთ ერთსა და იგივე ღმერთებს; ერთნაირი ზნე-ჩვეულებანი გვაქვს; არ ეგების ყოველივე ამის ღალატი.

სისხლი, ენა, რელიგია, ცხოვრების წესი აერთიანებდა ბერძნებს და განასხვავებდა მათ სპარსელებისა და სხვა არა-ბერძნებისაგან. მაგრამ, როგორც ბერძნები აღნიშნავდნენ, ცივილიზაციის განმსაზღვრელი ყველა ობიექტური ელემენტიდან უმნიშვნელოვანესია რელიგია. კაცობრიობის ისტორიის დიდი ცივილიზაციები მტკიცედ უკავშირებდნენ თავიანთ თავს დიდ მსოფლიო რელიგიებს. ეთნიკურად და ენით ერთ, მაგრამ რელიგიით განსხვავებულ ხალხებს შეუძლიათ დაუშვან ძმათამკვლელი ომები, როგორც ეს მოხდა ლიბანში, ყოფილ იუგოსლავიასა და ინდოსტანში.

ხალხების დაყოფა ცივილიზაციებად – კულტურული ნიშნით – და რასებად – ფიზიკური ნიშნით – მნიშვნელოვნად ემთხვევა ერთმანეთს. და მაინც – ცივილიზაციები და რასები ერთი და იგივე არ არის. ერთი და იგივე რასის ხალხები შეიძლება ცივილიზაციური თვალსაზრისით ღრმად გამიჯნულნი იყვნენ. განსაკუთრებით დიდი მისიონერული რელიგიები – ქრისტიანობა და ისლამი – სხვადასხვა რასებზე გავრცელდნენ. ძირეული განსხვავებანი ადამიანთა ჯგუფებს შორის ეხება მათ ფასეულობებს, სარწმუნოებას, ინსტიტუტებსა და სოციალურ სტრუქტურებს, და არა ფიზიკურ ზომებს, თავის ფორმასა და კანის ფერს.

მესამე, ცივილიზაციები ყოვლისმომცველია, ანუ არც ერთი შემადგენელი ნაწილის გაგება არ შეიძლება იმ ცივილიზაციისაგან მოწყვეტით, რომლის ნაწილსაც ის წარმოადგენს. ცივილიზაციები, ამტკიცებდა ტოინბი, ”მოიცავენ და თავად არ არიან მოცულნი სხვის მიერ”. ცივილიზაცია ”მთლიანობაა”. ცივილიზაციებს, – განაგრძობს ამ აზრს მელკო, – ახასიათებს ინტეგრირების გარკვეული ხარისხი. მათი ნაწილები განისაზღვრება ერთმანეთთან და მთელთან ურთიერთობით. თუ მოცემული ცივილიზაცია შედგება სახელმწიფოებისაგან, ეს სახელმწიფოები უფრო მჭიდროდ იქნებიან დაკავშირებული ერთმანეთთან, ვიდრე ცივილიზაციის გარე სახელმწიფოებთან. მათ შეიძლება უფრო ხშირად იომონ და უფრო ხშირად დაამყარონ დიპლომატიური ურთიერთობა. ისინი მეტად ურთიერთდამოკიდებული იქნებიან ეკონომიკური თვალსაზრისით. მათში იარსებებს ურთიერთშეღწევადი ესთეტიკური და ფილოსოფიური მიმდინარეობანი.

ცივილიზაცია უფართოესი კულტურული ერთობაა. სოფლებს, რეგიონებს, ეთნიკურ ჯგუფებს, ხალხებს, რელიგიურ ჯგუფებს გააჩნიათ განსაკუთრებული კულტურები, კულტურული მრავალფეროვნების სხვადასხვა დონეზე. სამხრეთ იტალიის სოფლის კულტურა განსხვავებულია ჩრდილოეთ იტალიის სოფლის კულტურისაგან, მაგრამ ორივე იტალიური კულტურის ნაწილი იქნება, რაც განასხვავებს მათ გერმანული სოფლებისაგან. ევროპულ წარმონაქმნებს, თავის მხრივ, გააჩნიათ საერთო კულტურული ნიშნები, რაც განასხვავებს მათ ჩინური თუ ინდუისტური საზოგადოებებისაგან. მაგრამ ჩინელები, ინდუსები და დასავლეთის ხალხები არ შედიან არც ერთ უფრო დიდ კულტურულ ერთობაში. ისინი შეადგენენ ცივილიზაციებს. ამგვარად, ცივილიზაცია წარმოადგენს ადამიანთა ყველაზე ფართო კულტურულ დაჯგუფებას და მათი კულტურული იდენტიფიკაციის ყველაზე ფართო წრეს – იმის გარდა, რაც საერთოდ განასხვავებს ადამიანებს სხვა ცოცხალი არსებებისაგან. ცივილიზაციას განსაზღვრავს აგრეთვე ისეთი ზოგადი ობიექტური ელემენტები, როგორიცაა ენა, ისტორია, რელიგია, ტრადიციები, ინსტიტუტები და ადამიანთა სუბიექტური თვითიდენტიფიკაცია. ადამიანებს იდენტიფიკაციის რამდენიმე დონე გააჩნიათყ რომის მცხოვრებს ინტენსივობის სხვადასხვა ხარისხით შეუძლია თავს უწოდოს რომაელი, იტალიელი, კათოლიკე, ქრისტიანი, ევროპელი, დასავლელი ადამიანი. ცივილიზაცია, რომელსაც ის ეკუთვნის, ყველაზე ვრცელი სფეროა, რომელთანაც ის საკუთარი თავის იდენტიფიკაციას ახდენს. ცივილიზაცია – ესაა ყველაზე დიდი ”ჩვენ”, სადაც ადამიანი, კულტურული თვალსაზრისით, თავს შინ გრძნობს, ამავე დროს, იგი გვყოფს ”ჩვენ” ”მათ”-გან, ვინც ამ ცივილიზაციის მიღმაა. ცივილიზაციები შეიძლება მოიცავდეს ადამიანთა დიდ რაოდენობას (ჩინური), ან ძალიან მცირეს (ინგლისურენოვანი კარიბული). ისტორია იცნობს ადამიანთა მცირე ჯგუფებს, რომელთაც გააჩნდათ ინდივიდუალური კულტურა ისე, რომ არ ჰქონდათ სხვა უფრო ფართო კულტურული იდენტიფიკაცია. მასშტაბისა და მნიშვნელობის მიხედვით განარჩევდნენ ძირითად და პერიფერიულ ცივილიზაციებს (ბეგბი), ან კიდევ ძირითადსა და შეჩერებულ თუ შეწყვეტილ ცივილიზაციებს (ტოინბი). ჩვენი წიგნი ეძღვნება კაცობრიობის ისტორიაში ძირითადად მიჩნეულ ცივილიზაციებს.

ცივილიზაციებს არ გააჩნია მკაფიოდ განსაზღვრული საზღვრები, ზუსტი საწყისი და დასასრული. ადამიანებმა შეიძლება ხელახლა გაიაზრონ თავიანთი იდენტურობა, რის შედეგად ცივილიზაციის კომპოზიცია და მოხაზულობა დროთა განმავლობაში იცვლება. ხალხთა კულტურები ურთიერთქმედებენ და გადაფარავენ ერთმანეთს. მათი მსგავსებისა და განსხვავების ხარისხი ასევე არსებითად ვარირებს. მიუხედავად ამისა, ცივილიზაციები აზრით აღსავსე მთლიანობებია; ისინი რეალურად არსებობენ, თუმცა მათ შორის საზღვრები იშვიათადაა მკაფიო.

მეოთხე, ცივილიზაციები მოკვდავია, ამასთან, ისინი დიდხანს ცოცხლობენ. ისინი განიცდიან ევოლუციას, ადაპტირდებიან და წარმოადგენენ ადამიანთა ყველაზე მუდმივ გაერთიანებებს, უაღრესად ხანგრძლივი პერსპექტივის რეალობებს. მათი უნიკალური და განსაკუთრებული არსი მდგომარეობს მათ ხანგრძლივ ისტორიულ მემკვიდრეობითობაში. არსებითად, ცივილიზაციები ”ყველაზე ხანგრძლივი ისტორიებია”. იმპერიები განიცდიან აღმავლობა-დაცემას, მთავრობები მოდიან და მიდიან, ცივილიზაციები კი რჩებიან და გაივლიან ”პოლიტიკურ, სოციალურ, ეკონომიკურ და იდეოლოგიურ გადატრიალებებსაც კი”. ბოუზმანი ასკვნის, რომ ”საერთაშორისო ისტორია ახდენს სწორ დოკუმენტირებას თეზისისა იმის თაობაზე, რომ პოლიტიკური სისტემები მიზანთა მიღწევის წარმავალი საშუალებებია, რომლებიც ცივილიზაციათა ზედაპირზე ძევს, და რომ ენობრივი და სულიერი თვალსაზრისით გაერთიანებული ყველა საზოგადოების ბედი, საბოლოო ჯამში, დამოკიდებულია გარკვეული პირველადი მასტრუქტურებელი იდეების გადარჩენაზე, რომელთა ირგვლივ ერთიანდებიან ურთიერთმომდევნო თაობები და ამით ახდენენ საზოგადოების მემკვიდრეობითობის სიმბოლიზებას”. პრაქტიკულად, XX საუკუნის ყველა ძირითადი მსოფლიო ცივილიზაცია ან ათასწლეულის განმავლობაში არსებობდა, ან, ლათინური ამერიკის მსგავსად, რომელიღაც სხვა ხანგრძლივად არსებული ცივილიზაციის შთამომავალია.

უძლებენ რა დროის გამოცდას, ცივილიზაციები, ამასთანავე, ევოლუციას განიცდიან. ისინი დინამიურნი არიან, აქვთ აღმავლობისა და დაცემის პერიოდები, ერთმანეთს ერწყმიან, იყოფიან და, როგორც ცნობილია ყველა სტუდენტი-ისტორიკოსისათვის, ქრებიან და შთაინთქმებიან დროში. მათი ევოლუციის ფაზები შეიძლება სხვადასხვაგვარად დადგინდეს. კვიგლის მიხედვით, ცივილიზაციები შვიდ სტადიას გაივლიანყ შერევა, მომწიფება, ექსპანსია, კონფლიქტების პერიოდი, უნივერსალური იმპერია, დაქვეითება და შეჭრა. მელკომ შემოიტანა ცვლილებათა შემდეგი მოდელიყ ჩამოყალიბებული ფეოდალური სისტემა – გარდამავალი ფეოდალური სისტემა – გარდამავალი სახელმწიფოებრივი სისტემა – ჩამოყალიბებული იმპერიული სისტემა. ტოინბი თვლიდა, რომ ცივილიზაციები ვითარდება რაღაც გამოწვევათა პასუხად, შემდეგ ისინი გაივლიან ზრდის პერიოდს, რომელიც მოიცავს გარემოზე მზარდ კონტროლს, რაც შექმნილია შემოქმედებითი უმცირესობის მიერ; ზრდის პერიოდს მოსდევს სირთულეთა ხანა, უნივერსალური სახელმწიფოს წარმოშობა და შემდეგ – დეზინტეგრაცია. მნიშვნელოვანი განსხვავების მიუხედავად, ყველა ეს თეორია ეთანხმება ერთმანეთს იმაში, რომ ცივილიზაციები გაივლიან სირთულეთა და კონფლიქტების პერიოდს, მოძრაობენ უნივერსალური სახელმწიფოსაკენ, შემდეგ კი – დაქვეითებისა და დეზინტეგრაციისაკენ.

მეხუთე, რადგან ცივილიზაციები კულტურული, და არა პოლიტიკური მთლიანობებია, ისინი არ ახორციელებენ მართლმსაჯულებას, არ კრებენ გადასახადებს, არ ომობენ, არ დებენ ხელშეკრულებებს და არ აკეთებენ სხვა საქმეებს, რომლებითაც დაკავებულია მთავრობები. ცივილიზაციები შეიძლება განირჩეოდნენ პოლიტიკური შემადგენლობით, დროდადრო ეს შემადგენლობა იცვლება ერთი ცივილიზაციის შიგნითაც. ისინი შეიძლება მოიცავდნენ ერთ ან მრავალ პოლიტიკურ ერთეულს. ეს ერთეულები შეიძლება იყოს ქალაქ-სახელმწიფოები, იმპერიები, ფედერაციები, კონფედერაციები, ეროვნული სახელმწიფოები, მრავალეროვანი სახელმწიფოები; ყველა მათგანს შეიძლება ჰქონდეს მმართველობის სხვადასხვა ფორმა. ცივილიზაციის ევოლუციის კვალობაზე, მისი შემადგენელი ნაწილების რიცხვი და ბუნება, ჩვეულებრივ, იცვლება. როგორც ლ.პაი აღნიშნავდა, ჩინეთი ცივილიზაციაა, რომელიც პრეტენზიას აცხადებს იმაზე, რომ სახელმწიფო იყოს. იაპონია – ესაა ცივილიზაცია-სახელმწიფო. მაგრამ ცივილიზაციათა უმრავლესობაში შედის ერთზე მეტი სახელმწიფო ან სხვა პოლიტიკური მთლიანობა. თანამედროვე მსოფლიოში ცივილიზაციათა უმრავლესობა მოიცავს ორ ან მეტ სახელმწიფოს.

და ბოლოს, მკვლევარები, ჩვეულებრივ, თანხმდებიან უმნიშვნელოვანესი ისტორიული და დღევანდელ მსოფლიოში არსებული ცივილიზაციების იდენტიფიკაციაზე. განსხვავებულია მათი თვალსაზრისები ისტორიაში არსებულ ცივილიზაციათა რაოდენობაზე. კვიგლი ითვლიდა 16 აშკარა ისტორიულ და 8 სავარაუდო დამატებით ცივილიზაციას; ტოინბი ასახელებდა ჯერ 22, შემდეგ 23-ს; შპენგლერმა გამოყო რვა ძირითადი კულტურა. მაკნეილი მთელი ისტორიის მანძილზე 9 ცივილიზაციას ხედავდა, ბეგბი – 9 ან 12, თუ ჩინური და დასავლური ცივილიზაციებიდან გამოვყოფდით იაპონურსა და მართლმადიდებლურს. ბროდელი ასახელებდა 9, როსტოვანი კი 7 უმნიშვნელოვანეს თანამედროვე ცივილიზაციას. ეს განსხვავება ნაწილობრივ იმაზეა დამოკიდებული, ჩავთვალოთ თუ არა ისეთი კულტურული ჯგუფები, როგორებიცაა ჩინელები და ინდუსები, ერთიან ისტორიულ ცივილიზაციად თუ ორ ან მეტ ერთმანეთთან ახლო მდგომ ცივილიზაციად, რომელთაგან ერთი მეორეს გამოეყო. განსხვავებათა მიუხედავად, იდენტურობა საკამათო არ არის. ლიტერატურის მიმოხილვის საფუძველზე მელკო ასკვნის, რომ არსებობს ”გონივრული თანხმობა” 12 უმნიშვნელოვანესი ცივილიზაციის შესახებ, რომელთაგან შვიდი უკვე გაქრა (მესოპოტამიური, ეგვიპტური, კრეტის, კლასიკური, ბიზანტიური, ცენტრალურამერიკული, ანდური). რამდენიმე მკვლევარი უმატებს კიდევ რუსულ მართლმადიდებლურ ცივილიზაციას, როგორც დამოუკიდებელს, განსხვავებულს მშობელი ბიზანტიური და დასავლურქრისტიანული ცივილიზაციებისაგან. ჩვენი მიზნისათვის სასურველი იქნებოდა იმ ექვს ცივილიზაციას თანამედროვე სამყაროში დავუმატოთ კიდევ ლათინურამერიკული და, შესაძლოა, აფრიკული ცივილიზაციები.

ურთიერთობა ცივილიზაციებს შორის

150 წლის მანძილზე დასავლეთის შიდაცივილიზაციურ პოლიტიკაში ბატონობდა დიდი რელიგიური განხეთქილება, რელიგიური და დინასტიური ომები. ვესტფალის ზავიდან საუკუნენახევრის განმავლობაში კონფლიქტები დასავლურ სამყაროში მიმდინარეობდა უპირატესად ხელმწიფე-იმპერატორებს, აბსოლუტურ მონარქებს, კონსტიტუციურ მონარქებს შორის, რომელთაც სურდათ თავიანთი ბიუროკრატიის, არმიის, მერკანტილური ეკონომიკური ძალის და, რაც მთავარია, სამართავი ტერიტორიის გაზრდა. თანდათან ისინი ქმნიდნენ ეროვნულ სახელმწიფოებს. საფრანგეთის რევოლუციით დაწყებული, მთავარი კონფლიქტები მიმდინარეობდა ერებს და არა ხელმწიფეებს შორის. 1793 წელს, რ.პალმერის სიტყვით, ”დამთავრდა მეფეთა ომები; დაიწყო ხალხთა ომები”. XIX საუკუნისათვის ტიპიური ეს მოდელი მოქმედებდა პირველ მსოფლიო ომამდე.

1917 წლის შემდეგ, რუსეთის რევოლუციის შედეგად, ეროვნულ სახელმწიფოთა კონფლიქტს დაემატა იდეოლოგიათა კონფლიქტიყ ჯერ ფაშიზმს, კომუნიზმსა და ლიბერალურ დემოკრატიას, შემდეგ ორ უკანასკნელს შორის. ”ცივი ომის” პერიოდში ამ ორმა იდეოლოგიამ ხორცი შეისხა ორ ზესახელმწიფოში; თითოეული მათგანი თავის იდენტურობას საზღვრავდა იდეოლოგიის მეშვეობით, არც ერთი მათგანი არ იყო ეროვნული სახელმწიფო ტრადიციული ევროპული გაგებით. მას შემდეგ, რაც ჯერ რუსეთში, შემდეგ ჩინეთსა და ვიეტნამში ხელისუფლებაში მარქსისტები მოვიდნენ, დაიწყო ევროპული საერთაშორისო სისტემიდან პოსტევროპულ მულტიცივილიზაციურ სისტემაზე გადასვლის ფაზა. მარქსიზმი ევროპული ცივილიზაციის ნაყოფი იყო, მაგრამ იგი მასში არ დანერგილა და არ გაუმარჯვია. ამის ნაცვლად მოდერნიზებულმა და რევოლუციურმა ელიტებმა იგი არადასავლურ საზოგადოებაში შეიტანეს; ლენინმა, მაომ და ხომ მარქსიზმი თავიანთ მიზნებს მოარგეს და გამოიყენეს იმისათვის, რომ ”გამოეწვიათ” დასავლური ძალა, მოეხდინათ ხალხის მობილიზება, განემტკიცებინათ თავიანთი ქვეყნების ეროვნული იდენტურობა და ავტონომია, დასავლეთის საპირისპიროდ. ამ იდეოლოგიის კრახი საბჭოთა კავშირში, მისი არსებითი სახეცვლილება ჩინეთსა და ვიეტნამში სრულიადაც არ ნიშნავს, რომ ეს საზოგადოებები ისესხებენ სხვა დასავლურ იდეოლოგიას – ლიბერალურ დემოკრატიას. ისინი, ვინც დასავლეთში ფიქრობს, რომ ეს მოხდება, გაოცებული დარჩება არადასავლური კულტურების შემოქმედებითი უნარით, მოქნილობითა და ინდივიდუალობით. ამრიგად, XX საუკუნეში ცივილიზაციათა შორის ურთიერთობამ ფაზიდან, რომლისთვისაც დამახასიათებელი იყო ერთი ცივილიზაციის ცალმხრივი გავლენა ყველა დანარჩენზე, გადაინაცვლა ყველა ცივილიზაციის ინტენსიური, მყარი ურთიერთქმედების ფაზისაკენ. წინა ეპოქის ცივილიზაციათაშორისი ურთიერთობის ორივე დამახასიათებელმა ნიშანმა ქრობა დაიწყო.

ჯერ ერთი, ისტორიკოსების საყვარელი გამოთქმით, ”დასავლეთის ექსპანსია” დასრულდა და დაიწყო ”ჯანყი დასავლეთის წინააღმდეგ”. არათანაბრად, წყვეტილობით, უკანდახევებით, მაგრამ განუხრელად იკლებდა დასავლეთის ძლიერება სხვა ცივილიზაციებთან შედარებით. 1990 წელს მსოფლიო რუკა ცოტათი თუ ჰგავდა 1920 წლის რუკას. სამხედრო, ეკონომიკური ძალისა და პოლიტიკური გავლენის ბალანსი შეიცვალა. დასავლეთი კვლავ შესამჩნევ გავლენას ახდენს სხვა საზოგადოებებზე, მაგრამ მის ურთიერთობებში სხვა ცივილიზაციებთან სულ უფრო მეტად დომინირებს რეაქცია იქ მიმდინარე მოვლენებზე. არადასავლური საზოგადოებანი შორს არიან იმისგან, რომ იყვნენ დასავლური ტიპის ისტორიის უბრალო ობიექტები და სულ უფრო მეტად იქცევიან როგორც საკუთარი, ასევე დასავლური ისტორიის ძრავად და შემოქმედად.

მეორე, ამ გარემოებათა ზეგავლენით, საერთაშორისო სისტემა გასცდა დასავლეთის საზღვრებს და მულტიცივილიზაციურ სისტემად იქცა. იმავდროულად ჩაქრა ამ სისტემაში დასავლურ სახელმწიფოთა შორის საუკუნეთა მანძილზე არსებული კონფლიქტები. XX საუკუნის მიწურულს დასავლეთი, როგორც ცივილიზაცია, გამოვიდა განვითარების იმ ფაზიდან, რომელსაც შეიძლება ვუწოდოთ ”მეომარი სახელმწიფოს” ფაზა, და დაიწყო მოძრაობა ”უნივერსალური სახელმწიფოს” ფაზისაკენ. ჩვენი საუკუნის ბოლოს ეს ფაზა ჯერ კიდევ არ არის დასრულებული; დასავლეთის სახელმწიფოები ერთიანდებიან ორ ნახევრადუნივერსალურ სახელმწიფოდ ევროპასა და ჩრდილო ამერიკაში. ეს ორი მთლიანობა და მათი შემადგენელი ნაწილები ერთმანეთთან დაკავშირებულია ფორმალური და არაფორმალური ინსტიტუციური კავშირების უაღრესად რთული ქსელით. წინამორბედი ცივილიზაციების უნივერსალური სახელმწიფოები იყო იმპერიები. რამდენადაც ამ ცივილიზაციის პოლიტიკური ფორმა დემოკრატიაა, დასავლური ცივილიზაციის წარმოშობის პროცესში მყოფი უნივერსალური სახელმწიფო იმპერია კი არა, უფრო მეტად ფედერაციის, კონფედერაციის, საერთაშორისო რე;იმებისა და ორგანიზაციების ერთობლიობაა.

XX საუკუნის დიდ პოლიტიკურ იდეოლოგიათა რიცხვს ეკუთვნიან ლიბერალიზმი, სოციალიზმი, ანარქიზმი, კორპორატივიზმი, მარქსიზმი, კომუნიზმი, სოციალ-დემოკრატია, კონსერვატიზმი, ნაციონალიზმი, ფაშიზმი და ქრისტიანული დემოკრატია. ყველა მათგანს ერთი საერთო აქვს – ისინი დასავლური ცივილიზაციის პროდუქტებია. არც ერთ სხვა ცივილიზაციას არ შეუმუშავებია მნიშვნელოვანი პოლიტიკური იდეოლოგია. დასავლეთს კი არ შეუქმნია რამდენადმე დიდი რელიგია. ყველა დიდი მსოფლიო რელიგია არადასავლურ ცივილიზაციათა ნაყოფია და მათი უმრავლესობა დასავლურ ცივილიზაციაზე ადრე გაჩნდა. იმის კვალობაზე, რაც მსოფლიო გამოდის დასავლური ფაზიდან, იდეოლოგიები, რომლებიც დასავლური ცივილიზაციის გვიანდელ პერიოდს უკავშირდებოდნენ, ქვეითდება, მათ ადგილს კი იჭერს რელიგიები და იდენტურობისა და მრწამსის სხვა ფორმები, რომელთაც საფუძვლად კულტურა უდევთ. დასავლური ცივილიზაციის ალერგიული პირმშო – ვესტფალის ზავის შემდგომ მომხდარი გამიჯვნა რელიგიისა საერთაშორისო პოლიტიკისგან – უკანასკნელ დღეებს ითვლის, და რელიგია, ედვარდ მორტიმერის ვარაუდით, ”როგორც ჩანს, სულ უფრო მეტად ჩაერევა საერთაშორისო ურთიერთობებში”. კულტურებისა და რელიგიების ცივილიზაციათაშორისი შეჯახება თანდათან დევნის პოლიტიკური იდეების მიერ დასავლეთში წარმოშობილ შიდაცივილიზაციურ კონფლიქტს.

ცივილიზაციათა სტრუქტურა

”ცივი ომის” წლებში ქვეყნები ზესახელმწიფოებთან კავშირს ამყარებდნენ როგორც მოკავშირეები, სატელიტები, დამოუკიდებელი, ნეიტრალური ან მიუმხრობელი სახელმწიფოები. ”ცივი ომის” დამთავრების შემდეგ ქვეყნები ცივილიზაციებთან კავშირს ამყარებენ როგორც წევრი-ქვეყნები (member states), ბირთვი სახელმწიფოები (core states), მარტოხელა (lone states), გაბზარული (cleft states) და გახლეჩილი (torn states) ქვეყნები. როგორც ტომებსა და ერებს, ცივილიზაციებსაც აქცთ პოლიტიკური სტრუქტურა. წევრი-ქვეყანა ახდენს საკუთარი თავის სრულ იდენტიფიკაციას ერთ ცივილიზაციასთან (მაგალითად, ეგვიპტე – არაბულ-ისლამურ ცივილიზაციასთან, იტალია – დასავლეთევროპულთან). ცივილიზაცია შეიძლება მოიცავდეს ადამიანებს, რომლებიც, თუმცა მისი წევრები არიან, მაგრამ ცხოვრობენ ქვეყნებში, სადაც დომინირებენ სხვა ცივილიზაციის წევრები. ცივილიზაციაში ყოველთვის არის ერთი ან რამდენიმე ადგილი, რომელსაც მისი წევრები თვლიან ამ ცივილიზაციის კულტურის ძირითად წყაროდ (ან წყაროებად). ეს წყაროები ხშირად განლაგებულია ამ ცივილიზაციის ბირთვ სახელმწიფოში (ან სახელმწიფოებში) – ყველაზე ძლიერში ან კულტურული თვალსაზრისით ძირითადში.

ბირთვი სახელმწიფოების რიცხვი და როლი სხვადასხვა ცივილიზაციაში განსხვავებულია. იგი იცვლება დროშიც. იაპონური ცივილიზაცია პრაქტიკულად იდენტურია ერთადერთი იაპონური ბირთვი სახელმწიფოსი. ჩინურ, მართლმადიდებლურ და ინდუისტურ ცივილიზაციებს გააჩნიათ თითო აბსოლუტურად დომინირებული ბირთვი სახელმწიფო, მის გარდა კი – სხვა წევრი-სახელმწიფოები, აგრეთვე ხალხი, რომელიც დაკავშირებულია ამ ცივილიზაციასთან, მაგრამ ცხოვრობს ქვეყნებში, სადაც დომინირებენ სხვა ცივილიზაციის ხალხები (ოკეანისგაღმა ჩინელები, რუსეთის ახლო საზღვარგარეთი, თამილები შრი-ლანკაში). დასავლეთს ისტორიულად ყოველთვის გააჩნდა რამდენიმე ბირთვი სახელმწიფო; ახლა მას ორი ბირთვი აქვს. შეერთებული შტატები და ფრანგულ-გერმანული ბირთვი ევროპაში; დიდი ბრიტანეთი – მათ შორის არსებული ძალის დამატებითი ცენტრია. ისლამს, ლათინურ ამერიკას და აფრიკას ბირთვი სახელმწიფოები არა აქვთ. ნაწილობრივ ეს აიხსნება დასავლეთის სახელმწიფოთა იმპერიალისტური პოლიტიკით, რომლებმაც გაინაწილეს აფრიკა, ახლო და შუა აღმოსავლეთი, უფრო ადრეულ საუკუნეებში და ნაკლებად აშკარად – ლათინური ამერიკაც. ისლამური ბირთვი სახელმწიფოს არარსებობა მრავალ სერიოზულ პრობლემას უქმნის როგორც ისლამურ, ისე არაისლამურ საზოგადოებებს. რაც შეეხება ლათინურ ამერიკას, ალბათ, ესპანეთს შეეძლო გამხდარიყო ესპანურენოვანი და, საერთოდ, იბერიული ცივილიზაციის ბირთვი სახელმწიფო. მაგრამ მისმა ლიდერებმა შეგნებულად აირჩიეს ევროპული ცივილიზაციის წევრი სახელმწიფოს როლი, ინარჩუნებდნენ რა კულტურულ კავშირებს თავიანთ ყოფილ კოლონიებთან. სიდიდე, რესურსები, მოსახლეობა, სამხედრო და ეკონომიკური პოტენციალი ბრაზილიას ლათინური ამერიკის ლიდერობის უფლებას აძლევს; შესაძლოა, იგი ლიდერი გახდეს კიდეც. მაგრამ ბრაზილია ლათინური ამერიკისათვის იგივეა, რაც ირანი ისლამური სამყაროსათვის. ყველა სხვა ნიშნით ისინი შეეფერებიან ბირთვი სახელმწიფოს ამპლუას, რომ არა სუბცივილიზაციური განსხვავებანი (რელიგიური – ირანისათვის და ლინგვისტური – ბრაზილიისათვის), რომლებიც მათ ამ როლის საკუთარ თავზე აღებას უშლის. ამრიგად, ლათინურ ამერიკაში რამდენიმე სახელმწიფო თანამშრომლობს და მეტოქეობს ლიდერობისათვის. სიტუაციას ლათინურ ამერიკაში ის გარემოებაც ართულებს, რომ მექსიკა ცდილობს ხელახალ თვითიდენტიფიკაციას როგორც ჩრდილოამერიკული ქვეყანა; მის მაგალითს შეიძლება მიბაძონ ჩილემ და სხვა სახელმწიფოებმა. საბოლოოდ, ლათინურამერიკული ცივილიზაცია შეიძლება ჩაიყლაპოს და იქცეს სამნაწილიანი დასავლური ცივილიზაციის ქვევარიანტად.

ტროპიკულ აფრიკაში რომელიმე ბირთვი სახელმწიფოს ლიდერობის უნარი შემოიფარგლება მისი დაყოფით ფრანგულ და ინგლისურენოვან ნაწილებად. რაღაც პერიოდში კოტ-დ,ივუარი ფრანგულენოვანი აფრიკის ბირთვი სახელმწიფო იყო. მაგრამ იმავე როლს მნიშვნელოვანწილად ასრულებდა საფრანგეთი, რომელიც კოლონიების მიერ დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ მათთან მჭიდრო ეკონომიკურ, სამხედრო და პოლიტიკურ კავშირს ინარჩუნებდა. ორივე აფრიკული ქვეყანა, რომლებიც ყველაზე მეტად შეეფერებიან ბირთვი სახელმწიფოების როლს, ანგლოფონურია. სიდიდე, რესურსები და მდებარეობა ნიგერიას პოტენციურ ბირთვ სახელმწიფოდ აქცევს, მაგრამ შიდაცივილიზაციური ერთობის არარსებობა, მასობრივი კორუფცია, პოლიტიკური არასტაბილურობა, რეპრესიული მთავრობა და ეკონომიკური პრობლემები მკვეთრად ზღუდავენ მის ამ შესაძლებლობას. სამხრეთ აფრიკის მშვიდობიანი (მოლაპარაკებათა საფუძველზე) ჩამოცილება აპარტეიდისაგან, მისი ინდუსტრიული განვითარება, სხვა აფრიკულ ქვეყნებთან შედარებით მაღალი ეკონომიკური განვითარების დონე, სამხედრო შესაძლებლობანი, ბუნებრივი რესურსები და გამოცდილი შავ-თეთრი ხელმძღვანელობა ნათლად გამოკვეთს ამ სახელმწიფოს, როგორც აფრიკის სამხრეთი ნაწილის – ინგლისური და, შესაძლოა, მთელი ტროპიკული აფრიკის – ლიდერის როლს.

მარტოხელა სახელმწიფოს არ გააჩნია კულტურული ერთობა სხვა საზოგადოებებთან. ეთიოპია, მაგალითად, იზოლირებულია იქ გაბატონებული ამხარული ენისა და კოპტური შრიფტის, გაბატონებული რელიგიის – კოპტური მართლმადიდებლობის, თავისი იმპერიული წარსულის, მეზობლებისაგან (რომლებიც უმეტესად მუსლიმები არიან) რელიგიური განსხვავების გამო. თუმცა ჰაიტის ელიტა ტრადიციულად კმაყოფილდებოდა თავისი კულტურული კავშირებით საფრანგეთთან, მაგრამ კრეოლურმა ენამ, შამანიზმმა, მონა-რევოლუციონერთაგან წარმომავლობამ და მკაცრმა ისტორიამ ჰაიტი მარტოხელა ქვეყნად აქცია. ”ყველა ერი უნიკალურია, – შენიშნავდა სიდნეი მინცი, – მაგრამ ჰაიტი, გარკვეული თვალსაზრისით, ერთადერთია…”

ყველაზე მნიშვნელოვანი მარტოხელა ქვეყანა იაპონიაა. იგი არავისთან იყოფს თავის განსაკუთრებულ კულტურას, იაპონელი ემიგრანტებიც კი სხვა ქვეყნებში მცირერიცხოვანნი არიან და არ ექვემდებარებიან ასიმილაციას (მაგალითად, ამერიკელი იაპონელები). იაპონიის მარტოობას ისიც აძლიერებს, რომ მისი კულტურა უკიდურესად სპეციფიკურია და არ მოიცავს რომელიმე უნივერსალისტურ რელიგიას (ქრისტიანობა, ისლამი) ან იდეოლოგიას (ლიბერალიზმი, კომუნიზმი), რომლებიც შეიძლება ექსპორტირებული ყოფილიყო სხვა საზოგადოებებში და ამით დამყარებულიყო კულტურული კავშირი სხვა საზოგადოებებთან.

თითქმის ყველა ქვეყანა შინაგანად არაერთგვაროვანია და მოიცავს ორ ან მეტ ეთნიკურ, რასობრივ და რელიგიურ ჯგუფს. ბევრი ქვეყანა იმდენად დაყოფილია, რომ უთანხმოებანი და კონფლიქტები ამ ჯგუფებს შორის მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ამ სახელმწიფოთა პოლიტიკაში. დაყოფის სიღრმე დროთა განმავლობაში იცვლება. თუ განსხვავება მეტად დიდია, ამას შეიძლება მოჰყვეს მასობრივი ძალმომრეობა და საფრთხე შეექმნას ქვეყნის არსებობას. ასეთი საფრთხე და მოძრაობა ავტონომიისა ან განცალკევებისათვის უფრო ხშირად წარმოიშობა მაშინ, როცა კულტურული განსხვავება ემთხვევა გეოგრაფიულ განსახლებას. თუ კულტურა და გეოგრაფია ერთმანეთს არ ემთხვევა, დამთხვევა შეიძლება მიღწეულ იქნას გენოციდის ან იძულებითი მიგრაციის გზით.

ქვეყნები განსაკუთრებული კულტურული ჯგუფებით, რომლებიც იმავე ცივილიზაციას ეკუთვნიან, შეიძლება იქცნენ ღრმად გახლეჩილ ქვეყნებად რეალურად მიმდინარე (ჩეხოსლოვაკია) ან შესაძლებელი სეცესიით (კანადა). მაგრამ ღრმა განხეთქილების წარმოშობის შესაძლებლობა გაცილებით მეტია ”გაბზარულ” ქვეყნებში, სადაც მოსახლეობის მსხვილი ჯგუფები სხვადასხვა ცივილიზაციას ეკუთვნიან. ასეთი დაყოფა და მისი თანამდევი დაძაბულობა ხშირად წარმოიშობა მაშინ, როცა იგივე ცივილიზაციის კუთვნილი უფრო მსხვილი დაჯგუფება ცდილობს აქციოს სახელმწიფო საკუთარ პოლიტიკურ ინსტრუმენტად, თავისი ენა, რელიგია და სიმბოლოები – სახელმწიფოებრივად; ამის გაკეთება სცადეს ინდუსებმა, სინგალელებმა და მუსლიმებმა ინდოეთში, შრი-ლანკასა და მალაიზიაში.

”გაბზარულ” ქვეყნებში, რომლებიც გათიშულობის ხაზის ორივე მხარეს არიან განლაგებული, არსებობს განსაკუთრებული პრობლემები ერთიანობის შენარჩუნების თვალსაზრისით… გათიშულობის ცივილიზაციური ხაზების გამთიშველი ზეგავლენა განსაკუთრებით შესამჩნევია იმ ”გაბზარულ” ქვეყნებში, რომელთა ერთიანობა ”ცივი ომის” წლებში შენარჩუნებული იყო მარქსისტულ-ლენინური იდეოლოგიით ლეგიტიმირებული ავტორიტარული კომუნისტური რე;იმებით. კომუნიზმის კრახის შემდეგ იდეოლოგია შეცვალა კულტურამ, როგორც მიზიდულობისა და განზიდულობის მაგნიტმა.

”გაბზარულ” ქვეყანაში მსხვილი ჯგუფები, რომლებიც ორ ან მეტ ცივილიზაციას ეკუთვნიან, აცხადებენყ ”ჩვენ სხვადასხვა ხალხი ვართ და სხვადასხვა ცივილიზაციას ვეკუთვნით”. განზიდვის ძალები მათ ერთმანეთს აშორებს, და ისინი მიისწრაფიან სხვა საზოგადოების ცივილიზაციური მაგნიტისაკენ. გახლეჩილი ქვეყნები გაბზარულისაგან იმით განირჩევიან, რომ მათში უპირატესობა აქვს ერთ ცივილიზაციას, მაგრამ მათ ლიდერებს სურთ ცივილიზაციური იდენტურობის შეცვლა. ისინი აცხადებენყ ”ჩვენ ერთი ხალხი ვართ და ერთად უნდა ვიყოთ ერთ სამყაროში, მაგრამ ჩვენ გვინდა ამ სამყაროს შეცვლა”. ”გაბზარული” ქვეყნის ხალხისაგან განსხვავებით, გახლეჩილი ქვეყნის ადამიანებს საერთო აზრი აქვთ იმის თაობაზე, თუ რას წარმოადგენენ თავად, მაგრამ ვერ თანხმდებიან იმაში, თუ რომელი ცივილიზაცია მიიჩნიონ თავისად. როგორც წესი, მათი ლიდერების უმრავლესობა იღებს ქემალისტურ სტრატეგიას და წყვეტს, რომ მათმა საზოგადოებამ უნდა უარყოს არადასავლური კულტურა და ინსტიტუტები, შეუერთდეს დასავლეთს, ერთდროულად მოდერნიზდეს და ვესტერნიზდეს. რუსეთი გახლეჩილი ქვეყანა იყო პეტრე დიდის დროიდან, იქ აზრთა სხვადასხვაობა იყო იმის თაობაზე, ქვეყანა დასავლური ცივილიზაციის ნაწილია თუ განსაკუთრებული ევრაზიული მართლმადიდებლური ცივილიზაციის ბირთვი. ცხადია, მუსტაფა ქემალის ქვეყანა კლასიკური გახლეჩილი ქვეყანა იყო, რომელიც 1920 წლიდან ცდილობდა მოდერნიზაციას, ვესტერნიზაციას და დასავლეთის ნაწილად ქცევას. ორი საუკუნის მანძილზე მექსიკა საკუთარ თავს განსაზღვრავდა როგორც ლათინურამერიკული ქვეყანა, აშშ-ს საპირისპიროდ; 1980 წ. ლიდერებმა იგი გახლეჩილ ქვეყნად აქციეს, სცადეს რა მისი განსაზღვრა როგორც ჩრდილოამერიკული საზოგადოებისა. 1990 წ. ავსტრალიის ლიდერებმა, პირიქით, სცადეს გაეწყვიტათ კავშირი დასავლეთთან და ქვეყანა აზიის ნაწილად ექციათ, რითაც შექმნეს ”უკუღმა გახლეჩილი” ქვეყანა.

გახლეჩილ ქვეყნებს ორი ფენომენი განარჩევს. მათი ლიდერები ლაპარაკობენ მათზე როგორც ”ხიდზე” ორ კულტურას შორის, დამკვირვებლები კი ორსახიან იანუსს ადარებენ.

ბირთვი სახელმწიფოები და გამყოფი ხაზები

ცივილიზაციები – ადამიანთა ყველაზე მსხვილი ტომებია, ცივილიზაციათა შეჯახება კი – ტომთაშორისი კონფლიქტი გლობალური მასშტაბით. მსოფლიოში, რომელიც ახლა იქმნება, სახელმწიფოები და ადამიანთა ჯგუფები, რომლებიც სხვადასხვა ცივილიზაციას ეკუთვნიან, თავიანთ ინტერესებს იცავენ მესამე ცივილიზაციისაგან; საერთო მიზნიდან გამომდინარე, მათ შეუძლიათ შექმნან შეზღუდული, ამ მიზნების შესაბამისი ტაქტიკური კავშირები და კოალიციები. ურთიერთობა სხვადასხვა ცივილიზაციის ჯგუფებს შორის თითქმის არასოდეს არ იქნება ახლო და მჭიდრო; ჩვეულებრივ, იგი ”ნელთბილია”, ხშირად კი – მტრული. წარსულიდან მემკვიდრეობით მიღებული კავშირები სხვადასხვა ცივილიზაციის სახელმწიფოთა შორის, მაგალითად, ”ცივი ომის” დროინდელი სამხედრო კავშირები, როგორც ჩანს, სულს ღაფავენ და უკვალოდ გაქრებიან. არც იმ იმედებს უწერია ახდენა, რომლებიც უკავშირდებოდა რუსეთისა და ამერიკის ლიდერების მიერ ერთხელ წამოყენებულ ცივილიზაციათაშორისი მჭიდრო პარტნიორობის იდეას. ჩამოყალიბებადი ცივილიზაციათაშორისი ურთიერთობის ხასიათი იმერყევებს ”თავშეკავებიდან” ძალის გამოყენებამდე, მაგრამ უმეტესად მათ შუა შეჩერდება. მრავალ შემთხვევაში ისინი მიუახლოვდება ”ცივ მშვიდობას”, რომელიც, როგორც ბორის ელცინი აღნიშნავდა, დამახასიათებელი იქნება ურთიერთობისათვის დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის. სხვაგვარი ცივილიზაციათაშორისი ურთიერთობანი მეტნაკლებად ”ცივი ომის” მდგომარეობის შესაფერისი იქნება. ცნება la guerra fria მოიგონეს ესპანელებმა XIII საუკუნეში, ხმელთაშუაზღვისპირეთის მუსლიმებთან თავიანთი ”რთული თანაარსებობის” აღსანიშნავად. ჩვენი საუკუნის 90-იან წლებში ბევრმა დაინახა, როგორ ჩაღდება ხელახლა დასავლეთსა და მუსლიმებს შორის ”ცივილიზაციური ცივი ომი”. ცივილიზაციათა სამყაროში ეს ერთადერთი შემთხვევა არაა, რომელსაც შეესაბამება აღნიშნული ცნება. ცივი მშვიდობა, ცივი ომი, სავაჭრო ომი, კვაზი-ომი, რთული მშვიდობა, ჩახლართული ურთიერთობანი, მძაფრი მეტოქეობა, თანაარსებობა-შეჯიბრი, გამალებული შეიარაღება – ამ ტერმინებით ყველაზე ხშირად აღინიშნება ურთიერთობა სხვადასხვა ცივილიზაციის კუთვნილ მთლიანობებს შორის. ნდობა და მეგობრობა იშვიათია.

ცივილიზაციათაშორისი კონფლიქტი ორ ფორმას იღებს. ლოკალურ დონეზე წარმოიშობა კონფლიქტები გამყოფი ხაზების გასწვრივ – მეზობელ სახელმწიფოთა შორის, რომლებიც სხვადასხვა ცივილიზაციას ეკუთვნიან, სხვადასხვა ცივილიზაციურ ჯგუფებს შორის სახელმწიფოს შიგნით, ან კიდევ – იმ ჯგუფებს შორის, რომლებიც ცდილობენ ახალ სახელმწიფოთა შექმნას ძველის ნანგრევებზე, როგორც ყოფილ საბჭოთა კავშირსა და იუგოსლავიაში. კონფლიქტები გამყოფ ხაზებზე განსაკუთრებით ხშირად წარმოიშობა მუსლიმურ და არამუსლიმურ ქვეყნებს შორის. გლობალურ დონეზე წარმოიშობა კონფლიქტი სხვადასხვა ცივილიზაციის ბირთვ სახელმწიფოებს შორის. ასეთი კონფლიქტების საგანი კლასიკურია საერთაშორისო ურთიერთობისათვის. მათ შორის შეიძლება დავასახელოთ კონფლიქტები:

1) გავლენისათვის გლობალური პროცესების ფორმირებასა და ისეთი გლობალური საერთაშორისო ორგანიზაციების მოქმედებაზე, როგორებიცაა გაერო, მსოფლიო ბანკი, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი;

2) სამხედრო ძლიერებისათვის; ასეთი კონფლიქტები ვლინდება უთანხმოებებში ბირთვული იარაღის გაუვრცელებლობის, შეიარაღებაზე კონტროლის და სხვა საკითხთა გამო;

3) ეკონომიკური ძლიერებისა და კეთილდღეობისათვის; ეს კონფლიქტები ვლინდება კამათში ვაჭრობის, კაპიტალდაბანდებების და სხვა პრობლემათა ირგვლივ;

4) ადამიანებისათვის; ასეთი კონფლიქტები გამოწვეულია ერთი ცივილიზაციის სახელმწიფოთა მისწრაფებით, დაიცვან თავიანთი თანამოძმენი სხვა ცივილიზაციაში, დისკრიმინაცია მოახდინონ ან გააძევონ თავიანთი ტერიტორიიდან სხვა ცივილიზაციათა წარმომადგენლები;

5) მორალური ფასეულობებისა და კულტურისათვის; ასეთი კონფლიქტები წარმოიშობა მაშინ, როცა სახელმწიფო, სხვა ცივილიზაციათა ხალხებთან ურთიერთობის დროს, ცდილობს დანერგოს და თავს მოახვიოს მათ საკუთარი ფასეულობები;

6) დროდადრო – ტერიტორიებისათვის; ასეთ შემთხვევებში ბირთვისეული (”გულის”) სახელმწიფოები მონაწილეობენ კონფლიქტებში ცივილიზაციათა გამყოფ მიჯნებზე და წინა რიგებში იბრძვიან.

ცხადია, ეს პრობლემები ოდითგან იყო ადამიანთა შორის კონფლიქტების წყარო. მაგრამ თუ მათში ჩართულია სახელმწიფოები, რომლებიც სხვადასხვა ცივილიზაციას ეკუთვნიან, კულტურული განსხვავება ამწვავებს კონფლიქტს. ერთმანეთთან დაპირისპირებაში ბირთვი სახელმწიფოები ცდილობენ თავიანთი ცივილიზაციური კოჰორტის შემჭიდროებას, სხვა ცივილიზაციათა მხარდაჭერის მოპოვებას, განხეთქილების შეტანას მოწინააღმდეგე ცივილიზაციის რიგებში. თავიანთი მიზნების მისაღწევად ეს ქვეყნები მიმართავენ დიპლომატიურ, პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და საიდუმლო მოქმედებებს, პროპაგანდისტულ ზემოქმედებასა და იძულებასთან ერთად. ნაკლებ სავარაუდოა, რომ ბირთვმა სახელმწიფოებმა პირდაპირ გამოიყენონ ძალა ერთმანეთის წინააღმდეგ – იმ სიტუაციათა გამოკლებით, როგორიც არსებობს მახლობელ აღმოსავლეთსა და ინდოსტანში, სადაც ისინი ერთმანეთს ესაზღვრებიან ცივილიზაციის გამყოფ მიჯნათა გასწვრივ. სხვა შემთხვევაში ომი ბირთვ სახელმწიფოებს შორის მოსალოდნელია ორი გარემოების არსებობის შემთხვევაში. პირველი, მათ შეიძლება იფეთქონ ლოკალურ ჯგუფებს შორის მაშინ, როცა კონფლიქტი გამყოფი მიჯნის გასწვრივ ესკალირდება და თანამოძმენი, მათ შორის ბირთვი სახელმწიფოები, ირაზმებიან ლოკალური მეომარი მხარეების მხარდასაჭერად. ამასთან, დაპირისპირებულ ცივილიზაციათა ბირთვი სახელმწიფოებისათვის ასეთი პერსპექტივა წარმოადგენს ძლიერ სტიმულს გამყოფი მიჯნის გასწვრივ კონფლიქტის შეკავების ან მოგვარებისათვის. მეორე, ომი ბირთვ სახელმწიფოებს შორის შეიძლება დაიწყოს ცივილიზაციათა შორის ძალთა გლობალური თანაფარდობის შეცვლის გამო. მაგალითად, თუკიდიდე თვლიდა, რომ პელოპონესის ომი ძველბერძნული ცივილიზაციის შიგნით ათენის ძლიერების ზრდის გამო. სწორედ ასევე, დასავლური ცივილიზაციის ისტორია – ესაა ისტორია ”ჰეგემონიისათვის ომისა” სახელმწიფოებს შორის, რომლებიც განიცდიდნენ აღმავლობასა და დაცემას. რამდენად განაპირობებს ერთნაირი ფაქტორები კონფლიქტების გამწვავებას სხვადასხვა ცივილიზაციათა ბირთვ სახელმწიფოებს შორის, რომლებიც აღმავლობის ან დაცემის გზაზე დგანან, დამოკიდებულია იმაზე, ახალი სახელმწიფოს აღმავლობისადმი დამოკიდებულებისა და შეგუების რა ფორმას ირჩევენ ამ ცივილიზაციებშიყ ბალანსის შენარჩუნებას თუ გამარჯვებულისადმი მიმხრობას. მეორე ფორმა, ალბათ, უფრო დამახასიათებელია აზიური ცივილიზაციებისათვის, ჩინეთის სახელმწიფოს აღმავლობა კი, როგორც ჩანს, უბიძგებს სხვა ცივილიზაციათა სახელმწიფოებს (აშშ, ინდოეთი, რუსეთი), შეეცადონ ამ ძვრის დაბალანსებას. ის, რომ დასავლეთის ისტორია გადაურჩა ჰეგემონიისათვის ომს დიდ ბრიტანეთსა და აშშ შორის, ხოლო გადანაცვლება Pax Britanica-დან Pax Amerikana-საკენ, შეიძლება ითქვას, მშვიდობიანად დამთავრდა, მნიშვნელოვანწილად აიხსნება ორი საზოგადოების მჭიდრო კულტურული ნათესაობით. ასეთი ნათესაობის არარსებობა დასავლეთსა და ჩინეთს შორის ბალანსის შეცვლის პირობებში კონფლიქტს გარდუვალს არ ხდის, მაგრამ ზრდის მის შესაძლებლობას. ისლამის დინამიზმი მუდმივ წყაროდ იქცევა მრავალრიცხოვანი შედარებით მცირე ომებისათვის გამყოფი მიჯნების გასწვრივ; ჩინეთის აღმავლობა პოტენციური წყაროა მსხვილი ცივილიზაციათაშორისი ომისათვის ბირთვ სახელმწიფოებს შორის.

ისლამი და დასავლეთი

ზოგიერთი დასავლელი პოლიტიკოსი, მათ შორის პრეზიდენტი ბილ კლინტონი, ამტკიცებდა, რომ დასავლეთს პრობლემები აქვს არა ისლამთან, არამედ მხოლოდ მძვინვარე მუსლიმ ექსტრემისტებთან მიმართებაში. ისტორიის თოთხმეტი საუკუნე საწინააღმდეგოს მეტყველებს. ურთიერთობა ისლამსა და ქრისტიანობას – როგორც დასავლურს, ისე აღმოსავლურს – შორის ხშირად ფრიად შფოთიანი იყო. თითოეული მათგანი მეორისათვის ”სხვა” იყო. კონფლიქტი ლიბერალურ დემოკრატიასა და მარქსიზმ-ლენინიზმს შორის XX საუკუნეში – მხოლოდ უმნიშვნელო და ზედაპირული ისტორიული ფენომენია ისლამსა და ქრისტიანობას შორის განუწყვეტელ, ღრმა კონფლიქტურ ურთიერთობასთან შედარებით. დროდადრო იყო მშვიდობიანი თანაარსებობაც, მაგრამ უფრო ხშირად ურთიერთობა იღებდა მძაფრი მეტოქეობის ან მეტ-ნაკლებად ”ცხელი” ომის სახეს. ჯონ ესპოზიტო წერდა, რომ ”ისტორიული განვითარება… ხშირად აყენებდა ამ ორ საზოგადოებას კონკურენტთა მდგომარეობაში, დროდადრო კი ისინი სამკვდრო-სასიცოცხლოდ ებრძოდნენ ერთმანეთს ძალაუფლების, მიწისა და სულებისათვის”. საუკუნეთა მანძილზე ორი რელიგიის ბედი შედგებოდა ურთიერთმომდევნო აღმავლობა-დაცემათაგან, რომლებიც წააგავდნენ უზარმაზალ ტალღებსა და მათ შორის სიმშვიდეს.

საწყის არაბულ-ისლამურ ნახტომს (VII საუკუნის დასაწყისიდან VIII საუკუნის შუა ხანებამდე) მოჰყვა ისლამის ბატონობის დამყარება ჩრდილოეთ აფრიკაში, იბერიაში, მახლობელ და შუა აღმოსავლეთში, სპარსეთსა და ჩრდილოეთ ინდოეთში. შემდეგ ისლამისა და ქრისტიანობის გამყოფი მიჯნა სტაბილური იყო დაახლოებით ორი საუკუნის მანძილზე. XII საუკუნის ბოლოს ქრისტიანებმა აღიდგინეს კონტროლი დასავლეთ ხმელთაშუაზღვისპირეთზე, დაიპყრეს სიცილია და მიიტაცეს ტოლედო. 1095 წელს ქრისტიანებმა დაიწყეს ჯვაროსნული ლაშქრობები და საუკუნენახევრის განმავლობაში თანდათან სულ უფრო ნაკლები წარმატებით ცდილობდნენ ქრისტიანული მმართველობის აღდგენას წმინდა მიწასა და მის მოსაზღვრე ტერიტორიებზე მახლობელ აღმოსავლეთში; 1291 წელს მათ დაკარგეს უკანასკნელი საყრდენი – აკრა. ამასობაში ასპარეზზე გამოჩნდნენ თურქ-ოსმალები. მათ ჯერ ბიზანტია დაასუსტეს და დაიმორჩილეს ბალკანეთისა და ჩრდილოეთ აფრიკის დიდი ნაწილი. 1453 წელს მათ დაიპყრეს კონსტანტინოპოლი, 1529 წელს კი ვენა. ”თითქმის ათასი წლის განმავლობაში, – შენიშნავდა ბერნარ ლუისი, – დაწყებული მავრების პირველი გამოჩენით ესპანეთში, თურქების მხრივ ვენის მეორე ალყამდე ევროპას ისლამის მხრივ მუდმივი საფრთხე ემუქრებოდა”. ისლამი ერთადერთი ცივილიზაციაა, რომელიც ეჭვქვეშ აყენებდა დასავლეთის არსებობის შენარჩუნებას, თანაც ასეთი რამ, სულ მცირე, ორჯერ მაინც მოხდა.

XV საუკუნეში ვითარება თანდათან იცვლება. ქრისტიანები ნელ-ნელა იბრუნებენ იბერიის ნახევარკუნძულს, აგვირგვინებენ რა ამ ამოცანის გადაწყვეტას 1492 წელს გრენადაში. ევროპელთა წარმატებებმა ზღვაოსნობაში პორტუგალელებსა და სხვა ევროპელებს საშუალება მისცა, შემოევლოთ ისლამური ჰართლენდისათვის, მიეღწიათ ინდოეთის ოკეანისათვის და მის იქით გასულიყვნენ. ამავე დროს რუსებმა ბოლო მოუღეს მონღოლთა ორსაუკუნოვან უღელს. შემდეგ ოსმალთა იმპერიამ უკანასკნელად სცადა წინ გაჭრა და 1683 წელს ოსმალები კვლავ გარსშემოერტყნენ ვენას. მათი დამარცხება გახდა ხანგრძლივი უკანდახევის დასაწყისი, რომელსაც მოჰყვა ბალკანეთის მართლმადიდებელი ხალხების ბრძოლა ისმალთაგან გათავისუფლებისათვის, ჰაბსბურგთა იმპერიის გაფართოება და რუსების დრამატული შეტევა შავი ზღვისა და კავკასიის მიმართულებით. ერთი საუკუნის განმავლობაში ”ქრისტიანობის რისხვა” ”ევროპის ავადმყოფად” იქცა. პირველ მსოფლიო ომის ბოლოს ბრიტანეთმა, საფრანგეთმა და იტალიამ სასიკვდილო დარტყმა მიაყენეს მას და ოსმალთა ხელში დარჩენილ მიწებზე, თურქეთის რესპუბლიკის გამოკლებით, პირდაპირი ან არაპირდაპირი მმართველობა დაამყარეს. 1920 წლისათვის მხოლოდ ოთხი ისლამური ქვეყანა – თურქეთი, საუდის არაბეთი, ირანი და ავღანეთი – რჩებოდა თავისუფალი არამუსლიმური მმართველობის ამა თუ იმ ფორმისაგან.

თავის მხრივ, დასავლური კოლონიალიზმის უკანდახევა დაიწყო 20-30-იან წლებში და დრამატულად დაჩქარდა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ. საბჭოთა კავშირის დაშლამ კიდევ რამდენიმე ისლამურ საზოგადოებას მოუტანა თავისუფლება. ერთ-ერთი გამოთვლით, 1757-1919 წლებს შორის არამუსლიმურ მთავრობებს ისლამურ ტერიტორიებზე 90-ზე მეტი შენაძენი ჰქონდათ. 1995 წლისათვის მათგან 69 კვლავ მუსლიმთა კონტროლქვეშ იყო, 45 დამოუკიდებელ სახელმწიფოში კი მაჰმადიანი მოსახლეობა ჭარბობდა. ამ ცვლილებათა ძალადობრივი ბუნება აისახა იმ ფაქტში, რომ 50 პროცენტს იმ ომებიდან, რომელთაც ადგილი ჰქონდა 1820-1929 წლებში განსხვავებული რელიგიის მქონე სახელმწიფოთა წყვილებს შორის, შეადგენდა მაჰმადიანთა და ქრისტიანთა ომები.

კონფლიქტის ამ მოდელის მუდმივობის მიზეზები არ იძებნება ისეთ წარმავალ ფენომენებში, როგორიცაა ქრისტიანული პასიონარობა XII საუკუნეში ან XX საუკუნის ისლამური ფუნდამენტალიზმი. ისინი მომდინარეობენ ამ ორი რელიგიისა და მათზე დამყარებული ცივილიზაციების ბუნებიდან. ერთის მხრივ, კონფლიქტმა წარმოშვა განსხვავება და, პირველ რიგში, ისლამის, როგორც ცხოვრების წესის გაგება, რომელიც სცილდება რელიგიისა და პოლიტიკის ფარგლებს და აერთიანებს მაჰმადიანებს; ეს ეწინააღმდეგება დასავლურქრისტიანულ კონცეფციას ღმერთისა და კეისრის კუთვნილის განსხვავების შესახებ. მაგრამ კონფლიქტი მომდინარეობდა ორი რელიგიის მსგავსი ნიშნებისგანაც. ორივე მათგანი მონოთეისტურია და, პოლითეისტური რელიგიებისაგან განსხვავებით, არ შეუძლია ახალი ღმერთების მიღება; ორივე აღწერს სამყაროს დუალისტური ცნებებით ”ჩვენ” და ”ისინი”. ორივე უნივერსალისტურია და პრეტენზიას აცხადებს ერთადერთ ჭეშმარიტ სარწმუნოებად ყოფნაზე, რომელსაც შეიძლება შეუერთდეს ყველა ხალხი. ორივე რელიგია ხასიათით მისიონერულია და დამყარებულია იმის რწმენაზე, რომ მისი მიმდევრები მოვალენი არიან, ჭეშმარიტ სარწმუნოებაზე მოაქციონ ურწმუნონი. წარმოშობის დროიდან, ისლამი ყოველთვის ფართოვდებოდა დაპყრობათა გზით; ხელსაყრელ შემთხვევაში იგივეს აკეთებდა ქრისტიანობა. ”ჯიხადისა” და ”ჯვაროსნული ომის” პარალელური კონცეფციები არა მხოლოდ ჰგავდა ერთმანეთს, არამედ განასხვავებდა ამ ორ რელიგიას სხვა მსოფლიო რელიგიებისაგან. ისლამსა და ქრისტიანობას, იუდაიზმთან ერთად, გააჩნია ტელეოლოგიური შეხედულება ისტორიაზე, განსხვავებით ციკლური და სტატიკური ხედვისაგან, რომლებიც ჭარბობს სხვა ცივილიზაციებში.

მკაცრ კონფლიქტზე ისლამსა და ქრისტიანობას შორის დროდადრო გავლენას ახდენდა დემოგრაფიული აღმავლობა-დაქვეითება, ეკონომიკური განვითარება, ტექნოლოგიური ცვლილებანი და რელიგიური მრწამსის ინტენსივობა. ისლამის გავრცელებას VII საუკუნეში თან სდევდა ”თავისი მასშტაბითა და სისწრაფით უპრეცედენტო” მიგრაცია არაბი ხალხებისა ბიზანტიისა და სასანიდთა იმპერიების მიწებზე. ჯვაროსნული ომები რამდენიმე საუკუნის შემდეგ იყო პროდუქტი ეკონომიკური განვითარებისა, მოსახლეობის რიცხვის ზრდისა, რამაც შესაძლებელი გახადა რაინდთა და გლეხთა დიდი რაოდენობის მობილიზება წმინდა მიწაზე სალაშქროდ. როცა პირველმა ჯვაროსანმა კონსტანტინოპოლს მიაღწია, ერთმა ბიზანტიელმა დამკვირვებელმა დაწერაყ ”მთელმა დასავლეთმა, მათ შორის ადრიატიკის ზღვასა და ჰერკულესის სვეტებს შორის მცხოვრებმა ბარბაროსმა ტომებმა, დაიწყეს გადმოსახლება და მოდიოდნენ აზიაში დიდ მასებად, მთელი ავლადიდებით”. XIX საუკუნეში მოსახლეობის შთამბეჭდავ ზრდას კვლავ მოჰყვა ”ვულკანის ამორფქვევა” ევროპიდან – ისტორიაში უდიდესი გადასახლება ისლამური და სხვა მიწებისაკენ.

ფაქტების ერთობლიობამ გაამწვავა კონფლიქტი ისლამსა და დასავლეთს შორის XX საუკუნის ბოლოს. ჯერ ერთი, ისლამური მოსახლეობის ზრდას მოჰყვა უმუშევართა და უკმაყოფილო ახალგაზრდობის რიცხვის მატება, რომელთა რიგებიდან ხდებოდა ისლამისტური საქმის მომხრეთა რეკრუტირება. ისინი ზეწოლას ახდენდნენ მეზობელ საზოგადოებებზე და სახლდებოდნენ დასავლეთში. მეორე, ისლამურმა აღორძინებამ მაჰმადიანები ხელახლა დაარწმუნა თავიანთი ცივილიზაციის, საკუთარ ფასეულობათა განსხვავებულობასა და უპირატესობაში დასავლეთთან შედარებით. მესამე, დასავლეთის მუდმივმა მცდელობამ, საყოველთაო გაეხადა თავისი ფასეულობანი და ინსტიტუტები, შეენარჩუნებინა სამხედრო და ეკონომიკური უპირატესობა, აგრეთვე ჩარეულიყო ისლამური სამყაროს შინაგან კონფლიქტებში, მაჰმადიანთა ძლიერი აღშფოთება გამოიწვია. მეოთხე, კომუნიზმის დაცემასთან ერთად გაქრა დასავლეთისა და ისლამის საერთო მტერი, სამაგიეროდ თითოეული მათგანი იქცა სერიოზულ საფრთხედ მეორისათვის. მეხუთე, მაჰმადიანთა და დასავლელთა შორის კონტაქტის გაძლიერება, მათი შერევა ორივე მხარეს განუმტკიცებს საკუთარი იდენტურობის შეგრძნებას და იმის შეგნებას, რომ ეს იდენტურობა მათ ერთმანეთს აშორებს. ურთიერთქმედებამ და შერევამ გაამწვავა აგრეთვე განსხვავება უფლებათა გაგებაში, რომლებიც გააჩნიათ ერთი ცივილიზაციის ადამიანებს ქვეყანაში, სადაც რიცხობრივად მეორე ცივილიზაციის წარმომადგენლები ჭარბობენ. 80-90-იან წლებში როგორც ისლამურ, ისე ქრისტიანულ საზოგადოებებში მკვეთრად დაქვეითდა ურთიერთშემწყნარებლობა.

ცივილიზაციები და ბირთვი სახელმწიფოები.

ახალი კონფიგურაციები

სამი ”მერყევი” ცივილიზაციის ბირთვი ქვეყნები საერთაშორისო ურთიერთობებში მნიშვნელოვან მოქმედ პირებად გვევლინებიან; დასავლეთთან და ყველა მათგანთან, ვისგანაც ისინი გამოწვევას იღებენ, ეს ქვეყნები, როგორც ჩანს, შერეულ, ორმაგ და არამყარ ურთიერთობებს დაამყარებენ. შეიცვლება თვით მათი ურთიერთობაც. იაპონია, როგორც უკვე ვაჩვენეთ, ფასეულობათა მტკივნეული გადაფასების შემდეგ, ალბათ, ჩამოშორდება შეერთებულ შტატებს, რათა დაუახლოვდეს ჩინეთს. როგორც ”ცივი ომის” პერიოდის ყველა ცივილიზაციათაშორისი კავშირი, იაპონიისა და აშშ კავშირებიც უსაფრთხოების სფეროში შესუსტდება, თუმცა ფორმალურად, ალბათ, არასდროს გაწყდება. იაპონიის ურთიერთობა რუსეთთან კვლავინდებურად რთული დარჩება, რამდენადაც რუსეთი უარს ამბობს კომპრომისზე კურილის კუნძულების საკითხში, რომლებიც ოკუპირებული იქნა მის მიერ 1945 წელს. მომენტი ”ცივი ომის” ბოლოს, როცა ამ საკითხის გადაწყვეტა შეიძლებოდა, რუსული ნაციონალიზმის აღმავლობის გამო, ხანმოკლე აღმოჩნდა, და აშშ-თვის არავითარი აზრი აღარა აქვს შემდგომში იაპონიის მოთხოვნათა მხარდაჭერას, როგორც ამას ადრე ვაკეთებდით.

”ცივი ომის” ბოლო ათწლეულებში ჩინეთმა წარმატებით გაათამაშა ”ჩინური ბანქო” საბჭოთა კავშირისა და აშშ წინააღმდეგ. ამ ომის დამთავრების შემდეგ რუსეთმა უნდა გაათამაშოს ”რუსული ბანქო”. რუსეთსა და ჩინეთს, ძალთა გაერთიანების შემთხვევაში, შეუძლიათ ძირეულად შეცვალონ ევროაზიური ბალანსი დასავლეთის საზიანოდ და ააღორძინონ ყველა საფრთხე, რომლებიც არსებობდა 50-იან წლებში ჩინეთ-საბჭოთა კავშირის ურთიერთობებთან დაკავშირებით, ხოლო დასავლეთთან ხელჩაკიდებული რუსეთი გლობალურ საკითხებში დამატებითი საპირისწონე აღმოჩნდებოდა კონფუციურ-ისლამურ კავშირთან მიმართებაში; ეს ჩინეთში ააღორძინებდა ”ცივი ომის” დროინდელ შიშს ჩრდილოეთიდან მოსალოდნელი თავდასხმის გამო. მაგრამ რუსეთს თავისი პრობლემები აქვს ორივე მეზობელ ცივილიზაციასთან ურთიერთობაში. რაც შეეხება მის ურთიერთობას დასავლეთთან, ეს პრობლემები, როგორც ჩანს, წარმავალი იქნება. ”ცივი ომი” დასრულდა და გაჩნდა რუსეთსა და დასავლეთს შორის ბალანსის ხელახალი განსაზღვრის საჭიროება. ორივე მხარე უნდა შეთანხმდეს პრინციპული თანასწორობისა და თითოეულის გავლენის სფეროების შესახებ. პრაქტიკულად ეს იმას ნიშნავს, რომყ

· რუსეთი დათანხმდება ევროკავშირისა და ნატოს გაფართოებას, მათში ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის დასავლურქრისტიანული ქვეყნების ჩართვას, დასავლეთი კი ვალდებულებას აიღებს არ გააფართოოს ნატო უფრო აღმოსავლეთით – თუკი უკრაინა არ გაიხლიჩება ორ სახელმწიფოდ;

· რუსეთი და ნატო დადებენ ხელშეკრულებას პარტნიორობის შესახებ, რომელიც საზეიმოდ დაამტკიცებს ურთიერთთავდაუსხმელობის პრინციპს, აგრეთვე შეთანხმებას უსაფრთხოების პრობლემებზე რეგულარული კონსულტაციების თაობაზე, ერთობლივ ძალისხმევას შეიარაღების ზრდის თავიდან აცილებისა და შეიარაღების შემცირებისათვის, რაც უპასუხებდა უსაფრთხოების მოთხოვნებს იმ სახით, რომელიც მათ მიიღეს ”ცივი ომის” დასრულების შემდეგ;

· დასავლეთი აღიარებს რუსეთს სახელმწიფოდ, რომელსაც ეკისრება მთავარი პასუხისმგებლობა უსაფრთხოების უზრუნველყოფისათვის მართლმადიდებლურ ქვეყნებში და იმ რაიონებში, სადაც მართლმადიდებლობა დომინირებს;

· დასავლეთი აღიარებს, რომ სამხრეთში, მუსლიმ ხალხებთან ურთიერთობაში, რუსეთი აწყდება პრობლემებს უსაფრთხოების სფეროში – როგორც რეალურს, ასევე პოტენციურს; დასავლეთი მზად იქნება გადასინჯოს შეთანხმება ჩვეულებრივი შეიარაღების შესახებ ევროპაში, აგრეთვე კეთილგანწყობას გამოამ;ღავნებს სხვა ნაბიჯებისადმი, რომელთა გადადგმა დაჭირდება რუსეთს ასეთი საფრთხის წინაშე.

· რუსეთი და დასავლეთი დადებენ შეთანხმებას თანასწორუფლებიან თანამშრომლობაზე ბოსნიის ტიპის პრობლემათა მოგვარებაში, სადაც საქმე ეხება როგორც დასავლეთის, ისე მართლმადიდებელთა ინტერესებს.

თუ ამ და სხვა მსგავსი მიმართულებებით შეთანხმების მიღწევა მოხერხდება, საფიქრებელია, რომ აღარც რუსეთი და აღარც დასავლეთი აღარ შეუქმნიან ერთმანეთს ხანგრძლივ გამოწვევებს უსაფრთხოების სფეროში. ევროპაცა და რუსეთიც დემოგრაფიული თვალსაზრისით მომწიფებული საზოგადოებებია, შობადობის დაბალი დონით და დაბერებადი მოსახლეობითყ ასეთ საზოგადოებებს არ გააჩნიათ ახალგაზრდული შემართება ექსპანსიისა და შეტევისათვის.

”ცივი ომის” დამთავრებისთანავე რუსეთ-ჩინეთის ურთიერთობებში გაძლიერდა თანამშრომლობის ელემენტები. მოხერხდა სასაზღვრო დავის მოგვარება, შეიარაღებული ძალების შემცირება საზღვრის ორივე მხარეს, ვაჭრობის გაფართოება. არც ერთი მხარე მეორეს არ უმიზნებს რაკეტებს, საგარეო საქმეთა მინისტრებმა დაიწყეს ისლამური ფუნდამენტალიზმისადმი წინააღმდეგობის საერთო დაინტერესების შესწავლა. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რომ რუსეთმა ჩინეთის სახით იპოვნა შეიარაღებისა და სამხედრო ტექნოლოგიის სოლიდური მყიდველი, მათ შორის ტანკების, გამანადგურებლების, სტრატეგიული ბომბდამშენების და ”დედამიწა-ჰაერის” კლასის რაკეტებისა. რუსეთის თვალსაზრისით, ურთიერთობათა ასეთი ”დათბობა” შედეგი იყო, ჯერ ერთი, შეგნებული გადაწყვეტილებისა ჩინეთთან, როგორც აზიელ ”პარტნიორთან” თანამშრომლობის შესახებ, რადგან იაპონიასთან ურთიერთობა კვლავ ”ცივი” რჩებოდა, და მეორე, ეს იყო რეაქცია კონფლიქტებზე დასავლეთთან ნატოს გაფართოების, ეკონომიკური რეფორმების, შეიარაღების კონტროლის, ეკონომიკური დახმარებისა და დასავლურ საერთაშორისო ორგანიზაციებში წევრობის თაობაზე. თავის მხრივ, ჩინეთმა მიიღო დასავლეთისათვის იმის დემონსტრირების შესაძლებლობა, რომ იგი მარტო არ არის და შეუძლია შეიძინოს საომარი საშუალებანი, რომლებიც ჭირდება რეგიონში ძალის პროექციის სტრატეგიის განსახორციელებლად. ორივე მხარისათვის რუსეთ-ჩინეთის ურთიერთობა, ისევე როგორც კონფუციურ-ისლამური, აღნიშნავს წინააღმდეგობას დასავლეთის ძალისა და უნივერსალიზმისადმი.

შენარჩუნებული იქნება თუ არა ეს კავშირი და აღმოჩნდება თუ არა იგი ხანგრძლივი – პასუხი ორ მომენტზეა დამოკიდებული. პირველი, სტაბილიზდება თუ არა რუსეთის ურთიერთობა დასავლეთთან ურთიერთხელსაყრელ საფუძველზე; მეორე, რამდენად დაემუქრება ჩინეთის ჰეგემონიის გაძლიერება რუსეთის ეკონომიკურ, დემოგრაფიულ და სამხედრო ინტერესებს. ჩინეთის ეკონომიკური დინამიზმი ციმბირს გადასწვდა, ჩინელი ბიზნესმენები, კორეელებთან და იაპონელებთან ერთად, სწავლობდნენ და იყენებდნენ იქაურ შესაძლებლობებს. ციმბირელები თავიანთ ეკონომიკურ მომავალს ხედავენ უფრო აღმოსავლეთ აზიასთან, ვიდრე ევროპულ რუსეთთან კავშირში. სულ უფრო საშიში ხდება არალეგალური ჩინური იმიგრაცია ციმბირში, რომელმაც 1995 წელს თითქოს უკვე მიაღწია 3-5 მილიონს (შედარებისთვისყ რუსეთელები აღმოსავლეთ ციმბირში 7 მილიონია). ”ჩინელები მშვიდობიანი გზით იპყრობენ რუსულ შორეულ აღმოსავლეთს”, – გაფრთხილებას იძლეოდა რუსეთის თავდაცვის მინისტრი პაველ გრაჩოვი. მას ბანს აძლევდა იმიგრაციული ხელისუფლების მაღალჩინოსანი წარმომადგენელიყ ”ჩვენ წინააღმდეგობა უნდა გავუწიოთ ჩინურ ექსპანსიონიზმს”. ამას გარდა, რუსეთ-ჩინეთის ურთიერთობის გამწვავება შეუძლია ეკონომიკურ ურთიერთობათა განვითარებას ჩინეთსა და ცენტრალური აზიის ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებს შორის. ჩინეთის ექსპანსიამ შეიძლება სამხედრო ხასიათიც მიიღოს – თუ ჩინეთი გადაწყვეტს, რომ მან უნდა დაიბრუნოს მონღოლეთი (რუსებმა იგი მას პირველი მსოფლიო ომის დროს ჩამოაჭრეს და ბოლო ათწლეულების განმავლობაში საბჭოთა სატელიტი იყო). რაღაც მომენტში ”ყვითელი ურდოები”, რომლებიც აშფოთებდა რუსეთის წარმოსახვას მონღოლთა შემოსევის დროიდან, შეიძლება კვლავ რეალობად იქცეს.

რუსეთის ურთიერთობას ისლამთან თავისი დაღი დაასვა მისმა მრავალსაუკუნოვანმა ექსპანსიამ თურქების, ჩრდილო კავკასიის ხალხებისა და შუა აზიის ემირატების წინააღმდეგ. ამ;ამად რუსეთი თანამშრომლობს თავის მართლმადიდებელ მოკავშირეებთან – სერბიასა და საბერძნეთთან, ცდილობს წინ აღუდგეს თურქეთის გავლენას ბალკანეთში; რუსეთი თანამშრომლობს კიდევ ერთ მართლმადიდებელ მოკავშირესთან – სომხეთთან, რათა შეზღუდოს თურქეთის გავლენა კავკასიაში. რუსეთი აქტიურად ცდილობდა პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და სამხედრო ზემოქმედებას ცენტრალურაზიურ რესპუბლიკებზე, ჩართო რა ისინი დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობაში და თითოეული მათგანის ტერიტორიაზე განათავსა თავისი შეიარაღებული ძალები. რუსეთის საზრუნავთაგან ცენტრალური ადგილი უჭირავს კასპიის ნავთობისა და გაზის საკითხს, აგრეთვე მარშრუტს, რომლითაც ეს ბუნებრივი რესურსები მიეწოდება დასავლეთსა და აღმოსავლეთ ევროპას. რუსეთი, ერთის მხრივ, ეომებოდა ჩეჩნეთის მაჰმადიან ხალხს ჩრდილოეთ კავკასიაში, მეორე მხრივ კი ტაჯიკეთში მხარს უჭერდა მთავრობას აჯანყებულთა წინააღმდეგ, რომელთა რიგებში ისლამისტი ფუნდამენტალისტები იყვნენ. ეს პრობლემები კიდევ ერთ სტიმულს ქმნიან ჩინეთთან თანამშრომლობისათვის, ცენტრალურ აზიაში ”ისლამური საფრთხის” შეკავების პირობებში. იგივე პრობლემები წარმოადგენს ძირითად მოტივს ირანთან რუსეთის დაახლოებისათვის. რუსეთმა ირანს მიჰყიდა წყალქვეშა ნავები, ულტრათანამედროვე გამანადგურებელი, ბომბდამშენები, ”დედამიწა-ჰაერის” კლასის რაკეტები, სადაზვერვო და ელექტრონული სამხედრო აღჭურვილობა. ამას გარდა, რუსეთი დათანხმდა ირანში ბირთვული რეაქტორის აშენებას და ირანისათვის ურანის გამამდიდრებელი აღჭურვილობის გადაცემას. სანაცვლოდ, იგი არაორაზროვნად მოელის, რომ ირანი შეაკავებს ფუნდამენტალიზმის გავრცელებას ცენტრალურ აზიაში და არაპირდაპირ წინ აღუდგება თურქეთის გავლენის გაფართოებას იქვე და კავკასიაში. უახლოეს ათწლეულებში რუსეთის ურთიერთობა ისლამთან დამოკიდებული იქნება ძირითადად იმაზე, თუ როგორ აღიქვამს იგი მის სამხრეთ პერიფერიაზე მაჰმადიანი მოსახლეობის სწრაფი ზრდიდან გამომდინარე საფრთხეს.

”ცივი ომის” დროს მესამე ”მერყევი” ბირთვი სახელმწიფო – ინდოეთი – საბჭოთა კავშირის მოკავშირე იყო და ეომებოდა ჩინეთს, რამდენჯერმე – პაკისტანს. როცა მისი ურთიერთობა დასავლეთთან, განსაკუთრებით აშშ-თან მწვავე არ იყო, ისინი გაუცხოებულნი იყვნენ. ”ცივი ომის” დამთავრების შემდეგ ინდოეთის ურთიერთობა პაკისტანთან, ალბათ, ფრიად კონფლიქტური იქნება – ქაშმირის, ბირთვული შეიარაღების და ინდოსტანის ნახევარკუნძულზე სამხედრო ძალთა საერთო თანაფარდობის გამო. სანამ პაკისტანი ახერხებს ისლამური ქვეყნების მხარდაჭერის უზრუნველყოფას, ინდოეთის ურთიერთობა ისლამურ სამყაროსთან რთული დარჩება. პაკისტანის საწინააღმდეგოდ, ინდოეთი, როგორც ჩანს, საგანგებო ზომებს მიმართავს, რათა დაარწმუნოს ზოგიერთი ისლამური ქვეყანა პაკისტანისგან დისტანცირების საჭიროებაში. მან ასეთი ნაბიჯი უკვე გადადგა წარსულში. ”ცივი ომის” დამთავრების შემდეგ ჩინეთის მცდელობა – დაემყარებინა მეგობრული ურთიერთობა მეზობელ ქვეყნებთან – ინდოეთსაც შეეხო და მათ შორის დაძაბულობა შენელდა. მაგრამ საეჭვოა, რომ ეს ტენდენცია ხანგრძლივი აღმოჩნდეს. ჩინეთი აქტიურადაა ჩაბმული სამხრეათაზიურ პოლიტიკაში და, როგორც ჩანს, ამ ხაზს მომავალშიც გააგრძელებსყ შეეცდება მჭიდრო ურთიერთობის შენარჩუნებას პაკისტანთან, ამ უკანასკნელის ბირთვული და ჩვეულებრივი სამხედრო პოტენციალის გამოყენებას, მიანმას ეკონომიკურ და სამხედრო მხარდაჭერას, იმავე დროს კი იქ სამხედრო-საზღვაო ბაზების შექმნას. ჩინეთის ძლიერება მატულობს ახლა, ინდოეთისამ კი შეიძლება საგრძნობლად მოიმატოს XXI საუკუნის დასაწყისში. კონფლიქტი ფრიად მოსალოდნელი ჩანს. როგორც ერთმა ანალიტიკოსმა შენიშნა, ”ფარული მეტოქეობა აზიის ორ გიგანტს შორის, მათი წარმოდგენა საკუთარ თავზე როგორც დიდ სახელმწიფოებზე, ცივილიზაციისა და კულტურის ცენტრებზე შემდგომშიც უბიძგებს მათ იქით, რომ მხარი დაუჭირონ სხვადასხვა ქვეყნებსა და კურსებს. ინდოეთი შეეცდება იქცეს არა მხოლოდ ძალთა დამოუკიდებელ ცენტრად მრავალპოლარულ სამყაროში, არამედ ჩინეთის ძალისა და გავლენის გამაწონასწორებლადაც”.

წინააღმდეგია რა ჩინეთ-პაკისტანის ალიანსისა, ინდოეთი დაინტერესებული იქნება რუსეთთან მჭიდრო კავშირის შენარჩუნებით და დარჩება რუსული იარაღის უმსხვილეს მყიდველად. 90-იანი წლების შუა ხანებში ინდოეთი რუსეთისაგან ყიდულობდა იარაღის ყველა უმნიშვნელოვანეს სახეობას, მათ შორის ავიამზიდს და რაკეტულ კრიოგენურ ტექნოლოგიას, რასაც მოჰყვა სანქციები აშშ მხრიდან. შეიარაღების გაუვრცელებლობის გარდა, აშშ-სა და ინდოეთს შორის არსებობს ისეთი პრობლემებიც, როგორიცაა ადამიანთა უფლებები, ქაშმირი და ეკონომიკური ლიბერალიზაცია. დროთა განმავლობაში, როგორც ჩანს, ამერიკა-პაკისტანის ურთიერთობა განელდება და ჩინეთის შეკავების საერთო ინტერესი დააახლოებს ინდოეთსა და აშშ-ს. ინდოეთის ძალის გავრცელება სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაზე ვერ ავნებს ამერიკის ინტერესებს, სამაგიეროდ, შეიძლება დაეხმაროს მათ. ურთიერთობა ცივილიზაციებსა და ბირთვ სახელმწიფოებს შორის რთულია, არაერთგვაროვანი და ცვალებადი. სხვა ცივილიზაციის სახელმწიფოებთან ურთიერთობის დროს, ნებისმიერი ცივილიზაციის სახელმწიფოთა უმრავლესობა, როგორც წესი, ბირთვი სახელმწიფოების მაგალითს მიჰყვება. მაგრამ ყოველთვის ასე არ იქნება. ცხადია, ერთი და იგივე ცივილიზაციის ყველა სახელმწიფოს არ ექნება იდენტური ურთიერთობა სხვა ცივილიზაციის ყველა სახელმწიფოსთან. საერთო ინტერესებმა (ჩვეულებრივ, საერთო მოწინააღმდეგის არსებობა მესამე ცივილიზაციაში) შეიძლება წარმოშვას თანამშრომლობა სხვადასხვა ცივილიზაციის სახელმწიფოთა შორის. რა თქმა უნდა, კონფლიქტებს ადგილი აქვს ცივილიზაციის შიგნითაც, განსაკუთრებით – ისლამურ ცივილიზაციაში. ამასთან, ურთიერთობა გამყოფი მიჯნების გასწვრივ მცხოვრებ ჯგუფებს შორის შეიძლება მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდეს იმავე ცივილიზაციათა ბირთვი სახელმწიფოების ურთიერთობისაგან.

დასავლეთი მსოფლიოში

მსოფლიოში, სადაც კულტურულ იდენტურობას (ეთნიკურს, ეროვნულს, რელიგიურს, ცივილიზაციურს) ცენტრალური ადგილი უჭირავს, ხოლო კავშირები, ანტაგონიზმები და სახელმწიფო პოლიტიკა ყალიბდება კულტურული სიახლოვისა თუ კულტურულ სხვაობათა გათვალისწინებით, დასავლეთმა საერთოდ და, განსაკუთრებით, აშშ-მ სამი მთავარი დასკვნა უნდა გააკეთოს.

პირველი, სახელმწიფო მოღვაწეებს მხოლოდ მაშინ შეუძლიათ ნაყოფიერად შეცვალონ რეალობა, როცა აღიარებენ მას და კარგად ესმით იგი. ჩამოყალიბების პროცესში მყოფი პოლიტიკა, დაფუძნებული კულტურაზე, არადასავლურ ცივილიზაციათა ძლიერების ზრდა და მათი მზარდი კულტურული თავდაჯერება ფართოდაა აღიარებული არადასავლურ სამყაროში. ევროპელი ლიდერები მიუთითებდნენ კულტურულ ძალებზე, რომლებიც აახლოებენ ან აშორებენ ადამიანებს. ამერიკული ელიტა, პირიქით, უაღრესად ნელა აღიქვამს შექმნილ რეალობებს. ბუშისა და კლინტონის ადმინისტრაციები მხარს უჭერდნენ მულტიცივილიზაციური სახელმწიფოების – საბჭოთა კავშირის, იუგოსლავიის, ბოსნიისა და რუსეთის – ერთიანობას, ამაოდ ცდილობდნენ რა შეეკავებინათ მძლავრი ეთნიკური და კულტურული ძალები, რომელთაც ეს ქვეყნები დანაწევრებისკენ მიჰყავდათ. ისინი მხარს უჭერდნენ მულტიცივილიზაციური ეკონომიკური ინტეგრაციის გეგმებს, რომლებიც ან უგუნური იყო, როგორც ”ოპეკ”-ის შემთხვევაში, ან კი იწვევდა გაუთვალისწინებელ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ შედეგებს – ამის მაგალითია ”ნაფტა” და მექსიკა. ეს ადმინისტრაციები ცდილობდნენ მჭიდრო ურთიერთობის დამყარებას სხვა ცივილიზაციების ბირთვ სახელმწიფოებთან (რუსეთთან – ”გლობალური პარტნიორობის” – ან საერთაშორისო ურთიერთობებში ჩინეთის ”კონსტრუქციული ჩაბმის” ფორმით), თუმცა აშშ-სა და ამ ქვეყნებს შორის არსებობს ინტერესთა ბუნებრივი კონფლიქტი ამავე დროს, კლინტონის ადმინისტრაციამ ვერ შესძლო რუსეთის სრულად ჩართვა ბოსნიაში მშვიდობის დამყარების საქმეში, თუმცა ეს ომი რუსეთის, როგორც მართლმადიდებლური ცივილიზაციის ბირთვი სახელმწიფოს ინტერესებს სერიოზულად ეხებოდა. ებღაუჭებოდა რა მულტიცივილიზაციური იუგოსლავიის ქიმერას, კლინტონის ადმინისტრაციამ უარყო სერბული და ხორვატული უმცირესობის თვითგამორკვევა და ხელი შეუწყო ბალკანეთში ირანის ისლამისტური პარტნიორის შექმნას. სწორედ ასევე, ამერიკის მთავრობამ მხარი დაუჭირა მუსლიმთა დაქვემდებარებას მართლმადიდებლური მმართველობისადმი, ბეჯითად იცავდა რა აზრს, რომ ”ჩეჩნეთი, უდაოდ, რუსეთის ფედერაციის ნაწილია”.

ევროპაში ფართოდ აღიარებულია გამყოფი მიჯნის არსებობა, ერთის მხრივ, დასავლურ ქრისტიანობას, მეორეს მხრივ, მართლმადიდებლობასა და ისლამს შორის. აშშ კი, სახელმწიფო მდივნის სიტყვით, ”დაუშვებლად მიიჩნევს აზრს ევროპის კათოლიკური, მართლმადიდებლური და ისლამური ნაწილების გამიჯვნის შესახებ”. მაგრამ ის, ვინც ფუნდამენტურ გამიჯვნას არ აღიარებს, განწირულია მუდმივი იმედგაცრუებისათვის. თავდაპირველად ისე ჩანდა, თითქოს კლინტონის ადმინისტრაცია ვერ ამჩნევდა ბალანსის შეცვლას აშშ-სა და აღმოსავლეთაზიურ საზოგადოებებს შორის და ამიტომ დროდადრო, ზოგიერთი პრობლემის ირგვლივ, როგორიც იყო ვაჭრობა, ადამიანის უფლებები ან ბირთვული იარაღის გაუვრცელებლობა, ისეთ მიზნებს ისახავდა, რომელთა მიღწევა არ შეეძლო. აშშ მთავრობა, საერთოდ, უაღრესად რთულად ეგუებოდა ეპოქას, რომელშიც გლობალური პოლიტიკა ყალიბდება კულტურულ და ცივილიზაციურ მიმდინარეობათა ზეგავლენით.

მეორე, ”ცივი ომის” დროის შესაფერისი პოლიტიკის შეცვლაზე ან მის გადასინჯვაზე უარის თქმის გამო, ზარალდებოდა ამერიკული საგარეოპოლიტიკური აზროვნებაც. ზოგიერთები ჯერ კიდევ ხედავენ საბჭოთა კავშირის აღდგენის საფრთხეს. უფრო ზოგადი ფორმით, ადამიანები ახდენენ ”ცივი ომის” დროინდელი სამხედრო ალიანსების და შეიარაღების შესახებ შეთანხმებათა კანონიზებას. ისინი თვლიან, რომ ნატო ისეთივე უნდა დარჩეს, როგორიც ”ცივი ომის” დროს იყო, იაპონია-ამერიკის ხელშეკრულება უსაფრთხოების შესახებ აღმოსავლეთ აზიის უსაფრთხოების ცენტრალური ელემენტია, შეთანხმება რაკეტსაწინააღმდეგო თავდაცვის შესახებ ურღვევია, ხელშეკრულება ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების შესახებ დაცული უნდა იყოს. ცხადია, ”ცივი ომის” მემკვიდრეობის არც ერთი ელემენტი იოლად უკუსაგდები არ არის. მაგრამ აშშ და დასავლეთის ინტერესები არ მოითხოვს ყველა ამ შეთანხმების შენარჩუნებას ”ცივი ომის” დროინდელი ფორმით. მულტიცივილიზაციური მსოფლიოს რეალობა გულისხმობს, რომ საჭიროა ნატოს გაფართოება მასში სხვა დასავლური საზოგადოებების ჩართვით, რომელთაც ამის სურვილი აქვთ. უნდა ვაღიაროთ აგრეთვე, რომ უაზრობაა ალიანსის წევრად ორი ისეთი სახელმწიფოს ყოფნა, რომლებიც ერთმანეთის დაუძინებელი მტრები არიან (თანაც არც ერთს არ გააჩნია კულტურული ნათესაობა სხვა წევრებთან). შეთანხმება რაკეტსაწინააღმდეგო თავდაცვის შესახებ ადრე მოწოდებული იყო შეეკავებინა ბირთვული ომი საბჭოთა კავშირ-ამერიკას შორის, ახლა აშკარად აფერხებს აშშ-სა და სხვა ქვეყნების შესაძლებლობას, თავი დაიცვან ბირთვული საფრთხისაგან, ტერორისტულ მოძრაობათა ან უგუნურ დიქტატორთა მხრივ თავდასხმისაგან. ამერიკა-იაპონიის შეთანხმება აბრკოლებდა საბჭოთა აგრესიას იაპონიის წინააღმდეგ. მაგრამ რა მიზანს უნდა ემსახუროს იგი ”ცივი ომის” დამთავრების შემდეგ( ჩინეთის შეკავებას ან დაშინებას( ჩინეთის აღმავლობისადმი იაპონიის შეგუების პროცესის შეფერხებას( იაპონიის შემდგომი მილიტარიზაციის თავიდან აცილებას( იაპონიაში სულ უფრო მეტად დგება ეჭვქვეშ იქ ამერიკის სამხედრო ყოფნის აუცილებლობა, ხოლო აშშ-ში – მისი ცალმხრივი ვალდებულება იაპონიის დაცვის თაობაზე. ხელშეკრულება ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების შესახებ შემუშავდა აღმოსავლეთ ევროპაში ნატოსა და ვარშავის ხელშეკრულებას შორის ამ;ამად გამქრალი კონფრონტაციის შერბილების მიზნით. ახლა ეს ხელშეკრულება სირთულეებს უქმნის რუსეთს სამხრეთეთ მაჰმადიან ხალხებთან ურთიერთობაში, სადაც ის ხედავს საფრთხეს თავისი უშიშროებისათვის.

მესამე, მსოფლიოს კულტურული და ცივილიზაციური მრავალფეროვნება გამოწვევის წინაშე აყენებს დასავლურ, განსაკუთრებით კი ამერიკულ რწმენას დასავლური კულტურის უნივერსალურობის თაობაზე. ეს რწმენა გამოიხატება როგორც აღწერილობითი, ასევე ნორმატიული ფორმით. აღწერილობითი ფორმით იგი განამტკიცებს აზრს იმის თაობაზე, თითქოს ყველა საზოგადოებათა ხალხებს სურთ აითვისონ დასავლური ფასეულობანი, ინსტიტუტები და პრაქტიკა. თუ აღმოჩნდება, რომ მათ ასეთ სურვილი არა აქვთ და ისინი ინარჩუნებენ საკუთარი ტრადიციული კულტურისადმი ერთგულებას, მათში ხედავენ ”ცრუ ცნობიერების” მსხვერპლთ (დაახლოებით ისე, როგორც მარქსისტები აღმოაჩენდნენ ხოლმე ასეთ ცნობიერებას პროლეტარებში, რომლებიც კაპიტალიზმს ემხრობოდნენ). ნორმატიული სახით დასავლური უნივერსალისტური რწმენა აცხადებსყ მთელს მსოფლიოში ადამიანებმა უნდა მიიღონ დასავლური ფასეულობანი, ინსტიტუტები და კულტურა, იმიტომ რომ მათში ხორცშესხმულია კაცობრიობის ყველაზე ამაღლებული, განათლებული, ლიბერალური, რაციონალური, თანამედროვე და ცივილიზებული აზროვნება.

ეთნიკური კონფლიქტებისა და ცივილიზაციურ შეჯახებათა ფორმირებად სამყაროში დასავლურ რწმენას დასავლური კულტურის უნივერსალურობის შესახებ სამი ნაკლი აქვს. იგი მცდარია; იგი ამორალურია; იგი საშიშია. მისი მცდარობა ამ წიგნის ცენტრალური დებულებაა. აღნიშნული თეზისის მშვენიერი რეზიუმირება ეკუთვნის მაიკლ ჰოვარდსყ ”დასავლეთში ფართოდ გავრცელებული წარმოდგენა, თითქოს კულტურული მრავალფეროვნება ისტორიული კურიოზია, რომელიც სწრაფად ქრება საერთო, დასავლეთზე ორიენტირებული, ანგლოფონური მსოფლიო კულტურის ჩამოყალიბებასთან დაკავშირებით… უბრალოდ არასწორია”.

რწმენა, თითქოს არადასავლურ საზოგადოებათა წარმოადგენლებმა უნდა მიიღონ დასავლური ფასეულობანი, ინსტიტუტები და კულტურა, ამორალურია, თუ გავითვალისწინებთ, რა არის აუცილებელი ამ მიზნის მისაღწევად. ევროპული სიძლიერის თითქმის უნივერსალურმა გავრცელებამ მსოფლიოში XIX საუკუნის ბოლოს და აშშ გლობალურმა უპირატესობამ XX საუკუნის მიწურულს განაპირობა დასავლური ცივილიზაციის მრავალი ელემენტის გავრცელება მთელს მსოფლიოში. მაგრამ ევროპული გლობალიზმი აღარ არსებობს. ამერიკის ჰეგემონია უკან იხევს – თუნდაც იმიტომ, რომ გაქრა ”ცივი ომის” დროინდელი საბჭოთა სამხედრო მუქარისაგან აშშ დაცვის საჭიროება. კულტურა, როგორც დავამტკიცეთ, ძალაუფლებას მისდევს. თუ არადასავლურ საზოგადოებებს დასავლური კულტურის ზემოქმედებით ფორმირება უწერია, ამჯერად ეს შეიძლება მოხდეს მხოლოდ ექსპანსიით, დასავლეთის მიერ ძალის გამოყენებით. იმპერიალიზმი უნივერსალიზმის გარდაუვალი და ლოგიკური შედეგია. გარდა ამისა, როგორც მომწიფებულ ცივილიზაციას, დასავლეთს აღარ გააჩნია ეკონომიკური და დემოგრაფიული დინამიზმი, აუცილებელი იმისათვის, რომ სხვა საზოგადოებებს თავს მოახვიოს თავისი ნება. ამის ნებისმიერი მცდელობა ეწინააღმდეგება ისეთ დასავლურ ფასეულობებს, როგორიცაა თვითგამორკვევა და დემოკრატია. რაც უფრო ხშირად ილაპარაკებენ აზიური და ისლამური ცივილიზაციების წარმომადგენლები თავიანთ კულტურათა უნივერსალურ მნიშვნელობაზე, მით უფრო მკაფიოდ გაიაზრებს დასავლეთი კავშირს უნივერსალიზმსა და იმპერიალიზმს შორის.

დასავლური უნივერსალიზმი საშიშია მსოფლიოსათვის, რამდენადაც შეიძლება მიგვიყვანოს მსხვილ ცივილიზაციათაშორის ომამდე ბირთვ სახელმწიფოებს შორის. დასავლეთისათვის ასეთი ომი საშიშია, რადგან შეიძლება მისი მარცხით დასრულდეს. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ დასავლელები თავიანთ ცივილიზაციას მიიჩნევენ გაბატონებულად, როგორც არასდროს, ამასობაში კი უფრო სუსტი აზიური, ისლამური და სხვა საზოგადოებები ძალას იკრებენ.

ყველა ცივილიზაცია გაივლის წარმოშობის, აღმავლობისა და დაცემის ერთსა და იგივე საფეხურებს. დასავლეთი სხვებისაგან განირჩევა არა იმით, თუ როგორ ვითარდებოდა, არამედ თავისი ფასეულობებისა და ინსტიტუტების განსაკუთრებული ხასიათით. ეს განსაკუთრებით ეხება ქრისტიანობას, პლურალიზმს, ინდივიდუალიზმს, კანონის ძალას, რომელთაც დასავლეთს საშუალება მისცეს, ჩამოეყალიბებინა თანამედროვე საზოგადოება, გაეფართოებინა თავისი გავლენა მსოფლიოზე და სხვა საზოგადოებათა შურის საგანი გამხდარიყო. როგორც არტურ შლეზინგერ-უმცროსი ამბობდა, ევროპა წარმოადგენს ”ინდივიდუალური თავისუფლების, პოლიტიკური დემოკრატიის, კანონის უზენაესობის, ადამიანის უფლებებისა და კულტურული თავისუფლების უნიკალურ წყაროს… ეს სულ ევროპული იდეებია და არა აზიური, აფრიკული, ახლოაღმოსავლური, სესხების შემთხვევათა გარდა”. ისინი დასავლურ ცივილიზაციას უნიკალურს ხდიან, იგი ღირებულია არა იმიტომ, რომ უნივერსალურია, არამედ იმიტომ, რომ მართლაც უნიკალურია. შესაბამისად, დასავლელი ლიდერების პრინციპული პასუხისმგებლობა მდგომარეობს არა იმაში, რომ გარდაქმნან სხვა ცივილიზაციები დასავლური ნიმუშის მიხედვით (ამას მისი შესუსტებული ძალები არ ეყოფა), არამედ იმაში, რომ შეინარჩუნოს, დაიცვას და განაახლოს დასავლური ცივილიზაციის უნიკალური თვისებები. რამდენადაც აშშ ყველაზე ძლიერი დასავლური სახელმწიფოა, პასუხისმგებლობა, ძირითადად, მას ეკისრება.

იმისათვის, რომ, შესუსტების მიუხედავად, შენარჩუნებული იყოს დასავლური ცივილიზაციის ძალა, აშშ-სა და ევროპული სახელმწიფოების ინტერესებში იქნებოდა:

მეტი პოლიტიკური, ეკონომიკური და სამხედრო ინტეგრაციის მიღწევა და საკუთარი პოლიტიკის კოორდინირება ისე, რომ სხვა ცივილიზაციის სახელმწიფოებს არ შეეძლოთ დასავლეთის ქვეყნებს შორის არსებულ წინააღმდეგობებზე თამაში;

ევროკავშირსა და ნატოში ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის პროდასავლური ქვეყნების (ვიშეგრადის ჯგუფისა და ბალტიის ქვეყნები, სლოვენია და ხორვატია) ჩართვა;

ლათინური ამერიკის ”ვესტერნიზაციისა” და დასავლეთთან ლათინური ამერიკის ქვეყნების რაც შეიძლება მჭიდრო კავშირის წახალისება;

ისლამური ქვეყნებისა და ჩინეთის ჩვეულებრივი სამხედრო ძალისა და მასობრივი განადგურების იარაღის განვითარების შეკავება;

დასავლეთისაგან იაპონიის ჩამოშორებისა და ჩინეთთან მისი შერიგების პროცესის შენელება;

რუსეთის აღიარება მართლმადიდებლური სამყაროს ბირთვ სახელმწიფოდ და მსხვილ რეგიონულ ქვეყნად, რომელსაც აქვს თავისი სამხრეთი საზღვრების უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული კანონიერი ინტერესები;

დასავლეთის ტექნოლოგიური და სამხედრო უპირატესობის შენარჩუნების ხელშეწყობა სხვა ცივილიზაციებთან შედარებით;

და, რაც მთავარია, აღიარება იმისა, რომ დასავლეთის ჩარევა სხვა ცივილიზაციათა საქმეებში არასტაბილურობისა და მულტიცივილიზაციურ სამყაროში პოტენციური გლობალური კონფლიქტის ყველაზე საშიში წყაროა.

”ცივი ომის” დამთავრების შემდეგ აშშ დაკავებული იყო მრავალრიცხოვანი დისკუსიებით იმის თაობაზე, როგორი უნდა იყოს აშშ სწორი საგარეო პოლიტიკური კურსი. მაგრამ ჩვენს დროში აშშ-ს არ შეუძლია არც მსოფლიოში დომინირება, არც ასპარეზიდან წასვლა. ვერც ინტერნაციონალიზმი, ვერც იზოლაციონიზმი, ვერც მრავალმხრივობა და ვერც ცალმხრივობა ჯეროვან სამსახურს ვერ გაუწევს აშშ ინტერესებს. ამის მიღწევა მხოლოდ უკიდურესობებისაგან თავის დაღწევით შეიძლება. მათ ნაცვლად უნდა ავირჩიოთ ევროპელ პარტნიორებთან მჭიდრო თანამშრომლობის ატლანტისტური პოლიტიკა, რათა დაცული იქნას მათი საერთო უნიკალური ცივილიზაციის ინტერესები და ფასეულობანი.

ცივილიზაციური ომი და წესრიგი

გლობალური ომი ძირითად მსოფლიო ცივილიზაციათა ბირთვი სახელმწიფოების მონაწილეობით ნაკლებ სავარაუდოა, მაგრამ მთლიანად გამორიცხული არ არის. ასეთი ომი, ჩვენი აზრით, შეიძლება წარმოიშვას სხვადასხვა ცივილიზაციის კუთვნილ სახელმწიფოთა ჯგუფებს შორის გამყოფი მიჯნის გასწვრივ კონფლიქტის ესკალაციის გამო; ამასთან, სავარაუდოა, რომ მასში მონაწილე ერთ-ერთ მხარედ ჩართული იქნებიან მუსლიმები, მეორე მხარეს – არამუსლიმები. ესკალაციის შესაძლებლობა გაიზრდება, თუ პატივმოყვარე ისლამური ბირთვი-სახელმწიფოები მეტოქეობას დაიწყებენ საბრძოლველად შემართულ თანამოძმეთა მხარდაჭერის საქმეში. იგი შემცირდება, თუკი შორეული მონათესავე ქვეყნები არ იქნებიან დაინტერესებული ომში ჩაბმით. გლობალური ცივილიზაციური კონფლიქტის უფრო საშიში წყაროა ცივილიზაციებსა და მათ ბირთვ სახელმწიფოებს შორის ძალთა ბალანსის შეცვლა. თუ იგი გაგრძელდება, ჩინეთის აღმავლობა და ”კაცობრიობის ისტორიაში ამ უდიდესი მოთამაშის” მზარდი თავდაჯერება მძიმე ტვირთად დააწვება XXI საუკუნის დასაწყისის საერთაშორისო სტაბილურობას. ჩინეთის, როგორც აღმოსავლეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის დომინირებული ძალის გამოჩენა წინააღმდეგობაში აღმოჩნდება ამერიკის ინტერესებთან – იმ სახით, როგორც ისინი ისტორიულად გაიაზრებოდა.

როგორ შეიძლება განვითარდეს აშშ-ჩინეთის ომი ამ ინტერესთა გათვალისწინებით( აზრით გადავინაცვლოთ 2010 წელში. ამერიკის ჯარებმა დატოვეს გაერთიანებული კორეა და მკვეთრად შეამცირეს თავიანთი სამხედრო ყოფნა იაპონიაში. ტაივანი და კონტინენტური ჩინეთი შეთანხმდნენ, რომ ტაივანი დარჩება de facto დამოუკიდებელი, მაგრამ აშკარად აღიარებს პეკინს თავის სიუზერენად. მისი მხარდაჭერით ტაივანს მიიღებენ გაეროში, როგორც ეს გაკეთდა 1946 წ. უკრაინასა და ბელორუსიასთან მიმართებაში. ამერიკული კომპანიები დაიწყებენ ნავთობსაბადოების სწრაფ ათვისებას სამხრეთ ჩინეთის ზღვაში – ძირითადად, ჩინეთის მფარველობით, მაგრამ ცალკეულ რაიონებში – ვიეტნამის კონტროლით. ჩინეთის თავდაჯერება ძალის პროექციის ახალ შესაძლებლობებთან დაკავშირებით გაიზრდება, და იგი გამოაცხადებს სრული კონტროლის დამყარებას ამ ზღვაზე (ჩინეთს ყოველთვის ჰქონდა პრეტენზია ამ მხრივ სუვერენობაზე). ვიეტნამი წინააღმდეგობას გაუწევს, დაიწყება საომარი მოქმედება ჩინეთისა და ვიეტნამის სამხედრო ხომალდებს შორის. 1979 წლის დამცირების გამო შურისძიების მსურველი ჩინელები თავს დაესხმიან ვიეტნამს. ეს უკანასკნელნი დახმარებისათვის აშშ-ს მიმართავენ. ჩინელები გააფრთხილებენ აშშ-ს, არ ჩაერიოს კონფლიქტში. იაპონიასა და სხვა ქვეყნებში მღელვარება დაიწყება. აშშ განაცხადებს, რომ არ მოითმენს ვიეტნამის დაპყრობას ჩინეთის მიერ, მოუწოდებს ეკონომიკური სანქციებისაკენ ჩინეთის წინააღმდეგ და სამხრეთ ჩინეთის ზღვაში გაგზავნის ერთ-ერთს ავიადარტყმის მცირერიცხოვანი ჯგუფებიდან. ჩინელები ამას თავიანთი ტერიტორიული წყლების დარღვევად გამოაცხადებენ და დაიწყებენ ზემოაღნიშნული ჯგუფებისათვის საჰაერო დარტყმების მიყენებას. გაეროს გენერალური მდივნისა და იაპონიის პრემიერ-მინისტრის მცდელობანი, გაიმართოს მოლაპარაკება ცეცხლის შეწყვეტის თაობაზე, უშედეგო აღოჩნდება და საომარი მოქმედებები გავრცელდება აღმოსავლეთ აზიის სხვა რაიონებზე. იაპონია აკრძალავს თავის ტერიტორიაზე არსებული ამერიკული სამხედრო ბაზების გამოყენებას ჩინეთის წინააღმდეგ საომარი მოქმედებისათვის. აშშ ამ აკრძალვას უგულებელყოფს, იაპონია ნეიტრალიტეტს გამოაცხადებს და ბაზების იზოლირებას განახორციელებს. ჩინეთის წყალქვეშა ნავები და სახმელეთო ბაზირების თვითმფრინავები როგორც ტაივანის, ასევე კონტინენტური ჩინეთის ტერიტორიიდან, სერიოზულ ზიანს მიაყენებენ ამერიკულ ხომალდებსა და სამხედრო ინფრასტრუქტურას აღმოსავლეთ აზიაში. ამასობაში ჩინეთის სახმელეთო ძალები შევლენ ჰანოიში და მოახდენენ ვიეტნამის მნიშვნელოვანი ნაწილის ოკუპაციას.

რადგან ჩინეთიცა და აშშ-ც ფლობენ რაკეტებს, რომელთაც შეუძლიათ ბირთვული იარაღის მიტანა ერთმანეთის ტერიტორიაზე, წარმოიშობა ფარული ჩიხი და ომის ადრეულ ეტაპებზე ეს იარაღი გამოყენებული არ იქნება. მაგრამ ორივე საზოგადოებაში, განსაკუთრებით აშშ-ში, გაჩნდება შიში ასეთი შეტევის მიმართ. მრავალი ამერიკელის წინაშე დაისმის კითხვაყ რისთვის უნდა ჩავიყენოთ თავი ასეთ საფრთხეში (რა გვესაქმება იმასთან, რომ ჩინეთი გააკონტროლებს სამხრეთ ჩინეთის ზღვას, ვიეტნამს და, თუნდაც, მთელ სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიას (ომისადმი წინააღმდეგობა განსაკუთრებით ძლიერი იქნება აშშ სამხრეთ-დასავლეთ შტატებში, სადაც უცხოენოვანი მოსახლეობა ჭარბობს. ისინი და ამ შტატების მთავრობები განაცხადებენყ ”ეს ჩვენი ომი არ არის” და ეცდებიან იმოქმედონ ისევე, როგორც ახალი ინგლისი მოქმედებდა 1812 წლის ომში. მას შემდეგ, რაც ჩინეთი განიმტკიცებს თავდაპირველ წარმატებას აღმოსავლეთ აზიაში, ამერიკული საზოგადოებრივი აზრი შეიცვლება იმ მიმართულებით, რომელზეც იაპონია იმედს ამყარებდა 1942 წელს. იგი გადაიხრება იქით, რომ საფასური, რომლის გადახდა მათ მოუწევთ ჰეგემონისტური ძალის ამ უახლესი ცენტრის გასანადგურებლად, უზომოდ დიდია. ხალხი ჩათვლის, რომ უმჯობესია დაკმაყოფილება მოლაპარაკებებით, რომლებიც ბოლოს მოუღებს სპორადულ საომარ მოქმედებებს ან ”უცნაურ ომს”, რომელიც წყნარი ოკეანის დასავლეთ ნაწილში მიმდინარეობს.

მაგრამ ამასობაში ომი გავლენას იქონიებს სხვა ცივილიზაციათა ქვეყნებზე. ინდოეთი ისარგებლებს იმით, რომ ჩინეთი დაკავებულია აღმოსავლეთ აზიაში, გამანადგურებელ დარტყმას მიაყენებს პაკისტანს და მთლიანად მოსპობს მის ბირთვულ და ჩვეულებრივ სამხედრო პოტენციალს. თავდაპირველად მისი მოქმედებები წარმატებული იქნება, მაგრამ შემდეგ გააქტიურდება სამხედრო კავშირი პაკისტანს, ირანსა და ჩინეთს შორის. ირანი დაეხმარება პაკისტანს თანამედროვე მაღალტექნოლოგიური იარაღით. ინდოეთის შეტევა შეფერხდება ირანის ჯარებთან და პაკისტანელ პარტიზანებთან (სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფების წარმომადგენლებთან) ბრძოლაში. პაკისტანიცა და ინდოეთიც მხარდაჭერისათვის არაბულ ქვეყნებს მიმართავენ. ამასთან, ინდოეთი გააფრთხილებს მათ სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში ირანის გაბატონების საფრთხის თაობაზე, მაგრამ ჩინეთის თავდაპირველი წარმატებები აშშ წინააღმდეგ სტიმულს მისცემს მსხვილ ანტიდასავლურ მოძრაობას ისლამურ ქვეყნებში. რამდენიმე ჯერ კიდევ შემორჩენილი პროდასავლური მთავრობა არაბულ ქვეყნებსა და თურქეთში ერთიმეორის მიყოლებით დაემხობა ისლამურ მოძრაობათა მიერ, რომელთა რიგები საგრძნობლად გაფართოვდება მაჰმადიანი ახალგაზრდობის ხარჯზე. დასავლეთის სისუსტით პროვოცირებული ანტიდასავლური განწყობილება გამოიწვევს არაბთა მასირებულ შეტევას ისრაელზე, შესამჩნევად შესუსტებული ამერიკული მეექვსე ფლოტი ვერ შესძლებს მის შეჩერებას.

ჩინეთი და აშშ შეეცდებიან სხვა ძირითად სახელმწიფოთა მხარდაჭერის მოპოვებას, სანამ ჩინეთი სამხედრო წარმატებებს ითვლის, იაპონია თანდათან მიემხრობა მას, გაივლის რა ევოლუციას ფორმალური ნეიტრალიტეტიდან პროჩინური ნეიტრალიტეტისაკენ, შემდეგ კი, ჩინეთის თხოვნით, მისი მოკავშირე გახდება. იაპონური ძალები მოახდენენ მათ ტერიტორიაზე დარჩენილი ამერიკული სამხედრო ბაზების ოკუპაციას, აშშ სასწრაფოდ გაიყვანენ თავის ჯარებს. აშშ ბლოკადას გამოუცხადებს იაპონიას, დაიწყება სპორადული შეტაკებები წყნარი ოკეანის დასავლეთ ნაწილში. ომის დასაწყისში ჩინეთი შესთავაზებს რუსეთს ურთიერთუსაფრთხოების ხელშეკრულების დადებას (რომელიც დაახლოებით გვაგონებს ჰიტლერ-სტალინის პაქტს). მაგრამ ჩინეთის წარმატებები რუსეთზე იმის საწინააღმდეგო შთაბეჭდილებას მოახდენს, რაც იაპონიაზე იქონია. მოსკოვს შეაძრწუნებს ჩინეთის გამარჯვებისა და აღმოსავლეთ აზიაში მისი სრული ბატონობის პერსპექტივა. იმის კვალობაზე, რაც დაიწყება რუსეთის ევოლუცია ანტიჩინური მიმართულებით და იგი გაზრდის თავის სამხედრო ყოფნას ციმბირში, მის მოქმედებებში ჩარევას დაიწყებენ ამ მხარეში მცხოვრები მრავალრიცხოვანი ჩინელები. ჩინეთი დაიწყებს საომარ მოქმედებებს თავისი თანამემამულეების დაცვის მიზნით, დაიპყრობს ვლადივოსტოკს, ამურის ხეობას და აღმოსავლეთ ციმბირის სხვა მნიშვნელოვან რაიონებს. სანამ საომარი მოქმედებები რუსეთსა და ჩინეთს შორის ვრცელდება ცენტრალურ ციმბირზე, იფეთქებს აჯანყება მონღოლეთში, სადაც ჩინეთმა უფრო ადრე დაამყარა თავისი ”პროტექტორატი”.

ყველა მეომარი მხარისათვის პირველხარისხოვანი მნიშვნელობა აქვს ნავთობზე კონტროლს. ბირთვულ ენერგეტიკაში დიდი კაპიტალდაბანდებების მიუხედავად, იაპონია კვლავინდებურად ძლიერადაა დამოკიდებული ნავთობის იმპორტზე, ეს მას უბიძგებს ჩინეთთან მოლაპარაკებისაკენ, სპარსეთის ყურიდან, ინდონეზიიდან და სამხრეთ ჩინეთის ზღვიდან მომავალი ნავთობის ნაკადის უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მიზნით. რამდენადაც ომის მსვლელობაში არაბული ქვეყნები მუსლიმი მეომრების კონტროლქვეშ აღმოჩნდება, სპარსეთის ყურიდან მომდინარე ნავთობი თანდათან ამოიწურება და დასავლეთი დამოკიდებული აღმოჩნდება რუსეთის, კავკასიისა და ცენტრალური აზიის ნავთობის წყაროებზე. ეს აიძულებს დასავლეთს, დამატებით ძალისხმევას მიმართოს რუსეთის მისამხრობად და მხარი დაუჭიროს მის მისწრაფებას – გააფართოოს კონტროლი ნავთობით მდიდარ ისლამურ ქვეყნებზე, რომლებიც მისგან სამხრეთით მდებარეობენ.

აშშ ენერგიულად ეცდება თავისი ევროპელი მოკავშირეების სრული მხარდაჭერის მობილიზებას. ისინი დიპლომატიურ და სამხედრო მხარდაჭერას აღმოუჩენენ აშშ-ს, მაგრამ სამხედრო მონაწილეობაზე ხალისით არ წავლენ. ჩინეთს და ირანს შეაშფოთებს დასავლეთის ქვეყნების აშშ ირგვლივ დარაზმვის შესაძლებლობა, ისე როგორც ორ მსოფლიო ომში აშშ მიდიოდა ბრიტანეთისა და საფრანგეთის დასახმარებლად. ამის თავიდან ასაცილებლად ჩინეთი და ირანი საიდუმლოდ განალაგებენ საშუალო რადიუსის რაკეტებს ბირთვული მუხტებით ბოსნიასა და ალ;ირში, გააფრთხილებენ რა ევროპის ქვეყნებს, რომ არ ჩაერიონ საომარ კონფლიქტში. როგორც ადრე, როცა ჩინეთი დაშინებას ცდილობდა, იაპონიის გარდა, ყველა ქვეყნის რეაქცია ჩინეთისათვის სასურველის საპირისპირო იქნება. აშშ დაზვერვა აღმოაჩენს და განაცხადებს ამ რაკეტების განლაგების შესახებ, ნატოს საბჭო კი განაცხადებს, რომ ისინი დაუყოვნებლივ გატანილ უნდა იქნან. მაგრამ სანამ ნატო მოქმედებას დაიწყებს, სერბია, რომელსაც სურს დაიბრუნოს თურქებისაგან ქრისტიანთა დამცველის ისტორიული როლი, თავს დაესხმის ბოსნიას. მას შეუერთდება ხორვატია, ორივე ერთად განახორციელებს ბოსნიის ოკუპაციასა და გაყოფას, მიიტაცებს რაკეტებს და შეეცდება განაგრ?ოს ეთნიკური წმენდა, რომლის შეწყვეტა აიძულეს 1990-იან წლებში. ალბანეთი და თურქეთი შეეცდებიან დაეხმარონ ბოსნიას. საბერძნეთი და ბულგარეთი შეიჭრებიან თურქეთის ევროპულ ნაწილში. როცა თურქები ბოსფორით გაიქცევიან, სტამბულში პანიკა დაიწყება. ამ დროს ალ;ირიდან გამოშვებული ბირთვული რაკეტა მარსელის მისადგომებთან აფეთქდება, რასაც ნატო ჩრდილოეთ აფრიკის სამიზნეებზე გამანადგურებელი დარტყმებით უპასუხებს.

აშშ, ევროპა, რუსეთი და ინდოეთი ჩაბმული აღმოჩნდებიან ნამდვილ გლობალურ ომში ჩინეთის, იაპონიისა და ისლამური ქვეყნების უმრავლესობის წინააღმდეგ. რით დამთავრდება ასეთი ომი( ორივე მხარეს გააჩნია მსხვილი ბირთვული პოტენციალი, ცხადი ხდება, რომ თუ მათი გამოყენება მინიმალურ დონეს გასცდება, ძირითადი დაპირისპირებული ძალები სერიოზულ ნგრევას განიცდიან. თუ ურთიერთმუქარა გაჭრის, ორივე მხარის ძალების გამოფიტვას შეიძლება დაზავებაზე შეთანხმება მოჰყვეს, რომელიც ვერ გადაჭრის აღმოსავლეთ აზიაში ჩინეთის ჰეგემონიის ფუნდამენტურ პრობლემას. ალტერნატიული ვარიანტიყ დასავლეთი შეეცდება ჩინეთის დამარცხებას ჩვეულებრივი შეიარაღებით. მაგრამ ჩინეთისა და იაპონიის დაახლოება ჩინეთს შეუქმნის დაცვას კუნძულოვანი სანიტარული კორდონის ფორმით, რომელიც გამორიცხავს ამერიკის სამხედრო-საზღვაო ძალების გამოყენებას ჩინეთის მსხვილი სანაპირო დასახლებებისა და სამრეწველო ცენტრების წინააღმდეგ. ალტერნატიული აღმოჩნდება ჩინეთის შემოვლა დასავლეთიდან, საომარი მოქმედებები რუსეთსა და ჩინეთს შორის აიძულებს ნატოს, მიესალმოს მის რიგებში რუსეთის როგორც სრულუფლებიანი წევრის შესვლას და მასთან თანამშრომლობას ციმბირში ჩინეთის შეჭრის ასაცილებლად. ამასთან, ნატო მხარს დაუჭერს რუსეთის კონტროლს ცენტრალური აზიის ისლამურ ქვეყნებზე, რომლებიც ფლობენ ნავთობსა და გაზს, აგრეთვე წაახალისებს ტიბეტელების, უიღურებისა და მონღოლების აჯანყებებს ჩინეთის ბატონობის წინააღმდეგ, თანდათან შესძლებს დასავლეთისა და რუსეთის ძალების მობილიზებასა და გაშლას აღმოსავლეთ ციმბირში დასკვნითი შეტევისათვის – ჩინეთის დიდი კედლის გადალახვით – პეკინზე, მანჯურიასა და ხანების ჰართლენდზე.

როგორიც არ უნდა აღმოჩნდეს ამ გლობალური ცივილიზაციური ომის უშუალო შედეგი – იქნება ეს ბირთვული ურთიერთგანადგურება, შეთანხმება საომარ მოქმედებათა შეწყვეტის თაობაზე ორმხრივი გამოფიტვის გამო, თუ რუსეთისა და დასავლეთის ჯარების შესვლა ტიანანმენის მოედანზე – ხანგრძლივი შედეგი უთუოდ იქნება ომის ყველა ძირითადი მონაწილის ეკონომიკური, დემოგრაფიული და სამხედრო ძალის მკვეთრი დაცემა. ამის შედეგად კი გლობალური ძალა, რომელიც საუკუნეების მანძილზე გადაადგილდებოდა აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ, შემდეგ კი – პირიქით, მოძრაობას დაიწყებს ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ. ყველაზე მოგებული ცივილიზაციათა ამ ომში დარჩება ის, ვინც შესძლებს გვერდზე გადგომას. რამდენადაც დასავლეთი, რუსეთი, ჩინეთი და იაპონია სხვადასხვა ხარისხით დანგრეული იქნება, ინდოეთს შესაძლებლობა მიეცემა, ინდუისტური კურსის შესაბამისად გარდაქმნას მსოფლიო – თუკი ის, ომში მონაწილეობის მიუხედავად, შესძლებს ნგრევის თავიდან აცილებას. ამერიკის მოსახლეობის დიდი ნაწილი აშშ მკვეთრ დასუსტებაში ბრალს დასდებს დასავლეთზე ორიენტირებულ, ვიწროდმოაზროვნე თეთრ ანგლოსაქსურ ელიტას; ფართო დახმარების (მარშალის გეგმის ტიპის) დაპირებათა ტალღა ლათინური ამერიკის ქვეყნების მხრივ, რომლებიც ომში არ მონაწილეობენ და ეკონომიკურ აღმავლობას განიცდიან, ხელისუფლების სათავეში ესპანურენოვანი ლიდერები მოვლენ. აფრიკა ბევრს ვერაფერს შესთავაზებს გარდაქმნად ევროპას; პირიქით, მის ნანგრევებზე სოციალურად დეგრადირებული ადამიანების უწესრიგო ურდოები დარჩება. თუ ჩინეთი, იაპონია და კორეა ომით დანგრეული აღმოჩნდებიან, გავლენისა და ძალის ცენტრები აზიაშიც სამხრეთისაკენ გადაინაცვლებს; ინდონეზია, რომელიც ნეიტრალიტეტს ინარჩუნებდა, დომინირებად სახელმწიფოდ იქცევა და, ავსტრალიელ მრჩეველთა დახმარებით, გადამწყვეტ ზეგავლენას მოახდენს მოვლენებზე ახალი ზელანდიიდან აღმოსავლეთით მიანმამდე, დასავლეთით შრი-ლანკამდე და სამხრეთით ვიეტნამამდე. ყველაფერი ეს განსაზღვრავს მომავალ კონფლიქტს ინდოეთსა და აღორძინებულ ჩინეთს შორის. ნებისმიერ შემთხვევაში, მსოფლიო პოლიტიკის ცენტრი სამხრეთისკენ გადაინაცვლებს.

თუ ეს სცენარი მკითხველს სიმართლესთან შეუსაბამო, აღვირახსნილ ფანტაზიად მოეჩვენება, მით უკეთესი. იმედი ვიქონიოთ, რომ გლობალური ცივილიზაციური ომის არც ერთი სხვა სცენარი არ აღმოჩნდება სარწმუნო. მაგრამ რაც ამ სცენარში ყველაზე მეტ შეშფოთებას იწვევს, ეს ომის წყაროებიაყ ერთი ცივილიზაციის ბირთვი სახელმწიფოს (აშშ) ჩარევა დავაში სხვა ცივილიზაციის ბირთვ სახელმწიფოსთან (ჩინეთი) და იმავე ცივილიზაციის წევრ სახელმწიფოს (ვიეტნამი) შორის. აშშ აუცილებლად ჩათვლის ჩარევას, საერთაშორისო სამართლის დაცვას, აგრესორის დასჯას, ნაოსნობის თავისუფლების დაცვას, თავისთვის სამხრეთ ჩინეთის ზღვის ნავთობის მისადგომის უზრუნველყოფას და აღმოსავლეთ ჩინეთში ერთადერთი სახელმწიფოს გაბატონების აცილებას. ჩინეთი ასეთ ჩარევას აუტანლად მიიჩნევს და ჩათვლის მას წამყვანი თავდაჯერებული დასავლური სახელმწიფოს ტიპიურ ცდად – დაამციროს და დააშინოს ჩინეთი, მოახდინოს მისი გავლენის კანონიერი სფეროს შიგნით წინააღმდეგობის პროვოცირება და წაართვას მას შესაფერისი როლი მსოფლიო პოლიტიკაში.

ამგვარად, თავიდან რომ ავიცილოთ მსხვილი ცივილიზაციური ომების ეპოქა, ბირთვმა სახელმწიფოებმა თავი უნდა შეიკავონ სხვა ცივილიზაციის შიგნით მიმდინარე კონფლიქტებში ჩარევისაგან. ზოგ სახელმწიფოს, განსაკუთრებით აშშ-ს, გაუჭირდება დაეთანხმოს ამ ჭეშმარიტებას. ასეთი თავშეკავება პირველი და აუცილებელი პირობაა მულტიპოლარულ მსოფლიოში მშვიდობის შენარჩუნებისათვის. მეორე პირობა – ერთობლივი შუამავლობის წესი – იმაში მდგომარეობს, რომ ბირთვ სახელმწიფოებს მართებთ ერთმანეთთან მოლაპარაკება მათ ცივილიზაციებში შემავალ სახელმწიფოებს ან ჯგუფებს შორის გამყოფი მიჯნების გასწვრივ ომის შეკავების ან შეწყვეტის თაობაზე.


წყარო

Please Share it! :)