“დესპოტიზმის ფილოსოფიური საფუძვლები” ს.ლ. ფრანკი

Семён Лю́двигович Франк (16 (28) января, 1877, Москва, Российская империя — 10 декабря 1950, Лондон,Великобритания) — русский философ и религиозный мыслитель.

Участник сборников «Проблемы идеализма» (1902), «Вехи» (1909) и «Из глубины» (1918). Стремился к синтезу рациональной мысли и религиозной веры в традициях апофатической философии и христианского платонизма, находился под сильным влиянием Николая Кузанского. Уже будучи в эмиграции обнаружил сходство своих изысканий с идеями Владимира Соловьёва (в особенности в свете концепции положительного всеединства).

Вопросы Философии;–1992;N-3.С. 114-127

დესპოტიზმი არის ადამიანის ადამიანზე ბატონობა, ბატონობა შეუზღუდველი და მართული მხოლოდ მობატონეს ნებით. ამ უფართოესი აზრ-გაგებით, დესპოტიზმი არის არა ცალსახად პოლიტიკური ცნება, არამედ უზოგადესი სოციოლოგიური და მორალურ-სამართლებრივი კატეგორია. დესპოტიზმი იმდენადვეა შესაძლებელი პირადი, ოჯახური, სამოქალაქო ურთიერთობების სფეროში, რამდენადაც სახელმწიფოებრივი მართვის სფეროში. იგი ყველგან ინარჩუნებს თავის უცვლელ არსებას და ყველგან გულისხმობს, ერთის მხრივ, შეუზღუდველ, ნების-მიერ ბატონობას, ხოლო, მეორეს მხრივ, უუფლებობასა და ბრმა მორჩილებას. დესპოტიზმის ფილოსოფიური დაფუძნება მდგომარეობს იმ პრინციპული მორალურ-სამართლებრივი მოსაზრებების დადგენაში, რომელთაგანაც გამომდინარეობს შეუზღუდველი ბატონობის უფლება და ბრმა მორჩილების ვალდებულება; დესპოტიზმის ფილოსოფიური კრიტიკა დაიყვანება ამ მოსაზრებათა კრიტიკაზე.

ყოველი პოზიტიური სამართალი, როგორიც არ უნდა იყოს მისი რეალური ფესვები და მხარდამჭერი ფაქტობრივი ძალები, თავისი პრინციპიალური, იდეური ასპექტით ემყარება რომელიღაც, შესაბამისბუნებრივ სამართალს, ანუ მოტივირდება და მართლდება თავისი უმაღლესი, აბსოლუტური კანონზომიერობით. რაში გამოსჭვივის დესპოტიზმის კანონზომიერობა, რით შეიძლება დაფუძნდეს ერთი ადამიანის მეორეზე ბატონობის უფლების  ბუნებრივი სამართალიანობა?

პასუხი ამ კითხვაზე არ უკავშირდებოდა განსაკუთრებულ სიძნელეებს ადრინდელ ეპოქებში, მე-18 საუკუნის იდეურ გადატრიალებამდე. ბატონობა და მორჩილება გულისხმობს უთანასწორობას ადამიანთა შორის და მათი დაფუძნება დაიყვანება უფლება-მოვალეობათა გადანაწილებაში უთანასწორობის კანონზომიერობის გამოაშკარავებაზე. ანტიკური ცნობიერებისთვის, მონობისა და ნაციონალური განსაკუთრებულობის ეპოქისთვის, უთანასწორობის იდეა ფლობს ისეთ უშუალო სიცხადესა და დამარწმუნებელ ძალას, რომ დესპოტიზმის კანონზომიერობის საკითხი წყდება მარტივად, — მხოლოდ ადამიანთა შორის ბუნებრივ უთანასწორობაზე მითითებით. დესპოტიზმის ამგვარად დაფუძნების კლასიკური ნიმუშია არისტოტელეს მოსაზრებანი, რომლისთვისაც ბატონობაზე უფლებამოსილება განისაზღვრება თანდაყოლილი უთანასწორობით უფროსსა და უმცროსს, კაცსა და ქალს, თავისუფალ მოქალაქესა და მონას, ელინსა და ბარბაროსს შორის. ერთნი იბადებიან მბრძანებლობისთვის, მეორენი — მორჩილებისთვის. მაგრამ, უკვე ქრისტიანობამ წამოაყენა რა, ყოველ შემთხვევაში, ზოგადი მორალური მოთხოვნის რანგში, უნივერსალური ძმობის და, შესაბამისად, ადამიანთა თანასწორობის იდეა, გაბზარა ბატონობის დაფუძნების ანტიკური მოდელის სიმრთელე. აქედან მოყოლებული აუცილებელი შეიქნა რაღაც უმაღლესი პრინციპის მოძიება, რომელსაც დაეყრდნობოდა ბატონობა და მისგან მოთხოვნადი უთანასწორობა. ამ პრინციპად გვევლინება ძალაუფლების ის იდეა, რომელსაც აყალიბებს რელიგია. უფალი არის უმაღლესი და აბსოლუტურად შეუზღუდავი ხელისუფალი და მისი ძალაუფლება ვრცელდება ყველაზე, ვინც კი  მისი რჩეული და წარმომადგენელია ამ ქვეყანაზე. ყოველგვარი ხელისუფლება კონსტრუირდება როგორც ღვთის უსასრულო ძალაუფლების ნაწილობრივი ან სრული ანარეკლი; საერო თუ სასულიერო ხელისუფლება ერთნაირად აიგება ამ საფუძველზე, და მთელი დაპირისპირება მათი კომპეტენციების ურთიერთგამიჯვნასთან დაკავშირებით, დაიყვანება მათ საერთო წყაროსთან სიახლოვის გამორკვევაზე. ძმობისა და თანასწორობის ზოგად-ქრისტიანული იდეა ხელს არ უშლის იმას, რომ ძალაუფლების რელიგიური იდეის ნიადაგზე, დადგინდეს ბატონობისა და მორჩილების რთული იერარქია; და ამ იერარქიის ყოველ სფეხურზე ძალაუფლება ისევე შეუზღუდველია, როგორი შეუზღუდველიცაა ღვთის ძალაუფლება.

მაგრამ, შემდეგ, რაცა რუსომ ხმა აღიმაღლა ძალაუფლების დაფუძნების ამ მოდელის წინააღმდეგ, გამოთქვა რა შეუპოვარი სიტყვები:“ყოველი ხელისუფლება ღვთისგანაა; მაგრამ, მისგანვეა ყოველგვარი სნეულებაც; განა ეს ნიშნავს იმას, რომ არ მივმართოთ ექიმს?“– სწორედ ამის შემდეგ, როცა საზოგადოებრივ ცნობიერებაში განმტკიცდა იდეა, რომ „არცერთ ადამიანს არ აქვს ბუნებრივი უფლება მის მსგავსზე მბრძანებლობისა“,– დესპოტური ბატონობის დაფუძნება იქცა ერთობ რთულ პრობლემად. ადამიანთა პრინციპული თანასწორობა და დესპოტიზმის უშუალო დაუშვებლობა მოგვევლინა მორალურ-სამართლებრივი რწმენის ძირეულ წანამძღვრად. დესპოტიზმს უნდა ეტვირთა თავისი კანონზომიერების „მტკიცების სიმძიმე“. აქდან მოყოლებული, დესპოტიზმის ყველა უშუალოწყაროსკენ მიმავალი გზა — იქნებოდა იგი ადამიანთა ბუნებრივი უთანასწორობა თუ ძალაუფლების ღვთისგან ბოძებულობა და, შესაბამისად, ადამიანთა უთანასწორობა, გამომდინარე მათი ძალაუფლების მეტაფიზიკურ სათავესთან სიახლოვიდან – გადამწყვეტად მოიჭრა. მიუხედავად თანასწორობის პრინციპული აღიარების და მასთან სრულ თანხმობაში ყოფნისა, დესპოტიზმი განაგრძობს არსებობას და მისი დაფუძნებისთვის გამოსადეგად მიიჩნევა მხოლოდ წარმოებული წყაროები, „არავის აქვს უფლება მის მგავსზე ბუნებრივი მბრძანებლობისა“ არც პირადი უპირატესობებისა და არც რაღაც უმაღლესი სანქციის ძალით, რომელიც უშუალოდ, დამოუკიდებლად ქვეშევრდომთა კეთილდღეობისაგან, გასცემდა ნებას ბატონობაზე.

ადამიანთა თანასწორობის აღიარებიდან გამომდინარე მსოფლმხედველობამ, რომელიც დაუშვებლად მიიჩნევს, რომ ერთი ადამიანი თავისთავად იყოს მხოლოდ მსახური და იარაღი სხვის ხელში, ძალაუფლების კანონზომიერ წყაროდ შეიძლება მიიჩნიოს მხოლოდ შეთანხმება, მსახურთა საერთო ინტერესი, არა მბრძანებლის, არამედ, ქვეშევრდომთა კეთილდღეობა. ამ თვალსაზრისით, დესპოტიზმს, ე.ი. შეუზღუდველ ბატონობას, შეიძლება გააჩნდეს მხოლოდ მზრუნველობის,მეურვეობის საზრისი, ანუ ადამიანთა ბედის იძულებითი მართვა მათსავე საკეთილდღეოდ, მათივე ინტერესებიდან გამომდინარე. ეს უტილიტარული მოტივი იძლევა ყველაზე ძლიერ და დამაჯერებელ არგუმენტს დესპოტიზმის სასარგებლოდ,– არგუმენტი, რომლითაც არსებითად ყოველთვის, უკიდურეს  შემთხვევაში, დამატებითი საბუთის სახით მაინც, თავს იმართლებდა ყოველგვარი დესპოტიზმი. ამ არგუმენტმა წინა პლანზე წამოიწია მაშინ, როცა სხვა საბუთები უკუგდებულ იქნენ განვითარებული საზოგადოებრივი ცნობიერების მიერ.

დესპოტიზმი გაგებული მეურვეობად, როგორც მეურვეობის ქვეშ მყოფის კეთილდღეობის ნაძალადევი აღსრულება, წარმოადგენს ფილოსოფიურ-პოლიტიკურ აზროვნებაში ერთ-ერთ ყველაზე არაგარდამავალ და მდგრად მოტივს. მეურვეობის ცნებაში შამავალი მოვლენები საერთოდ გარდუვალია ადამიანთა ერთობლივ ცხოვრაბაში: მეურვეობა უფროსებისა ბავშვებზე, შეურაცხადებისა — შერაცხადებზე, არის ყველასთვის გასაგები ურთიერთობის ფორმა, რომლის კანონზომიერება და აუცილებლობა საყოველთაოდ ცხადია. ის არგუმენტი, რომელიც ადამიანის თავისუფალი თვითგამორკვევის უფლების დამცველთა მხრიდან წინ აღუდგება დსპოტიზმს,– სახელდობრ, რომ ყველამ თავად უწყის თავისი ინტერესები და სხვაზე კარგად ძალუძს მათი აღსრულება,– მოცემულ შემთხვევაში უძლურია. ალბათ აშკარაა, რომ არსებობს ისეთი განსხვავება ადამიანთა გონებრივ შესაძლებლობებს შორის, რომელთა მიმართაც ესეთი მსჯელობა აღარაა ჭეშმარიტი და, როცა აუცილებელია, რომ გონებრივად ძლიერი ხელმძღვანელობდეს სუსტის ქმედებებს, თუნდაც მისი ნების საწინააღმდეგოდ, მაგრამ მისივე ინტერესებიდან გამიმდინარე.

ის, რაც ადამიანთა პირად ცხოვრებაში მისაღებია მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში, საზოგადოებრივ ცხოვრება შეიძლება მის უფრო ფართო დანერგვას საჭიროებდეს. საზოგადოებრივი ყოფის ამოცანა ხომ არა პირადი, არამედ საერთო კეთილდღეობაა, იქნება იგი ადრიანად თუ გვიანად მიღწევადი. განა ამიტომ კაცობრიობის საქმიანობა არ საჭიროებს ხელმძღვანელობას? განა ყველამ ერთნაირად უწყის, თუ რას ნიშნავს საერთო კეთილდღეობა და როგორ მიიღწევა იგი? ადამიანთა უმრავლესობა ამ საერთო და მოგვიანოდ მიღწევადი მიზნისთვის — თუნდაც იგივე ბავშვები, ფატალურად იძულებულნი, ანდობენ თავის ბედს უფრო შორსმჭვრეტელ და გონიერ დამრიგებლებს. ამგვარად, საზოგადო კეთილდღეობის იდეალის, პროგრესის ნიადაგზე, როგორც ამ იდეალთან თანდათან მიახლოებაზე, აღმოცენდება დესპოტიზმის იდეის ახალი უმძლავრესი საყრდენი.

მას შემდეგ, რაც კაცობრიობამ დაიწყო ფიქრი თავის ბედზე და ეძიებს უკეთეს მომავალს, ადამიანურ ცნობიერებაში ფეთქავს ერთი უკვდავი, სანუკვარი ოცნება: ოცნება, შეგნებულად დაალაგოს ცხოვრებისეული მსვლელობის სტიქიური პროცესი, გონიერად და გამიზნულად მართოს იგი სწორი გზით, ბრმა ანარქიის ადგილას დაამყაროს წესრიგი და ორგანიზებულობა. კაცობრიობა, როგორც უგუნური ჯოგი, წარმოდგენა რომ არ აქვს საბოლოო მიზანზე და მასთან მისასვლელ გზებზე, ხელისცეცებით დააბოტებს წუთისოფელში. ერთი მიისწრაფვის მარჯვნივ, მეორე — მარცხნივ, ერთი — წინ, მეორე — უკან; ყველას ამოძრავებს პირადი ინტერესი, ვნება და იდეალი; და მათი უწესრიგო, დაურეგულირებელი ურთიერთშეჯახებებებისგან სტიქიურად ლაგდება საზოგადოებრივი ყოფის წყობა, არაცნობიერად იკვალება სამოძრაო ასპარეზი, რომელიც არაა წინასწარდადგენილი არავის გონიერებით და ცნობიერი ნებით. ამ ანარქიულ მდგომარეობას კაცობრიობის აზროვნება უპირისპირებს ადამიანის აზრიანი ნებისადმი სტიქიურ ძალთა დაქვემდებარების იდეს, იგივე იმ დიად იდეას, რომელიც ძევს მთელი ტექნიკური პროგრესის საძირკვლად. მსგავსად ბუნების ძალებისა, საზოგადოებრივი სტიქიის ბრმა ძალებიც უნდა იქნეს დამორჩილებული და მიმართული ადამიანის კეთილდღეობისკენ. ქაოსურობისა და დაბნეულობის მდგომარეობა უნდა შეიცვალოს წესრიგისა და ორგანიზებულობის მდგომარეობით, რომლის პირობითაც ადამიანები შეძლებდნენ თავიანთი ისტორიის შეგნებულად შექმნას, იხელმძღვანელებდნენ რა ერთობლივად საკუთარი გონებით. ორგანიზებულობის ეს იდეა, და ასე ვთქვათ, საზოგადოებრივი ყოფის რაციონალიზაცია, ანუ ხელმძღვანელთა ცნობიერი ნებისადმი მისი სრული დაქვემდებარება, წარმოადგენს ერთ-ერთ უღრმესსა და შეუპოვარ ტენდენციას სოციალურ-ფილოსოფიურ აზროვნებაში; სხვადასხვა ფორმით და განსხვავებულ კონტექსტში ეს იდეა გვხვდება ერთმანეთისგან სრულიად განსხვავებულ მოაზროვნეებთან. იგი ქმნის ცენტრალურ ღერძს ჩვენთვის ცნობილ ყველაზე ძველ სოციალურ-ფილოსოფიურ სისტემაში — პლატონის მოძღვრებაში; იგი ერთთავად ძვირფასია კათოლიციზმისთვის, რომელიც ოცნებობს კაცობრიობის ორგანიზებაზე ზეციური ნეტერების აღსრულებისთვის, და სოციალიზმისთვის, რომელსაც კაცობრიობის ორგანიზება სჭირდება მიწიერი ნეტარების დამყარებისთვის. იგი ქმნის ძირითად მოტივს რევოლუციური იაკობიანელობისთვის და „განმანათლებლური აბსოლუტიზმისთვის“. წარმოდგენილი ფორმალურ-სოციოლოგიურ კარკასად, იგი ითავსებს ნებისმიერ შინაარსს, ემსახურება რა გამცილებლად და მოკავშირედ სრულიად სხვადსხვაგვარ იდეალებს. ამ იდეის ყველაზე მორწმუნე მაღიარებელი, ოგიუსტ კონტი, ტყუილად როდი სთავაზობდა კათოლიკეებს გაერთიანებას „პოზიტივისტებთან“, ერთ დიდ, „კაცობრიობის ორგანიზატორთა“ პარტიად (მიუხედავად მათ შორის არსებული ყველა მსოფლმხედველობრივი განსხვავებებისა), რათა ერთობლივად ებრძოლათ მადეზორგანიზებელი სოციალური ტენდენციების წინააღმდეგ.

2.

საკაცობრიო თანაცხოვრების ორგანიზების დიადი იდეა, ანუ ქაოტური ანარქიის შეცვლა ცნობიერიგეგმაზომიერებით არა უბრალოდ მართლზომიერია, არამედ წარმოადგენს ერთ-ერთ ურყევ პოლიტიკურ-ფილოსოფიურ იდეალს. მაგრამ, თუ იგი მიღებულია, როგორც განყენებული საწყისი, აუცილებელი შეზღუდვებისა და მასთან დაკავშირებული სიძნელეების გათვალისწინების გარეშე, რომელიც ხელს უშლის მის განხორციელებას, მაშინ მიიღება აზრთა თავისებური და ცალმხრივი სისტემა, რომელსაც ლოგიკურად მივყავართ დესპოტიზმამდე.

კაცობრიობის გაერთიანებისა და ორგანიზების იდეალს უპირისპირდება ადამიანთა შეხედულებებსა და მისწრაფებებს შორის არსებული ურთიერთწინააღმდეგობისა და განცალკევებულობის ფაქტი. ის ვინც კეთილსინდისიერად, წინასწარაკვიატებული დოგმების გარეშე ჩაუფიქრდება ამ ფაქტს, მისთვის ეჭვგარეშე გახდება, რომ, გარკვეული აზრით, იგი წარმოქმნის გადაულახავ ბარიერს ორგანიზების იდეალის მეტნაკლებად სწრაფი განხორციელებისთვის. ეს ფაქტი როდი განეკუთვნება იმათ რიცხვს, რომელთა გაუქმებაც შესაძლებელია გარეგანი ზემოქმედებით; მომდინარეობს რა თავად ადამიანური ბუნების არსებიდან, იგი, თუ შეიძლება ითქვას, ადამიანური ყოფიერებისთვის იმანენტურია; უკეთეს შემთხვევაში, ის შესაძლოა გაქრეს, ანდა, უკიდურეს შემთხვევაში, შესუსტდეს მხოლოდ ხანგრძლივი და თანდათანობითი კულტურული გადამზადებით-აღმზრდელობითი პროცესის შედეგად, რომელიც აღსავსე იქნება ერთსულოვნებისა და სოლიდარობის   სულისკვეთებით. მაგრამ, ჯერ მსგავსი რამ სახეზე არ გვაქვს — ვის ძალუძს, აბსოლუტური და საყოველთაოდ დამაჯერებელი უტყუარობით მიუთითოს ადამიანებს საზოგადო იდეალი და წაიყვანოს მისკენ სწორი გზით? ამ დროს კი სწორედ ეს ერთსულოვნებაა აუცილებელი, იმისთვის, რომ ორგანიზების იდეალი განხორციელებულ იქნას. თუკი რაღაც ზენაარი სული გვაზიარებდა ჭეშმარიტებას ისე, რომ ყველა ადამიანი ნათლად დაინახავდა მას და რწმენით განეწყობოდა მის მიმართ, უთანხმოება და კამათი აღმოიფხვრებოდა და ადამიანებიც შეძლებდნენ გაერთიანებას ერთი საზოგადო მიზნის გარშემო. საუბედუროდ „ჭეშმარიტება“ დგინდება ხოლმე ნაკლებ სარწმუნო და დაჩქარებული საშუალებებით და კაცობრიობას არ გააჩნია არავითარი გარეგნული, ცხადი გარანტიები თუ კრიტერიუმები მათი ამოცნობისა და გამოაშკარავებისთვის. თუმცა, მართალია, რომ ყველას მოეპოვება გარკვეული რწმენა და აქვს უფლება იფიქროს, რომ მიაკვლია ჭეშმარიტებას და დაარწმუნოს სხვები, რომ მიემხრონ და გაჰყვნენ მას. ეს ყოველთვის ასე იყო და იქნება, მაგრამ, ამას ჯერაც არ შეუტანია კაცობრიობის ბედში ის წასრიგი და მიზანმიმართულობა, რომელიც ოცნებადაა ამოკვართული ორგანიზების იდეაში. სწორედ იმიტომ, რომ ყოველი თავის შეხედულებებს მიიჩნევს ჭეშმარიტად, ადამიანთა შორის არაა თანხმობა და ყველა თავისი გზით დაეხეტება. რამდენადაც ტრაგიკული არ უნდა ჩანდეს ეს სიბრმავე, რაოდენ მძიმეც არ უნდა იყოს მისით გამოწვეული მოსაზრებათა და მისწრაფებათა შორისი განხეთქილება, ეს უკანასკნელი გარდუვალი ფაქტია, რომლის არც განადგურება და არც გვერდის ავლა არაა შესაძლებელი. და, რამდენადაც ვდგავართ ამ ფაქტთა ნიადაგზე, ჩვენ უნდა ვაღიაროთ ყველა ადამიანის უფლებად — ეძიოს ჭეშმარიტება თავისი ცხოვრების გზაზე; ერთადერთი საშუალება, რომელსაც ძალუძს მიგვაახლოვოს ნამდვილ მიზანთან, როგორც ჩანს, არის არა განუხორციელებელი გაერთიანება, არამედ პირადი ინიციატივის თავისუფლება და სხვადასხვა გვარი ტენდენციებისა და მიმართულებების სტიქიური მეტოქეობა. მხოლოდ ადამიანთა კოლექტიური და არაორგანიზებული შემოქმედებითობა, რომელშიც თავისუფლად აისახება გონის ყოველი ძალა და მიმართულობა, შეძლებს შეიტანოს მცირედი ნათელი მაინც იმ წყვდიადში, რომელმაც მოიცვა იდეალისკენ მიმავალი გაზა.

რა თქმა უნდა, ამის გამო ორგანიზებისა და კაცობრიობის გაერთიანების იდეა არ კარგავს თავის პრინციპიალურ მნიშვნელობას; იგი რჩება იდეალად, რომლის განხორციელებაც დამოკიდებულია ადამიანთა შორის სოლიდარობის ბუნებრივ ზრდაზე, ზოგიერთი იმ ძირეული იდეის ყველას ცნობიერებაში ნელნელა გამყარებაზე, რაც გარდაუვალია. ნარჩუნდება იმედი, რომ სწორედ მოსაზრებათა თავისუფალი პაექრობის შედეგად დაკრისტალდება ყველას მიერ აღიარებულ ჭეშმარიტებათა გარკვეული მარაგი, რომელიც დუღაბის მსგავსად შეკრავს ადამიანებს ერთ სოლიდარულ მთლიანობად და მისცემს მათ შესაძლებლობას ერთსულოვანი და, ამდენად, გაცნობიერებული მოქმედებებისთვის. ყოველ შემთხვევაში, ორგანიზების იდეის განხორციელება გადაიტანება შორეულ მომავალში და ხდება დამოკიდებული ადამიანური ნებისადმი დაუმორჩილებელი კულტურული განვითარების სტიქიურ პროცესზე.

თუმცა, ორგანიზების იდეის ფანტასტიკური და ჟინიანი მომხრენი სულაც არ არიან მიდრეკილნი იმისკენ, რომ მისი განხორციელება გადადონ იმ დრომდე, როცა ბუნებრივად დამყარდება ერთსულოვნება ადამიანთა შორის; პირიქით, მათ მიაჩნიათ შესაძლებლად და უცილობლად, დაუყოვნებლივ გადაწყდეს ეს ამოცანა, რამეთუ უნდობრობას უცხადებენ სოციალური ყოფის სტიქიურ პროცესს, და ამიტომაც სურთ, ბოლო მოუღონ მას. კი, მაგრამ, როგორაა ეს შესაძლებელი?გეგმაზომიერი ორგანიზებისა და ადამიანთა ხელმძღვანელობის შესაძლებლობა გულისხმობს ჭეშმარიტ მიზანსა და მისკენ მიმავალ მართებულ გზას. მისთვის, ვინც აღიარებს მთელი ადამიანური ცოდნის შეფარდებითობას და, შესაბამისად, ყოველი მიმართულების აზრთა პრინციპიალურ თანასწორუფლებიანობას, მისთვის, როგორც ვნახეთ, ადამიანთაშორისი შეუთანხმებლობა წარმოადგენს აბსოლუტურ ბარიერს ორგანიზების იდეის დაუყოვნებლივ ხორცშესხმის გზაზე, რამეთუ ეს უთანხმოება მოწმობს ორგანიზების პირველი პირობის სახეზე არ ყოფნას — საბოლოო იდეალის ზუსტ და უკამათო ცოდნას. მაგრამ ეს მოსაზრება სრულიად არადამაჯერებელი და ყოველგვარ ძალას მოკლებულია მისთვის, ვინც თავს მიიჩნევსაბსოლუტური ჭეშმარიტების მფლობელად. ადამიანისთვის, რომელიც ცნობიერად თუ არაცნობიერად აღიარებს თავის თავს ან თავის იდეალს აბსოლუტური სისწორის მქონედ დაუმანკოდ. ამიტომაც მას უქარწყლდება ყოველგვარი ეჭვი და ყოყმანის საბაბი; ადამიანთა შორის არსებული ყოველგვარი უთანხმოება, რომელიც ქმნის პირობას აზრის თავისუფლებისთვის, მის თვალში კარგავს ყოველგვარ პრინციპიალურ მნიშვნელობას და დაიყვანება ჭეშმარიტისა და მცდარის, გაცნობიერებულსა და ცრურწმენას შორის არსებულ უბრალო ურთიერთწინააღმდეგობაზე. ამ პოზიციიდან, მსგავსი უთანხმოებანი დაძლეულ უნდა იქნას ყველანაირი საშუალებით და, ამასთან, წმინდა მექანიკურად. როცა მე ვხედავ ბრმას, რომელიც მიაბიჯებს უფსკრულისაკენ, მე შევეცდები დამარწმუნებელი სიტყვებით გავაფრთხილო იგი მოსალოდნელი საშიშროების შესახებ; მაგრა, თუ ეს არ გაჭრის, მაშინ მე ძალით დავაყენებ მას სწორ გზაზე. მაგრამ განა ამგვარადვე უნდა მოეპყროს ადამიანთა თვალდავსებულ ბრბოს მისი გამჭრიახად მხედველი, საზრიანი ხელმძღვანელები? განა შეიძლება, აუღელვებლად უყურო ადამიანთა დამღუპველ, უმიზნო ბორიალს, როცა იცი გზა მათი ბედნიერებისკენ, ნუთუ შეიძლება და საჭიროა ლოდინი, სანამ ადამიანები ნებაყოფლობით და დამოუკიდებლად მივლენ ამის შეგნებამდე? არა, აუცილებელია მედგრად ჩავერიოთ მათი ბედის სვლაში და, უნდათ მათ ეს, თუ არა, იძულებული გავხადოთ, რომ გამოგვყვნენ!

უეჭველია და შესაძლოა ფაქტობრივადაც დამტკიცებულია, რომ ყოველი სოციალური სისტემა, რომელიც ხელმძღვანელობს ორგანიზების იდეით, ღიად, თუ ფარულად ეყრდნობა უმანკოების დოგმატს. უცოდველობის დოგმატიდან ამოდის კათოლიციზმი, ეს ყველაზე უფრო გრანდიოზული და შედარებით წარმატებული მცდელობა კაცობრიობის ორგანიზებისა; კათოლიკური ეკლესიის მთელი გეგმა კაცობრიობის ხსნისა ემყარება იმის აღიარებას, რომ იგი (ან მისი მოთავე — პაპი) არის ღვთის წარმომადგენელი დედამიწაზე და აბსოლუტური ჭეშმარიტების უმანკო მფლობელია; და, მიუხედავად იმის, რომ უცოდველობის დოგმატი დაკანონებულ იქნა შედარებით გვიან (18-ივლისი,1870-წ), იგი, არსებითად, ყოველთვის ემსახურებოდა კათოლიკურ მსოფლმხედველობას ფორმალურ წანამძღვრად. მართლაც, ყოველი ეკლესია, რომელიც აღიარებს, რომ იგია სული წმიდის ერთადერთი და სრული წარმომადგენელი დედამიწაზე, ამ აზრით, „კათოლიკურია“ და  გარდუვალად უნდა თვლიდეს თავს უცოდველად და, შესაბამისად, ფლობდეს დესპოტურ ძალაუფლებას ხალხზე. ეხლა, თუ ჩვენ ავიღებთ ორგანიზების ისეთ თეორიას, რომელიც წარმოდგენილია სოციალიზმში, დავინახავთ, რომ აქაც მდუმარე წანამძღვრის როლს ასრულებს უმანკოების იდეა. „წარმოებითი ანარქია“, რომლის პირობებშიც პროდუქტი იქმნება ვარაუდით და „მკითხაობით“ (არაფერი უწყიან რა მწარმოებლებმა საზოგადოებრივი მოთხოვნილებების თაობაზე არც რაოდენობრივი, არც თვისებრივი თვალსაზრისით) და რასაც მივყავართ კრიზისებამდე და სამეურნეო ძვრებამდე, სოციალიზმის აზრით, უნდა შეიცვალოს გეგმაზომიერი სამეურნეო ორგანიზაციით, რომელის პირობებშიც ხელისუფლება გამოარკვევდა საზოგადოების მოთხოვნილებებს და მათთან თანხმობით გაწერდა აუცილებელი პროდუქტების რაოდენობრივ და ხარისხობრივ პარამეტრებს. თუ ამოვალთ სოციალიზმისგან აღიარებუილი ამ სამეურნეო ორგანიზაციის უნივერსალობის დაშვებიდან, მაშინ ხელისუფლებამ უნდა განსაზღვროს არა მხოლოდ პურის და ტანისამოსის წარმოება, არამედ წიგნების, ნახატების, ქანდაკებებისა და ა.შ. წარმოებაც. როგორც ჩანს, ეს უკანასკნელი გულისხმობს, რომ სამეურნეო ყოფის ხელმძღვანელებმა ზუსტად უწყიან საზოგადოების არა მხოლოდ მატერიალური, არამედ სულიერ-გონითი მისწრაფებანი და მოთხოვნები, რომ ისინი არიან ყველაფერ იმის უმანკო შემფასებლები (ფასდამდგენები), რაც კი საჭიროა ხალხის ცხოვრებისთვის. ბოლოს შევეხოთ სკეპტიკოსი ფილოსოფოსის, რენანის, ძირითადი იდეით, ანალოგიურ „ოცნებას“. ბრძენთა კასტას, რომელიც ფლობს მძლავრი დამანგრეველი იარაღისა და ნივთიერებების საიდუმლოს, ამ ძალმოსილებით ბრმა მორჩილებაში ამყოფებს ბრიყვთა ბრბოს, ხელმძღვანელობს და მიმართავს მას ადამიანური და კულტურული განვითარების გზით. საბოლოოდ ყოველგვარი კამათი და განხეთქილება აღმოიფხვრება, გაქრება უმეცართა და პატივმოყვარეთა საზოგადოებაზე ზეგავლენაც, განქარდება შემთხვევითობის ყველანაირი გამოვლენა, და კაცობრიობა ბრძნულად, ძლიერი ხელით მიმართულ იქნება ნამდვილი მიზნისკენ. აშკარაა, რომ ეს „ოცნებაც“, რომელიც გვაცბუნებს ადამიანების მიმართ თავისი სიმკაცრით, სიძულვილით, ამავდროულად, მიმზიდველიცა თავისი უბრალოებითა და ლოგიკურობით. იგი დამყარებულია ერთ გაუჟღერებელ წანამძღვარზე: დაშვებულია, რომ „ბრძენთა კასტა“ სრულფასოვანია, რომ იგი აბსოლუტურად უმანკოა. მართლაც, რას დაემსგავსებოდა ეს ოცნება, თუკი ამ ბრძენთა წრეში თავს იჩენდა „ადამიანური, ერთობ ადამიანური“ მოვლენები — სიბრიყვე, პატივმოყვარეობა, ეგოიზმი და ა.შ.? სკეპტიკოსი რენანი აქ თანხმობაში მოდის კათოლლიციზმთან, უშვებს რა ადამიანთა შორის, საზოგადოებაში გარკვეული უცოდველი ინსტანციის არსებობის შესაძლებლობას; ამ დაშვებით ეს „ოცნება“, ერთდროულად, ამაღლებასაც განიცდის და დაცემასაც.

ამგვარად, დესპოტიზმის ნამდვილი და სიღრმისეული წანამძვარი მდგომარეობს უმანკოების იდეაში, რომელიც წარმოადგენს აბსოლუტური ჭეშმარიტების ფლობის თავისებურ, არსებითად მისტიკურ ცნობიერებას. თავის მართლზომიერებაში უბრალო დარწმუნებულობა დესპოტიზმს ვერ უქმნის მყარ საფუძველს; რამეთუ დარწმუნებულობა ვერ აუქმებს იმის შესაძლებლობის აღიარებას, რომ სხვებსაც აქვთ უფლება გააჩნდეთ განსხვავებული რწმუნებულება. მხოლოდ იმის რწმენა, რომელიც მომდინარეობს აბსოლუტური ჭეშმარიტების სამანებში უპირობო, ზერაციონალური, მისტიური შეღწევიდან, აუქმებს ადამიანთა შორის თანასწორობას და ანიჭებს მორწმუნეს ადამიანთა დესპოტური მართვის უფლებას. ამასთან, არაა საჭირო, რომ ამ რწმენის მისტიური ხასიათი გაცნობიერებულ იქნას თავად მორწმუნესთვის; ის მხოლოდ ფაქტობრივად, თუნდაც ანგერიშმიუცემელი ფორმით, უნდა ახლდეს ყოველივე ამის ცნობიერებას. ყოველგვარი ფანატიზმი, არსებითად, დაიყვანება მსგავს მისტიურ რწმენამდე; მიუხედავად იმისა, რომ ფანატიკოსს ხელეწიფება დააჯეროს თავის თავიც და სხვებიც, რომ მისი რწმუნებულებანი დაფუძნებულია წმინდად რაციონალურ არგუმენტებზე, თავდ მას მისი რწმენა, ფსიქოლოგიურად, ამ არგუმენტაციაზე ზე და მიღმა მდგომად წარმოუდგება; ეს უკანასკნელი კი არაა დამოკიდებული რაციონალოურ დასაბუთებაზე, არამედ, პირიქით, თავად ირაციონალური რწმენა უძებნის თავის თავს სათანადო არგუმენტაციას. ეს ასეა, ვინაიდან ნებისმიერი არგუმენტი, როგორი ძლიერი და დამაჯერებელიც არ უნდა იყოს იგი, არ აძლევს ადამიანს უცოდველობის ცნობიერ განწყობას, იმის შეურყეველ დაჯერებულობას, რომ იგია აბსოლუტური ჭეშმარიტების მფლობელი. ამის ცნობიერება მხოლოდ რწმენისეულია, რომელიც დაუყვანადია რაციონალურ მოტივებზე და წარმოადგენს გამოცხადებისა და განჭვრეტისმისტიურ გრძნობას.

ყოველნაირი დესპოტისზმი, თუკი იგი ნამდვილად ეძიებს იდეურ გამართლებას, საბოლოო ჯამში, ეფუძნება უცოდველობის იდეას; ხოლო, მეორეს მხროვ, უმანკოების ყოველგვარი გამოვლენა, ლოგიკური გარდუველობით მიდის დესპოტიზმამდე, ბრძენთა მხრიდან ბრიყვებზე, შორსმჭვრეტელთაგან — ბრმებზე იძულებითი მეურვეობის ზნეობრივ გამართლებამდე. უმანკოება, ასე ვთქვათ, დესპოტიზმამდე მიდის ორი მიმართულებით: ადამიანი, რომელიც მიიჩნევს თავს უმანკოდ, ამავე საბუთით წრმოიდგენს თავს ადამიანების ძალადობრივად მართვისთვის მოწოდებულად, ისევე, როგორც ის ადამიანები, რომელნიც აღიარებენ მის უმანკოებას, მიიჩნევენ თავს ვალდებულად, ბრმად დაემორჩილონ მას. ბატონობის უფლება და მორჩილების ვალდებულება ერთნაირი სიმწვავით ცნობიერდება იქ, სადაც მყოფობს გარკვეული უცოდველი ინსტანცია. ბრმა რწმენა და ბრმა მორჩილება არსებითად ერთიანი საყოველთაო საწყისის სხვადასხვა მხარეების განსხვავებულად გამოვლენაა — ესაა ავტორიტარობის გრძნობა, რომელიმე ადამიანის, მისი საქმეების, მოძღვრების, პარტიის, რელიგიის აყვანა აბსოლუტურ, ზეადამიანურ სიმაღლემდე. ანტიკურობის ისტორიის მაგალითზე შეიძლება ემპირიულად, ფაქტთა რიგის თვალმიდევნებით დავინახოთ, როგორ გვერდიგვერდ მიმდინარეობს, ერთის მხრივ, თავისუფლების ხარისხის ვარდნა და დესპოტიზმის განვითარება, და, მეორეს მხრივ, ავტორიტარობის გრძნობის განვითარება. შუასაუკუნეობრივი დესპოტიზმი, როგორც ითქვა, სრულად ემყარება ეკლესიისა და ღვთაებრივი ხელისუფლის უმაღლეს, ზეადამიანურ ავტორიტეტს. მაგრამ, თუ ჩვენ დავაკვირდებით ახალი დროის ყველაზე მეტად ტიპიურ მსოფლმხედველობას, და ამასთან, მის ყველაზე უფრო სიღრმისეულად გამოვლენილ ფორმაში, — ხალხის მმართველობის, ხალხის ანუ უმრავლესობის აბსოლუტური ზემდგომობის იდეას, როგორც ეს გადმოცემულია რუსოსთან, — აქაც სრულიად აშკარად დავინახავთ კავშირს დესპოტიზმსა და უმანკოებას შორის. ასეა, ვინაიდან რუსოს მიერ დემოკრატიული დესპოტიზმი ღიად ფუძნდება დებულებაზე, რომ „საზოგადო ნება“, უმრავლესობის ნება ყოველთვისუმანკოა. დესპოტიზმის კანონიერება, როგორცაბსოლუტური ჭეშმარიტების აღმასრულებელი მაიძულებელი სისტემისა, ძალზე ზუსტად იქნა ჩამოყალიბებული ფიზიოკრატების მიერ: „ბუნებრივი კანონები“ აღსრულებადია დესპოტიზმის პირობებში, ვინაიდან ისინი ეფუძნებიან „ავტორიტეტის აშკარაობას“. „ევკლიდე ნამდვილი დესპოტია, და ის გეომეტრიული ჭეშმარიტებანი, რომელნიც მან გადმოგვცა, წარმოადგენენ ნამდვილ დესპოტურ კანონებს” (Mercier de la Riviere). თუ გვერდზე გადავდებთ კანონის, როგორც თეორიული განსჯისა, და კანონის, როგორც ნორმის ან ქცევის წესის, გულუბრყვილო გაიგევებას, შეიძლება ითქვას, რომ ამ მითითებაში მართლაც იფარება დესპოტიზმის ფილოსოფიური საფუძველი. თუკი საზოგადოებრივი ცნობიერების ნორმებსა და იდეალებს ექნებოდა ისეთივე სიცხადე, როგორც ეს ახასიათებს გეომეტრიულ აქსიომებს, მაშინ, ალბათ სწორედ დესპოტიზმი იქნებოდა საზოგადოებრივი წყობის ერთადერთი რაციონალური ფორმა;  და რამდენადაც რწმენა ამ იდეალებისდმი მიაღწევდა მათემატიკური ცნობიერების სიცხადემდე და დამაჯერებლობამდე — რაც შესაძლებელია მხოლოდ მისტიურ-ირაციონალური რწმენისთვის, — დესპოტიზმი იქნბოდა მისი უბრალო და გარდუვალი შედეგი.

3.

დესპოტიზმსა და უმანკოების იდეას შორის კავშირი შეიძლება ნათელყოფილ იქნეს ზოგიერთი უფრო ზოგადი მორალურ-ფილოსოფიური მოსაზრებებით.

ზნეობრივი მიმართებებისა და მორალური მსოფლმხედველობრივი სისტემა განისაზღვრება ორიძირითადი მოტივით, რომელიც გამოიხატება ორი სახარებისეული მცნებით, გიყვარდეს უფალი შენი დაგიყვარდეს მოყვასი შენი. არსებობს ზნეობის ორი პრინციპიალურად განსხვავებული სფერო, რომელთაგან, ერთი განაპირობებს ადამიანის მიმართებას ღვთისადმი, მეორე კი, ადამიანთაშორის არსებულ მიმართებებს. არ უნდა ვიფიქროთ, რომ მხოლოდ მორწმუნე, რელიგიურ ადამიანებს, ამ სიტყვის ვიწრო და ჩვეულებრივი გაგებით, გააჩნიათ ზნეობრიობის ორივე მითითებული სფერო, რომ მხოლოდ ღმერთის ღიად მაღიარებელი ცნობიერებისთვისაა მიყენებადი ორივე სახარებისეული მცნება, მაშინ, როცა „ურწმუნოთათვის“ ძალაში რჩება უკანასკნელი მცნება და მისი ზნეობრიობა დაიყვანება სრულად მხოლოდ ადამიანთაშორისი მიმართებების ნორმებზე. პირიქით, ღვთისადმი და მოყვასისადმი სიყვარულის მცნებებში ასახულია ორი მარადიული, იმანენტური და უნივერსალური მოტივი ადამიანური ზნეობისა, რომელიც მოქმედებს ყოველ ადამიანში დამოუკიდებლად მათი ფილოსოფიური თუ რელიგიური მსოფლხედვისა. თუ ღმერთად ჩვენ გვესმის იდეალი, უმაღლესი მორალური ღირებულება ანუ აბსოლუტური სიწმინდე, მაშინ ყოველ ადამიანს გააჩნია თავისი ღმერთი თავისებური მიმართებანი მასთან– ადამიანებისადმი მიმართებების გვერდით და მათგან დამოუკიდებლად. გარდა ადამიანებისადმი მოვალეობებისა, მას აქვს თავისი მოვალეობები ღმერთისადმი, და ამდენად ყოველი ადამიანის ზნეობრივი ცნობიერება შინაარსობრივად ორ დამოუკიდებელ სფეროდაა გაყოფილია.

მორალური მიმართებების თუ ცნებების აგებულება ამ ორ სფეროში ერთიმეორისგან სრულიად განსხვავებულია.

ადამიანთაშორისი მორალური მიმართებანი დაფუძნებულია თანასწორობის პრინციპზე (შეიყვარე მოყვასი შენი, ვითარცა თავი თვისი). ეს პრინციპი გულისხმობს ყოველგვარი უთანასწორობის, „მე“-სა და „შენ“-ს შორის ნებისმიერი უპირატესობის აღიარების გამორიცხვას. ადმიანთაშორისი მიმართებების მორალში, აღებულში წმინდა სახით,  არავითარი გრადაცია, უმაღლესსა და უდაბლესს შორის არავითარი განსხვავება არ არსებობს. ერთიმეორისადმი თავიანთ დამოკიდებულებებში ყველა ადამიანი აღიარებულ უნდა იქნეს თანაბარღირებულებით და თანასწორუფლებიან სიდიდედ. განსხვავებებს ბრიყვსა და ბრძენს, კეთილსა და ბოროტს შორის აქ არ გააჩნია არავითარი მნიშვნელობა. ყველა სხვაობა  ადამიანთა განსხვავებული მდგომარეობებისა გამოიხატება მხოლოდ იდეალთან მიმართებაში, მათი განსხვავებული ღირებულების ქონაში იდეალთან შედარებითი სისხლოვე-სიშორის აზრით, მაგრამ ადამიანთაშორისი ურთიერთობების მორალზე, რომლისთვისაც ადამიანები, როგორც ასეთი, თანაბარნი არიან, მათ გავლენის მოხდენა არ ძალუძთ.

ამ თანასწორუფლებიანობიდან გამომდინარეობსსამართლიანობის ფორმულა (რაც არსებითად „მე“-ს და „შენ“-ის თანაბარღირებულებითობის გამოხატულებაა): მე უნდა განვეყენო  ყველა ჩემ პირად ინტერესს, სიმპატიებს თუ ანტიპატიებს, არ უნდა მივაწერო მათ სხვა ადამიანების ინტერესებთან და სიმპათიებთან შედარებით რაიმე უპირატესი მნიშვნელობა, უნდა მოვეპყრო ყველა ადამიანს ერთგვარად, დავაფასო და პატივი მივაგო ჩემთვის მათი ახლობლობისა თუ დაშორებულობის, ჩემთან თანხმობაში თუ უთანხმოებაში ყოფნის  მიუხედავად. აქდან მოდის მცნება მტრის სიყვარულისა, უშფოთველობისა, ამა ქვეყნის სიყვარულისა და ა.შ.ყველაფერი ეს არის — მხოლოდ თანაბარუფლებიანობის ზოგადი საწყისის გამოვლინება, თითოეული ადამიანის მხრიდან სხვა დანარჩენის უფლებამოსილების აღიარების აუცილებლობა. რასაც არ უნდა ვაკეთებდე, რასაც არ უნდა ვეძიებდე, რა მიზნებსაც უნდა ვესწრაფოდე, ჩვენს წინაშე, როგორც აბსოლუტური ბარიერი, ყოველთვის დგას სხვათა უფლებები, რომელთაც მე პატივი უნდა მივაგო და, შესაბამისად, ჩამს ინტერესებთან მათი კომფლიქტის შემთხვევაში, წავიდე დათმობებზე.

სრულიად განსხვავებულ მოტივზეა აგებული ადამიანის ღმერთისადმი ან უმაღლესი სიწმინდისადმი დამოკიდებულების მორალი. აქ ძირითადი პრინციპი მორჩილებაა და ზოგადი წყობა მორალური ყოფისა ატარებს ზემდგომსა და ხელქვეითს შორის ურთიერთობის ხასიათს, იდეალის უზენაესი ძალაუფლებისადმი პიროვნულობის სრული დაქვემდებარების ხასიათს. ადამიანის მხრიდან უფლისადმი ან იდეალისადმი ამ დაქვემდებარებას შეუძლია მიიღოს განსხვავებული შუქჩრდილები — დაწყებული ადამიანთა მსხვერპლშეწირვიდან, რაც განასახიერებდა მრისხანე, შურისმძიებელ ღვთაებას, და დამთავრებული, აღიარებული იდეალისთვის საკუთარი პიროვნულობის თავისუფლად და სიხარულით მსახურებისთვის მიძღვნით; მიუხედავად ამისა, მის ძირითად მოტივად მაინც რჩება მორჩილებისა და მსახურების დამოკიდებულება.

აქედან გამომდინარეობს ზნეობრიობის ამ სფეროს დამახასიათებელი წყობის ყველა შტრიხი. აქ ადგილი არ აქვს თანასწორუფლებიანობას, პირიქით, მეფობს აბსოლუტური არათანაბარუფლებიანობა. ესაა — უპირველეს ყოვლისა, არათანაბარუფლებიანობა ღმერთსა და ადამიანს შორის, ე.ი. ბატონსა და მსახურს შორის, აბსოლუტურ მიზანსა და ერთეულადს, კერძო საშუალებას შორის. გარდა ამისა აქ წარმოიქმნება თავისებური დუალიზმი, რომელიც საერთოდ უცხოა ადამიანთაშორისი ურთიერთობების მორალისთვის. ღმერთი უპირისპირდება არ მხოლოდ ადამიანს, არამედ ეშმაკსაც. სიკეთის ცნება მოუაზრებელია საპირისპირო, ბოროტების ცნების გარეშე, ხოლო ცნება აბსოლუტური სიწმინდისა — შესაბამისად, საპირისპიროს, ცოდვით დაცემულობის გარეშე. ამიტომაც უფლისადმი მსახურება და სიყვარული წარმოგვიდგება, აგრეთვე, როგორც ბოროტებისადმი სიძულვილი და მასთან ბრძოლა. სიკეთე ყოველი საშუალებით უნდა განხორციელდეს, ხოლო ბოროტება — აღმოიფხვრას. იდეალისადმი ან ღვთისადმი მსახურება გარდუვალად იღებს მის მოწინააღმდეგე ძალებთან ბრძოლის ხასიათს. ამგვარად, ძალაუფლებისა და მორჩილების მოტივთან ერთად, რომელიც  ადმიანის უფლისადმი დამოკიდებულების წყობის განმსაზღვრელია, ამავე დამოკიდებულების ნიადაგზე, როგორც მისი შემადგენელი ნაწილი, ვითარდება მტრობისა და ბრძოლის მოტივი.

ალბათ, ცხადია, რამდენად განსხვავდება მორალის სახელმძღვანელო პრინციპები მის ამ ორ სფეროში. თუ ადამიანთაშორის ურთიერთდამოკიდებულების მორალში ცენტრალურ ეთიკურ ცნებად გვევლინება თანასწორუფლებიანობისა და თანაბარ ღირებულების იდეა, ადამიანის ღმერთისადმი დამოკიდებულების მორალში ადგილი აქვს საპირისპირო ზნეობრივ პრინციპს, და ამასთან, ორი მნიშვნელობით: 1)ადამიანსა და ღმერთს შორის უთანასწორობის პრინციპი, გამოხატული ბატონობისა და ქვეშევრდომობის ურთიერთმიმართებაში, და 2)სიკეთესა და ბოროტებას, სიწმინდესა და ცოდვილიანობას შორის უთანასწორობის პრინციპი, რომელიც გამოიხატება ამ ორი საწყისისადმი სრულიად განსხვავებულ დამოკიდებულებებში — მსახურება სიკეთისთვის და ბრძოლა ბოროტრბის წინააღმდეგ. თუ ადამიანთაშორის ურთიერთობის მორალში მტრობა და ბრძოლა ყოველთვის არაზნეობრივი და დაუშვებელია, აქ პირიქითაა, ბოროტებისადმი მტრობა და მასთან ბრძოლა უზენაესი დანიშნულების არსებაა. თუ პირველში უნდა მოქმედებდეს უშფოთველობის, ამა ქვეყნის სიყვარულისა და დამთმობობის მოტივები, მეორეში, პირიქით, ადამიანი ვალდებულია იყოს შეუდრეკელი იდეალისადმი მსახურებაში, გამოავლინოს შეურიგებლობა ამ იდეალისადმი მტრულად მომართული ძალებისადმი. თუ იქ ადამიანთაშორისი თანხმობა ზნეობრივი ღირებულების მატარებელია, აქ თანხმობა და დათმობებზე წასვლა შესაძლოა უფლის ღალატი აღმოჩნდეს.

თუ მორალის ამ ორ ძირითად და საპირისპირო მოტივს ავიღებთ განყენებულად, აღმოჩნდება, რომ ისინი მშვიდობიანად თანაარსებობენ, სწორედ იმიტომ, რომ ისინი მიემართებიან სრულიად განსხვავებულ სფეროებს: ერთი ხელმძღვანელობს დამოკიდებულებებს ცოცხალ ადამიანებს შორის, მეორე კი განსაზღვრავს ადამიანის მიმართებას განყენებულ იდეებთან, სიკეთისა და ბოროტების კატეგორიებთან. სამწუხაროდ, ფაქტიურად, ცხოვრებაში არ არსებობს ის გამიჯნულობა, რომელიც თეორიაში აგზომ ადვილად დგინდება. დამოკიდებულება ღვთისადმი და მიმართება ადამიანებისადმი მჭიდროდაა ერთმანეთთან გადახლართული და ამიტომ ხშირია შეპირისპირება მათ შორის. ღვთისადმი ან იდეალისადმი მსახურება ხომ არ არის განმარტოებით აღსასრულებელი პირდული მოღვაწეობა, მისი განხორციელება, ასე ვთქვათ, უჰაერო სივრცეში ხომ არ მოხდება, არამედ — სხვა ადამიანებთან ერთად ან მათ გარემოცვაში. გარდა ამისა, თავად განსახორციელებელი იდეალის შინაარსში შედის, როგორც მისი ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ნაწილი, გარკვეული საზოგადოებრივი წყობა, რომელიც განასახიერებს სიკეთეს და გამორიცხავს ბოროტებას. ამიტომაც, კონფლიქტები ორი გვარის მოვალეობებს შორის ბუნებრივი და გარდუვალია. ის ადამიანი, რომელსაც მე, როგორც ადამიანს, პატივი უნდა მივაგო, რომლის უფლებები და ინტერესები, მოყვასის სიყვარულიდან გამომდინარე, პირწმინდად უნდა დავიცვა, არის ამავდროულად ჩემი საქმიანობის, იდეალის. ჩემთვის წმიდათაწმიდის მოწინააღმდეგე და, ჩემი უფლისადმი დამოკიდებულების სახელით, მე მას უნდა ვებრძოლო, უნდა ვიყო მისადმი შეურიგებელი, რათა აღვასრულო საქმენი ჩემნი. ამგვარად ხდება მოვალეობებს შორის ეგზომ ხშირი ტრაგიკული შეხლაშემოხლა. როგორც არ უნდა წყდებოდეს ეს კონფლიქტები ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, რაოდენ რთულიც არ უნდა იყოს მათთვის სწორი, მომრიგებლური გამოსავლის პოვნა, — ყოველ შემთხვევაში ცხადია, რომ აქ ურთიერთს ეჯახება ზნეობრიობის ორი სრულიად დამოუკიდებელი და ერთნაირად პირველადი მოტივი და, რომ, შესაბამისად, ვერცერთს უბრალოდ ვერ გავიღებთ მსხვერპლად ან გამოვრიცხავთ მეორის გამო, არამედ ორივე უნდა მივიღოთ მხედველობაში და გავითვალისწინოთ მათი წონა ცნობიერების მორალურ სასწორზე. სწორედ რომ გამიჯვნისა და დამოუკიდებლობის ასეთი ცხადი ცნობიერება თუ მოგვევლინება ერთადერთ გარანტიორად ამ კონფლიქტების მიუკერძოებლად გადაწყვეტის საქმეში.

აქვე აშკარავდება უცოდველობის იდეის საბედისწერო მნიშვნელობა მორალური ცნებებისა და ურთიერთდამოკიდებულებების მთელი სისტემისთვის. უცოდველობის ცნობიერება, ანუ აბსოლუტური სიმართლის ფლობის თავდაჯერებულობა, მდგომარეობს იმაში, რომ ღვთაება, უზენაესი იდეალი, უიგივდება რომელიმე კონკრეტულ ადამიანს, დაწესებულებას, რომელიმე ცალკეულ სარწმუნოებას, ეკლესიას, პარტიას — ერთი სიტყვით, გარკვეულ წუთისოფლურ, ადამიანურ ინსტანციას. რამდენადაც ეს საქმე აღსრულებულია, რამდენადაც ღმერთი ზეციდან ჩამოყვანილია მიწაზე და გაიგივებულია რომელიმე მიწიერ მოვლენასთან, რომელიც ცხადდება მის აბსოლუტურ და უნივერსალურ წარმომადგენლად და განსახიერებად, — მორალის, ზნეობრივი ცნობიერების მთელი მექანიზმი მყისვე მახინჯდება. მაშინ ინგრევა და კარგავს ყოველგვარ მნიშვნელობას თანასწორუფლებიანობისა და თანაბარღირებულების ის მორალი, რომელიც, როგორცა დამოუკიდებელი და პირველადი საწყისი, უპირისპირდება ღვთისადმი დამოკიდებულების მთელ მორალს. მაშინ ადამიანთაშორის ურთიერთობებში მოქმედებას იწყებს ის პრინციპები და ნორმები, რომელნიც სამართლიანია მხოლოდ ადამიანის ღვთისადმი დამოკიდებულების სფეროში. ადამიანთაშორისი ურთიერთობების საზღვრებში უკვე ადამიანი კი არ უპირისპირდება მეორე თანასწორ ადამიანს, არამედ ყოვლისშემძლე ღმერთი — მორჩილ და ერთგულ ადამიანს, ანუ — რამდენადაც ღვთისადი დამოკიდებულებაში ყველაფერი, რაც მისადმი სოლიდარული არ არის, მისი მტერია — ღმერთი უპირისპირდება სატანას. შეურიგებლობა ბოროტებისადმი გარდიქმნება შეურიგებლობად ადამიანებისადმი, კაცობრიობა იხლიჩება ორ ნაწილად, რომელიც განიყოფება გადაულახავი უფსკრულით, ღვთის მომხრეებად და მის მოწინააღმდეგეებად, ჭეშმარიტებისა და სიცრუის სულისკვეთებით მართულებად, და ყოველგვარი მათშორისი ურთიერთობა იგება მტრობისა და ბრძოლის მოტივზე. ამვდროულად, ბატონობისა და მორჩილების მოტივი, მოქმედი ადამიანის უფლისადმი დამოკიდებულებაში, აგრეთვე გავრცელდება ადამიანთაშორის ურთიერთობებზე. წმიდათაწმიდის თუ ღვთაების იდეალური, უზენაესი ძალაუფლება ადამიანსა ზედა იქცევა რეალურ ძალად ადამიანის ბატონობისა ადამიანზე, იმათ  ხელში, ვისაც თავი უზენაესის წარმომადგენლად დაუსახავს; იდეალის უპირობო და მაიძულებელი ბატონობა ადამიაზე იღებს ადამიანთაშორის ურთიერთობებში დესპოტიზმის სახეს.

ამგვარად, დესპოტიზმსა და უმანკოების ცნობიერებას შორის ყველაზე სიღრმისეული მიმართება იმაში მდგომარეობს, რომ უცოდველობის იდე წარმოგვიდგება ერთგვარ თოკად, გადაკიდებულად იმ პრინციპიალური უფსკრულის თავზე, რომელიც ყოფს ადამიანთაშორის ურთიერთმიმართებებს ადამიანის ღვთისადმი დამოკიდებულებისაგან. ღმერთი ზეციდან ჩამოიყვანება რა მიწაზე, უიგივდება ადამიანს ან ადამიანურ ინსტანციას და, გამომდინარე აქედან, უფლისადმი უპირობო დაქვემდებარება გარდაისახება ადამიანის ადამიანისადმი ბრმა მორჩილებაში, დესპოტი ყოველთვის მიწიერი ღმერთია; და ყოველი მიწიერი ღმერთი გარდუვალად დესპოტია. „ნუ შეიქმ კერპს!“– სწორედ ეს მცნება გვამცნობს საფრთხეს, რომელიც ადამიანურისა და ღვთაებრივის გაიგივებაში ბუდობს; დესპოტიზმის ძალაუფლება მხოლოდ მაშინ დამარცხდება ნამდვილად, როცა უკუგდებული იქნება ყველა კუმირი და აღმოიფხვრება კერპთაყვანისცემა.

ამ მოსაზრებათა გათვალისწინებით აშკარავდება აგრეთვე ცნობილი ფორმულის, „მიზანი ამართლებს საშუალებას“, ჭეშმარიტი დედააზრი. ეს ერთერთი იმ ფორმულათაგანია, რომელსაც ყველა აკრიტიკებს თეორიულ პლანში, მაგრამ დიდ წარმატებას აღწევენ მისით პრაქტიკაში. უმართებულო იქნებოდა, მასში დაგვენახა აბსოლუტური უზნეობის თავხედური ხოტბა. პირიქით, ბევრისთვის იგი წარმოადგენს მათი ზნეობრივი მსოფლხედვის ჭეშმარიტ გამოხატულებას, ერთგვარ კატეგორიულ იმპერატივს, რომლისგან გადახვევაც ითვლება ნიშნად ზნეობრივი სიმხდალისა, არათანმიმდევრულობისა და სულიერი სისუსტისა. მართლაც, თუ მხედველობაში არ მივირებთ განსხვავებას მორალის ორ ზემომონიშნულ რიგსა თუ სფეროს შორის, თუ ჩავთვლით, რომ იდეალის განხორციელება არის ერთადერთი მორალური მოტივი, რომლისგანაც გაპირობებულია ყველა ადამიანური ვალდებულება და რომლის გვერდითაც აღარ არსებობს მისი შემზღუდველი რაიმე სხვა მოტივი, — მაშინ ფორმულა, „მიზანი ამართლებს საშუალებას“, დაგვესახება მიზანშეწონილობის პრინციპის უბრალი და  უკამათო გამოხატულებად, რომლის თანახმადაც,  საშუალების მნიშვნელობა განისაზღვრება მხოლოდ მიზნის მსახურებისთვის მისი ვარგისიანობის მიხედვით. „მიზნის“ ცნებაში ამ აფორიზმში ცხადია აბსოლუტური სათნოება ან უზენაესი ზნეობრივი იდეალი იგულისხმება. თუკი მთლი მორალი აიგება ამ იდეალის განხორციელების პრინციპზე, მაშინ საიდანღა წარმოიქმნებოდა განსხვავებული მორალური კრიტერიუმები, რომელნიც აგვიკრძალავდნენ იმ მოქმედებების განხორციელებას, რომელიც ხელისშემწყობია იდეალის განხორციელებისთვის? ამ მოქმედებებისგან თავის შეკავება ხომ უზნეობა და ღვთისადმი ან იდეალისადმი მოვალეობის შეუსრულებლობა იქნებოდა? ასე რომ, ეს იეზუიტური ფორმულა პირდაპირი და კეთილსინდისიერი დასკვნაა იმ მორალიდან გამოსვლით, რომელიც არ სცნობს ღვთისადმი მსახურების გვერდით კიდევ რაღაც სხვა აბსოლუტურ ვალდებულებას. როცა ადამიანები და ადამიანთაშორისი ურთიერთობები მოიაზრება როგორც მხოლოდ საშუალება და მასალა იდეალის განხორციელებისთვის, მაშინ ყოველივე ამქვეყნიურიც, აგრეთვე, ღირებული ხდება ამ ამოცანისთვის ხელისშემშლელობისა და ხელშეწყობის თვალსაზრისით. სხვაგვარად ეს შეუძლებელია, რამეთუ  ამ წესით — „მიზანი ამართლებს საშუალებას“ — ხელმძღვანელობენ არა უზნეო, არამედ, პირიქით, თავიანთი ზნეობრივი მსოფლმხედველობის ხორცშესხმაში ყველაზე უფრო თანმიმდევრული და თამამი ადამიანები. ეს შესაძლებელია, რა თქმა უნდა, მხოლოდ უცოდველობის ცნობიერების ნიადაგზე, რომელიც დამინს ან ადამიანთა საქმეებს მიიჩნევს ღვთაებრივად. ღვთაება დაკავშირებული არაა ზნეობრივ კანონებთან, ვინაიდან იგი თავადაა ზნეობრიობის საზომი: კარგია ყველაფერი, რაც ემსახურება მას, და ცუდი — ის, რაც მის წინააღმდეგაა მიმართული. იეზუიტიზმი არის კათოლიციზმის ლოგიკური შედეგი.

თავის ერთ-ერთ პუბლიცისტურ სტატიაში თავადი ე.ნ. ტრუბეცკოი აკრიტიკებდა რა ამგვარი უკიდურესი სულისკვეთების პარტიებს, შენიშნავდა: „სიკეთისა და ბოროტების ცნებები ჩვენს დროში შეიცვალა მემარჯვენეობისა და მემარცხენეობის ცნებებით“-ო. ეს დებულება, რომელიც მიმდინარე პოლიტიკურ ყოფაში ააშკარავებს იეზუიტური მორალის მოქმედებას, რა თქმა უნდა, ოკამათო ფაქტია; მაგრამ, საბედნიეროდ თუ საუბედუროდ, ზოგადსაკაცობრიო და ნორმალური ზნეობის ამგვარი დამახინჯების მოტივია არა უბრალოდ აღვირახსნილობა, უზნეობა ან, არაფრით გამართლებული, პარტიული ეგოიზმი, არამედ რაღაც უფრო სიღრმისეული და მყარი — სწორედ რომ თავისებური ზნეობა, მთელი სპეციფიური მორალური ფილოსოფია. ამ ფილოსოფიას შეუძლია ყველას დასანახად აიღოს თავად ტრუბეცკოის მიერ ნასროლი ხელთათმანი. იგი იტყოდა: „დიახ, სიკეთისა და ბოროტების ცნებანი იგივეობრივია მემარცხენეობისა და მემარჯვენეობის ცნებებისა. ვინაიდან ჩვენთვის, ვისაც გვწამს და ვიცით, რომ ყოველი „მემარცხენეობა“ სასარგებლოა და ემსახურება უზენაესი სიკეთის განხორციელებას, ხოლო ყოველი „მემარჯვენეობა“ კი ხელს უშლის და აფერხებს მის განხორციელებას, –  მართლაც არ არსებობს სხვს საზომი, გარდა იმისა, რომ ხელი შეუწყოთ ყველაფერ „მემარცხენულს“ და ამოვძირკვოთ ყველეფერი „მემარჯვენული“. როცა ღვთის პარტია უპირისპირდება სატანის პარტიას, მაშინ არ არსებობს მათ კამათზე ზემდგომი კიდევ რაიმე ინსტანცია, და ყველა საშუალება ამ დაპირისპირებაში არის წმინდა და სათნო, რამდენადაც ის სასარგებლოა ღვთისთვის. ასე მსჯელობდა კათოლიციზმი, ასევე მსჯელობს, ღიად თუ უჩუმრად, — კათოლიკეთა თანამედროვე დემოკრატიული რელიგია. ეს დებულებანი საეართოდ, ერთნაირი ფორმალური უფლებით მიემართებიან ნებისმიერ შინაარსს და უკავშირდებიან ნებისმიერ იდეალს; მაგ., „მემარჯვენე“ ფანატიკოსისთვის ღმერთი არის იქ, სადაც „მემერცხენეს“ ელანდება სატანა, ხოლო სატანა არის ის, რაც „მემარცხენესთვის“ ღმერთადაა შერაცხული; მაგრამ დებულება, როგორც ასეთი, და მასთან ერთად, მისი პრაქტიკული შედეგები, რჩება ძალაში. თავად ამ დებულების გამომთქმელი მსჯელობის საწინააღმდეგოდ ვერაფერს მოვუხმობთ; ლოგიკური თვალსაზრისით იგი უ-მანკოა. შეიძლება ვიკამათოთ მხოლოდ მის ძირეულ წანამძღვართან დაკავშირებით — გარკვეული ადამიანური იდეალის, მისწრაფების აბსოლუტურ სიწმინდესთან გაიგივების წინააღმდეგ. მხოლოდ იმის აღიარებით, რომ ადამიანს არ ძალუძს იცოდეს სრულად უზენაესი ჭეშმარიტება, რომ ადამიანურ ყოფაში არ მოიპოვება ისეთი უცოდველი ინსტანცია, რომელიც მიუთითებდა მას უფლისა და სატანის ადგილს, — შეიძლება უკუვაგდოთ მორალის ამგვარი დამახინჯება. ვინც უკუაგდო ეს წანამძღვარი, მისთვის ნათელია, რომ ღვთისმსახურება მეტნაკლებად ყოველთვის სუბიექტურია, დამოკიდებულია ადამიანის მიერ ღმერთის არასათანადო გაგაებაზე და ამიტომაც ადამიანს არ ეძლევა უფლება, იგნორირება უყოს თავის მოვალეობებს სხვა ადამიანებისადმი. ეს ვალდებულებები ქმნიან ბარიერს არა მხოლოდ მისი პირადი, ეგოისტური მისწრაფებებისთვის, არამედ მისი უმაღლესი იდეალისადმი ლტოლვის გზაზეც.ფულიე მართებულად შენიშნავს, რომ უცოდველობის ცნობიერება პრაქტიკაში ეგოიზმის იგივეობრივია: თუ ეგოიზმი მდგომარეობს იმაში, რომ ერთადერთ რეალურ სათნოებად ადამიანს მიაჩნია თავისი პირადი ინტერესები, უმანკოების ცნობიერებაც, აგრეთვე, აიგივებს აბსოლუტურ სათნოებას ადამიანის ნებასთან და სურვილებთან, თანაც ეს გაიგივება განმსჭვალულია ამ სათნოების სრული ცოდნის პათოსით.

ამგვარად, საბოლოო ანგარიშით, დესპოტიზმის პრობლემა არის პირწმინდად ფილოსოფიური ანრელიგიურ-ფილოსოფიური პრობლემაც კი. დესპოტიზმის შეფასება დამოკიდებულიაღვთისადმი, ანუ უზენაესი ჭეშმარიტებისადმი ადამიანის ყოფა-ცხოვრებისეული მიმართების გაგებაზე, და ამ პრობლემის გადაწყვეტა განისაზღვრება იმის მიხედვით, თუ როგორია ჩვენი შეხედულება ღვთის განმსახიერებლზე ანწარმომადგენელზე. ადამიანის ცხოვრებისეული ამოცანაა — მიისწრაფვოდეს ღვთის განსახიერებისაკენ, უზენაესი და აბსოლუტური სათნოების რეალიზაციისაკენ. ვინც ფიქრობს, რომ ეს ჭეშმარიტება უკვე რეალიზებულია, რომ უფალმა უკვე შეისხა ხორცი — თუ ყოფა-ცხოვრებაში არა, გონებაში და რწმენაში მაინც, — ვისაც სჯერა, რომ ვინმეს მოსაზრბანი, რწმენა, მოძღვრება აბსოლუტური ჭეშმარიტების მატარებელია, ის იქადაგებს კიდეც დესპოტიზმის მორალის მართლზომიერებას. ასე, ვინაიდან დესპოტიზმი არის დოგმატიზმის პრაქტიკული შედეგი, მისი მორალური ანარეკლი და გამოვლინება. და პირიქით, ვინც ფიქრობს, რომ ღვთის ხორცშესხმა, უზენაესი ჭეშმარიტების აღსრულება — იდეაში ან ადამიანის ცნობიერებაში — არასოდესაა დასრულებული, ყოველთვის დაუბოლოებელი და არასრულყოფილია, რომ მთელი ჩვენი მსჯელობანი იდეალის თაობაზე, ყველა შეფასებანი და ზნეობრივი მოთხოვნები მხოლოდ ნაწილობრივ, ცალსახად და სუბიექტურად აირეკლავს აბსოლუტურ ჭეშმარიტებას, რომ ჭეშმარიტების წვდომა მიმდინარეობს როგორც კაცობრიობის სასულიერო განათლებისა და აღზრდის უსასრულო პროცესი, მან გადალახა კიდეც დესპოტიზმი და დააფუძნა თავისუფლების მორალი. ასე, ვინაიდან მისთვის მიუღებელია ადამიანის ან ადამიანური საქმიანობის ღმერთთან, და აგრეთვე, სატანასთან, გაიგივება. ყოველ ადამიანს იგი მიაგებს პატივს, როგორც უფლის იარაღს, ყოველგვარ აზრსა და მისწრაფებას იგი დაუშვებს, როგორც, მხოლოდ ჭეშმარიტების ხელშემწყობ ფაქტორს. „ ზნეობასთან მიმართებაში არსებობს მხოლოდ ერთი აბსოლუტური კანონი — წინასწარ დადგენილობა იმის თაობაზე, რომ არასოდეს ვიმოქმედეთ ისე, თითქოს უკვე ვფლობდეთ აბსოლუტურ ჭეშმარიტებას“. ფულიემ, რომელმაც ამ კანონზე ააგო თავისი „შეეჭვების მორალი“, მართებულად დაურთავს, რომ: „თუ უმთავრესი ცოდვა, სიმბოლურდ სატანას რომ მიეწერება, არის ამპარტავნება, რომელიც არღვევს რა შემეცნების საზღვრებს, და უახლოვდება აბსოლუტურს, მაშინ შეიძლება ითქვას, რომ ყველა პაპი და დესპოტი დედამიწის ზურგზე, რაოდენაც არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს ეს მათ სურვილს, წარმოადგენს სატანის განსახიერებას“.

შეიძლება ითქვას, რომ დესპოტიზმი იმდენადვე ადექვატურია დოგმატიზმისა, რამდენადაცთავისუფლება — კრიტიციზმისა. ერთადერთი ნამდვილი საყრდენი დესპოტიზმისა არის უმანკოების ცნობიერება, რომელიც იძლევა უფლებას ძალდატანებით მეურვეობაზე; ერთადერთი ნამდვილი საყრდენი თავისუფლებისა კი არის კრიტიციზმი, ანუ ადამიანის ყოველგვარი მრწამსისა და მისწრაფების ფარდობითობის ცნობიერება, რაც გვაკისრებს ყოველი ადამიანისა და მისი თავისუფლების მიმართ პატივის მიგების ვალდებულებას.

4.

საზოგადოებრივი მორალი, წარმოშობილი კრიტიციზმის საფუძველზე და მყოფი დაპირისპირებაში დესპოტიზმისადმი, რომელიც გამომდინარეობს დოგმატიზმიდან, ჩვენის აზრით, იძლევა ასევე ერთადერთ მყარ საფუძველს საზოგადოების დემოკრატიულად მოწყობისთვის.

უმთავრესი და, გარკვეული თვალსაზრისით, სავსებით საფუძვლიანი შემოდავება დემოკრატიის წინააღმდეგ, მდგომარეობს იმაში, რომ იგი გადასცემს ძალაუფლებასა და საზოგადოების ხელმძღვანელობას ბრმა, არაგონიერ და ვნებაატანილ ბრბოს. იმ დოქტრინისათვის, რომელიც ამოდის იმ მოსაზრებიდან, რომ სიკეთე და ბოროტება საზოგადოებრივ ყოფაში უკვე აღმოჩენილია და დადგენილია ერთხელ და სამუდამოდ, და, რომ ხელისუფლების ამოცანაა — რომელიმე საყოველთაოდ, უკამათოდ მიჩნეული იდეალის განუხრელად განხორციელება — ზემოთ მოხმობილი შემოდავება დემოკრატიის წინააღმდეგ სრულიად დაურღვეველია. თუ პოლიტიკურ წყობას შევხედავთ როგორც სამეურვეო ორგანიზაციას, თუ მივიჩნევთ, რომ ხელისუფლების ფორმის არჩევა ნიშნავს კარგიმეურვის არჩევას, მაშინ, რა თქმა უნდა, არჩევანი არ აღმოჩნდება დემოკრატიისთვის სასარგებლო. ყველა მოაზროვნე, რომელიც დემოკრატიის წინააღმდეგი იყო, — დაწყებული პლატონიდან და დამთავრებული რენანით — უკუაგდებდა მას სწორედ ამ თვალსაზრისიდან გამომდინარე. გასაგებია, რომ ხალხის ხელმძღვანელობა უპრიანია მივანდოთ მის საუკეთესო და უბრძენეს  წარმომადგენლებს, ვიდრე ბრბოს. ადამიანური ბუნების არასრურლყოფილება, ბრმა ცრურწმენებისა და ვნებააყოლილობის გარდუვალი ბატონობა მასებში, უმრავლესობის უუნარობა, გაიგოს საზოგადოების ჭეშმარიტი მოთხოვნილებები, წარმოადგენს წონად არგუმენტებს ძალაუფლების განურჩევლად ყველას ხელში გადაცემის წინააღმდეგ.

ამ არგუმენტების საპირწონედ შეიძლება გამოდგეს მხოლოდ ერთი მოსაზრება — მაგრამ სავსებით საკმარისი, რათა გამოაცალოს მათ ნიადაგი. ის მდგომარეობს შემდეგში — გარეშე ადამიანისა და ადამიანთა კოლექტიური თვითგამორკვევისა არ არსებობს რაიმე სხვა, უფრო მაღალი და უკეთესი ინსტანცია, რომელსაც ძალუძდეს უცოდველი უეჭველობით მიგვითითოს იმ რჩეულ წარმომადგენლებზე, რომელთაც უნდა გადაეცეს საზოგადოების ხელმძღვანეოლობის და მართვის სადავეები. თუკი საზოგადოების საუკეთესო და უბრძენეს წარმომადგენლებს შუბლზე ექნებოდათ ამოტვიფრული აშკარა და ყველასთვის უეჭველი ნიშანი, დასმული უზენაესი ძალის მიერ, თუკი არ იქნებოდა საორჭოფო, რომ ისინი და მხოლოდ ისინი არიან არსებითად გონივრულობისა და ჭეშმარიტების მატარებელნი, მაშინ ძალიან უბრალო და ბუნებრივი იქნებოდა, მიგვენიჭებინა უპირატესობა მათთვის და არა ბრბოსთვის. მაგრამ აქ კვლავ ავლენს თავის ძალას კრიტიციზმის ძირითადი არგუმენტი: ჩვენ არ მოგვეპოვება აბსოლუტური სიკეთისა და აბსოლუტური ჭეშმარიტების ზუსტი კრიტერიუმი. და სწორედ იმიტომ, რომ ამგვარი კრიტერიუმები არ არსებობს, ჩვენი ერთადერთი გამოსავალია — მივცეთ არჩევანის უფლება ყველას, ხალხის კოლექტიურ აზრს. ხმის მიცემის საყოველთაობა — არა მხოლოდ ვიწრო, ტექნიკურ მნიშვნელობაში, არამედ ყველას აზრის საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე გავლენის ფართო ფილოსოფიური თვალსაზრიზისით — არის ერთადერთი საშუალება იმის უზრუნველსაყოფად, რომ დავადგინოთ გზა ჭეშმარიტი, ან დავასახელოთ საზოგადოების ის საუკეთესო გონების მქონე წარმომადგენლები, რომლებიც მოძებნიან ამ გზას. ცხადია, ჭეშმარიტება არ გვევლინება მზამზარეულად, დასრულებული სახით, როგორც საყოველთაო ხმის მიცემის მექანიკური პროდუქტი, მაგრამ ის ხომ საერთოდ არანაირი მექანიკური საშუალებით არაა მოხელთებადი და დადგენადი. უკეთესსა და უარესს, გონიერსა და შლეგს შორის შერჩევის უუნარობის კვალად არ რჩება სხვა გამოსავალი, გარდა იმისა, რომყველას მიეცეს გავლენიანობა და ჭეშმარიტებას შეექმნას პირობა, რომ გამოაშკარავებულ იქნეს ყველანირ შეხედულებათა, ხასიათთა, უნართა და სულიერ ძალთა ურთიერთზემოქმედების, შეხლა-შემოხლის ვითარებაში. ადამიანის ბუნების არასრულყოფილება არის არგუმენტი დემოკრატიის სასარგებლოდ და არა მის საწინააღმდეგოდ, რამეთუ იგი ააშკარავებს მეურვეობის ფორმით წარმომდგარი პოლიტიკური წყობის ყველა პლანს და მოუწოდებს საზოგადოებას ერთეული ადამიანისთვის შეუძლებელი ამოცანის — საყოველთაო კეთილდღეობის განხორციელება — გადაწყვეტისაკენ.

აქედან გამომდინარეობს, რომ დემოკრატიის ღირებულება ის კი არაა, რომ იგია ყველას ძალაუფლება, არამედ ის, რომ იგია ყველას თავისუფლება. მისი შინაარსი უპირატესად უარყოფითია: დემოკრატია ნიშნავს მეურვეობისგან გათავისუფლებას, ბატონობაზე უმცირესობის პრივილეგირებულობის გაუქმებას, „აქტიურ“ და „პასიურ“ მოქალაქეებს შორის განსხვავების შეცვლას. დემოკრატიის ჭეშმარიტი მნიშვნელობა იმაში კი არ მდგომარეობს, რომ ძალაუფლება გადაეცემა ყველას, ანუ უმრავლესობას, არამედ — ყოველი ინდივიდუალური ნების საზოგადოების ყველა სხვა დანარჩენთა ნებით შეზღუდვაში. ამდენად, თუ დემოკრატია, დაფუძნებული თავისუფლებაზე, არის შესაძლო პოლიტიკური წყობის ფორმათაგან საუკეთესო, მაშინ იაკობიანელური დემოკრატია, ანუ დაფუძნებული დესპოტიზმზე, მიჩნეულ უნდა იქნეს მის ყველაზე უსუსურ ფორმად. ასეა, ვინაიდან დემოკრატიული დესპოტია შეიცავს ანტაგონისტური იდეების შინაგან წინააღმდეგობას – იდეა დესპოტიზმისა, ანუ მეურვეობისა და იდეა თვითგამორკვევისა, და ეს წინააღმდეგობა ისტორიულად მჟღავნდება იმაში, რომ უმრავლესობის დესპოტიზმი ყოველთვის იყო მხოლოდ გარდამავალი საფეხური უმცირესობის, ან ერთის დესპოტიზმის გზაზე. პრაქტიკულად ძალაუფლება ყოველთვის მცირეოდენ ხელმძღვანელობას უპყრია ხელთ, როგორც ამას ძალზე მახვილგონივრულად აღნიშნავდა პუშკინი: „მართვის ყოველი ფორმის შემთხვევაში ბედისწერად გვევლინება ის, რომ ხალხი ექვემდებარება უმცირესობას ან ერთეულებს, ასე რომ სიტყვა დემოკრატია, გარკვეული აზრით, მიმაჩნია უშინაარსოდ და ნიადაგგამოცლილად“. მასას, უმრავლესობას არხელეწიფება რეალორად მართოს და იხელმძღვანელოს; ამიტომ დემოკრატიული დესპოტიზმი ატარებს სიყალბის კვალს, რომელიც ადრე თუ გვიან გამოაშკარავდება. მხოლოდ დემოკრატია, გაგებული და განხორციელებული როგორც უმცირესობის ძალაუფლებისგან ყველას თვითშემოსაზღვრა და თვითგამორკვევა, წარმოადგენს განუზომელი პოლიტიკური და მორალური ღირებულების რეალურ და მყარ ფაქტს. დამოკრატია შეუძლებელია დაფუძნებულ იქნესუმრავლესობის უმანკოების რწმენაზე; ამგვარი რწმენისთვის არ არსებობს არავითარი საფუძველი, და თანაც იგი ნაკლებ დამაჯერებელი ჩანს, ვიდრე ნებისმიერი სხვა რწმწნა. დემოკრატია, პირიქით, ეყრდნობა ყოველგვარი უმანკოების უარყოფას, იქნება ეს ერთის, უმცირესობის თუ უმრავლესობის უმანკოება; ყოველგვარ უმანკოებას იგი უპირისპირებს ყოველი ადამიანის პიროვნულ უფლებას საზოგადოებრივი კეთილდღეობის საკითხის გადაწყვეტაში მონაწილეობაზე.

ამგვარად, გადასვლა დესპოტიიდან დემოკრატიისკენ არის პოლიტიკური ისტორიის არა უბრალოდ გარეგნული ხდომილება; ასეთი გადასვლა მყარად და სრულად შეიძლება მოხდეს მხოლოდ შინაგანი, სულირ-გონითი ევოლუციისა და ზნეობრივ-ფილოსოფიური მსოფლხედვის, აზრგანწყობის ევოლუციის ნიადაგზე. მხოლოდ ის საზოგადოება, რომელიც უკვე აღარ ეთაყვანება არანაირ იდოლებს, რომლისთვისაც უცხოა ფანატიკური რწმენა, რასაც მივყავართ მხოლოდ ადამიანურ საქმეთა გაღმერთებამდე და მოწინააღმდეგეთა დესპოტურ განადგურებამდე, — შეძლებს დესპოტიზმისგან სამუდამო განთავისუფლებას; დამოუკიდებელი კრიტიკული განაზრებიდან აღმოცენებულ, ყველას თვალსაზრისისადმი, რწმენისადმი, შინაგან მორალურ პატივმიგებაზე და შემწყნარებლობაზე დაფუძნებული საზოგადოება წარმოქმნის კვარცხლბეკს თავისუფალი დემოკრატიული წყობისათვის.

წყარო

Please Share it! :)