მართლმადიდებლობის, კათოლიციზმისა და პროტესტანტიზმის შედარებითი ანალიზი ისტორიულ რეტროსპექტივაში

ბადრი შარვაძე

პატივცემულო საზოგადოებავ!

ჩემთვის რომ ეთხოვათ საქართველოში რელიგიური აქტივობის სფეროში არსებული ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი პრობლემის ჩამოყალიბება, უყოყმანოდ მივუგებდი: ვის აქვს უფლება (უპირველეს ყოვლისა მორალური) იმსჯელოს საღვთისმეტყველო საკითხებზე? სხვა სიტყვებით: რა მინიმალურ მოთხოვნებს უნდა აკმაყოფილებდეს ის, ვინც გაბედავს საღვთისმეტყველო საკითხებზე მსჯელობას? კარგი იქნება, თუ რელიგიათმცოდნეობითი სემინარის გეგმაში შევა ამ საკითხის განხილვა.

რადგან როგორც ამ კითხვის დამსმელს, მე ყველაზე ნაკლებად უნდა მსურდეს მისი მნიშვნელობის მიჩქმალვა, მოგახსენებთ, რომ საეჭვოა ამ მოთხოვნებს ვაკმაყოფილებდე. მაგრამ რადგან კრიტერიუმები ჯერ დადგენილი არ არის, და რადგან დარწმუნებული ვარ, მათი დადგენის შემდეგაც შეიძლება არ აღმოჩნდეს შესაფერისი პიროვნება, ჩემი კითხვა და ჩემი მცდელობა დღევანდელი მოხსენების ჩათვლით შეიძლება შეფასდეს როგორც იმ ფაქტის შეხსენება, რომ მრავალსაუკუნოვანი ინტენსიური რელიგიური ცხოვრების მქონე ქართველ ხალხს სრულფასოვანი ღვთისმეტყველი არ ჰყოლია, რომ აღარაფერი ვთქვათ საღვთისმეტყველო სკოლაზე, სადაც მიზანმიმართული მუშაობა იქნებოდა წარმოებული. აქვე დავაზუსტებდი, რომ თავისთავად რელიგიური სტრუქტურები, მთარგმნელები, კომპილატორები, მქადაგებლები, მასწავლებლები, ეკლესიის მრავალი ღირსეული წარმომადგენელი, წმინდანი და რწმენისთვის სიცოცხლის გამწირავი, მიუხედავად მათი უაღრესად დიდი და უეჭველი დამსახურებებისა, საკუთრივ ღვთისმეტყველებას ვერ შეცვლიან და ვერც შეავსებენ. თუ გნებავთ, მხოლოდ ცრურწმენის უფლებით შეიძლება გამოითქვას მოსაზრება, რომ იქ, სადაც საკუთარი ღვთისმეტყველება არ ან სუსტად არსებობს, რელიგიური ფასეულობები და შეფასებები დატვირთულნი იქნებიან ყველა იმ ადამიანური არასრულყოფილებითა და შემთხვევითობით, რომლებსაც ვერ ასცდა ადამიანის აქტივობის ვერც ერთი სფერო. ჩემს შესავალს მე დავასრულებ რწმენით, რომ სინამდვილისადმი თვალის გასწორება უნდა ნიშნავდეს უპირველეს ყოვლისა მზადყოფნას ხანგრძლივი და მძიმე ბრძოლისთვის ამ სინამდვილის მიუღებელი გამოვლენების აღმოსაფხვრელად და ამდენად, შეძლებისდაგვარად მის გასაუმჯობესებლადაც.

ჩემი მოხსენებისთვის არსებითია იმის გათქმა, თუ რა პოზიციიდან იქნება წარმოებული ანალიზი. ამ პოზიციის აღწერამდე კი უნდა შევთანხმდეთ შემდეგ საკითხში: ნებისმიერი რელიგიური, ან უფრო ფართოდ - სულიერი მოძღვრება, რომელიც მოწოდებულია ადამიანს აუწყოს ჭეშმარიტება მისი და ღმერთის (სინამდვილისა და სამყაროს პირველსაწყისის) შესახებ წარმოადგენს გარკვეულ მსოფლმხედველობას. რელიგიური მოძღვრებების მიმართ მე ვამჯობინებდი მსოფლშეგრძნებისა ან მსოფლაღქმის ცნებებს. ცნობილია, რომ მსოფლშეგრძნებების განსხვავებულობა კი არ უშლის, ლამის ხელსაც უწყობს გარკვეული მსოფლშეგრძნების მატარებელ ჯგუფებს სწორედ საკუთარი მსოფლშეგრძნება მიიჩნიონ ჭეშმარიტ და ერთადერთ მისაღებ პოზიციად. სამწუხაროდ, აქ არ არის ადგილი ჭეშმარიტების ერთადერთობის პრობლემის თუნდაც გაკვრით განხილვისა, მაგრამ ჩემი პოზიციის ფიქსაციის აუცილებლობა მოითხოვს იმის თქმას, რომ ჭეშმარიტება იმდენია, რამდენი წარმატებაცაა, ხოლო წარმატება იმდენია, რამდენი განხორციელებული ქმედებაცაა განურჩევლად მისი ღვთისნიერებისა თუ უღმერთობისა. ჭეშმარიტების სუბიექტურ განცდად გამოცხადება ჩემს პოზიციაში ეფუძნება არა რაღაც რწმენისა თუ განსჯის შედეგს, არამედ ემპირიულად არსებულ და დაკვირვებად სინამდვილეს. ეხლა შეიძლება ნათელი გახდეს, თუ რატომ ვამჯობინებ მე მსოფლშეგრძნებაზე ლაპარაკს: შეგრძნების უნარი საზოგადოდ ადამიანთა ჯგუფებს, როგორც ბუნებრივ არსებებს, დაახლოებით ერთნაირი აქვთ, მაგრამ მათი მკვეთრად განსხვავებული შესაძლებლობების გამო მათი შეგრძნებები და რეაქციებიც ძალზე განსხვავებულია, იმდენად განსხვავებული, რომ კაცობრიობის მთელი ისტორიის განმავლობაში სხვადასხვა მსოფლშეგრძნებების ადამიანთა ჯგუფები ერთმანეთის მიმართ მტრულ და შეურიგებელ პოზიციებს იკავებდნენ. ჩემი მოხსენების ერთ-ერთი მთავარი მიზანია განსხვავებული მსოფლშეგრძნებების განსხვავებულობის ანატომია, მისი გაგება და, თუ გნებავთ, საბოლოო ჯამში, მასთან შერიგება, რადგან იმ საწყისი რეალობის (ნუ ვიჩქარებთ მის სამართლიანობისა თუ უსამართლობის თვისებით შემკობას) მოსპობა, რომელიც საყოველთაო სიცოცხლისა და ჰარმონიისთვის უშვებს მტაცებლის მიერ ბალახისმჭამელისთვის სიცოცხლის მოსპობას, თავად არსებობის მოსპობამდე მიგვიყვანდა.

მოხსენების სათაურში ჩამოთვლილი ქრისტიანობის სამი მთავარი მიმდინარეობის შეფასება მოხდება ჩემი მსოფლშეგრძნებიდან, რომელიც გარკვეულობისთვის ეკლექტურად შეიძლება მოინათლოს იმიტომ, რომ ის ეფუძნება ძველებრაული და ძველბერძნული მსოფლშეგრძნებებიდან გარკვეული ფუძემდებლური მნიშვნელობის მქონე ელემენტების გამოყოფასა და გაერთიანებას. ცნობილია, რომ ქრისტიანობაში მოხდა როგორც ებრაული, ისე ბერძნული გამოცდილების სინთეზირება, რამაც ყველაზე მკაფიო გამოხატულება ჰპოვა თვისებრივად ახალი ეთიკის შექმნაში. ცნობილია ისიც, რომ ქრისტიანობის წმინდა ტექსტების შექმნას წინ უსწრებდა დაახლოებით ნახევარი ათასწლეულის წინ სულ სხვა ეპოქაში ძველი ებრაელებისა და ძველი ბერძნების მიერ ფუძემდებლური მნიშვნელობის მქონე სიტყვიერი ძეგლების შექმნა; თავად ქრისტიანობაში მართლმადიდებლობისა და კათოლიციზმის გამიჯვნა მოხდა ქრისტიანობის არსებობის ათასწლეულის თავზე, ხოლო პროტესტანტიზმის ჩამოყალიბებამდე კიდევ ნახევარი ათასწლეული უნდა გალეულიყო. ბუნებრივი იქნება დროში და სივრცეში წარმოშობილი ამ მსოფლშეგრძნებათა ჯაჭვის სიმტკიცის გამოცდა მოხდეს მათი განმსაზღვრელი თვისებების შეჯერების, მათი განსხვავებისა და მსგავსების მეშვეობით.

ძველ ბერძნებს და ძველ ებრაელებს ძალზე განვითარებული ჰქონდათ საკუთარი განსაკუთრებულობის შეგრძნება: თუ ბერძნები მას უკავშირებდნენ განათლების მათ მიერ მიღწეულ დონესა და საზოგადოებისთვის მისი მნიშვნელობის გაცნობიერებას, ებრაელებისთვის მათი განსაკუთრებულობა მათი ღმერთის თვისებრიობაში იყო დაფუძნებული, კერძოდ, ებრაელების ღმერთი მის უმოწყალობაში და სიმკაცრეში თავისი რჩეულების მიმართ მოწოდებული იყო, არ მიეცა მათთვის საკუთარი თავის მოტყუებისა თუ დანდობის საშუალება. ყველაზე მკაფიოდ ეს გამოჩნდა ესაიასა და იერემიას ტექსტებში, რომელთა მთავარი აზრია სწორედ ებრაელების თავზე დამტყდარი ყველა უბედურების მიზეზის მოძიება საკუთარ თავში და არა გარეშე მტრებსა თუ ძალებში. ღმერთის, როგორც არსებითად ტრანსცენდენტური არსების შემოყვანა ცნობიერებაში, რომელიც იმავე ცნობიერების საზღვრებისა და შესაძლებლობების დამდგენი იყო, კაცობრიობის ერთ-ერთი უდიდესი სულიერი მონაპოვარია გაადამიანების გზაზე, მაგრამ იმავე თავის არმოტყუების ჩარჩოებში განთავსდა დამარცხებულობის შეგრძნება, რომელიც ნიადაგს ქმნის არა მარტო ხსენებულ წინასწარმეტყველთათვის, არამედ ძველი აღთქმის ყველა ავტორისთვის. დამარცხებულობა ჩაწნულია ებრაელების ისტორიის თვით ყველაზე მნიშვნელოვანი ტრანსცენდენტური არსების უკიდურეს ნამდვილობაში მათთვის, ღმერთის უპირობო აუცილებლობაში და შეუცვლელობაში. მის გარეშე ადამიანი არათუ ვერ ერევა თავის სასრულობას, არამედ ვერც აცნობიერებს მას. ებრაელთა ღმერთის სიმკაცრის ერთ-ერთი მიზეზი, რაოდენ პარადოქსულადაც არ უნდა მოგვეჩვენოს, მისი ძალისა თუ შესაძლებლობების სასრულობაა: ადამიანთა მოდგმის არასრულყოფილება იმდენად მძლავრია, რომ ღმერთსაც კი შეიძლება მოუწიოს უკან დახევა. „თუ შეგეკითხება ეს ხალხი, ან წინასწარმეტყველი, ან მღვდელი: „რას ვიტვირთავთ ღმრთისაგან?“, უთხარი: „რას იტვირთავთ? მე თქვენ მიგატოვებთ, ამბობს ღმერთი“ (იერემია, 23, 33). ცალკეული ადამიანის მიერ საკუთარი სასრულობისა თუ დამარცხებულობის შეგრძნებამ კი შვა ის, რაც ყველაზე უკეთ შეიძლება დახასიათდეს, როგორც პასუხისმგებლობა, აქედან კი პიროვნულობამდე ერთი ნაბიჯია.

პლატონის იდეალიზმში მინდობა ადამიანის წარმოსახვითი შესაძლებლობებისადმი იმდენად მძლავრობდა, რომ ის თავისდაუნებურად უსვამდა ხაზს ხილული სინამდვილის გაკეთილშობილებაზე ადამიანური ენერგიის წარმართვის ამაოებას და მთელ ძალისხმევას მიმართავდა გონებიდან ზეგონებრივზე (თუნდაც მადლზე) სავალი გზების გასაკაფავად. ამ მოქმედებას ფონად მონების მიერ უზრუნველყოფილი თემის, პოლისის სიძლიერე გასდევდა და ის ვერ გამოიმუშავებდა ვერც ინდივიდუალიზმს და ვერც ინდივიდუალურ პასუხისმგებლობას, თუმცა თემურმა, პოლისურმა პასუხისმგებლობამ ვერც ცალკეული ადამიანისადმი პატივისცემის ნორმა გამოიმუშავა და ვერც ძველბერძნული ცივილიზაციის ჩაკვდომას შეუშალა ხელი.

ებრაული მონოთეიზმისა და ბერძნული წარმართული სიბრძნის გახსენება დაგვჭირდა აქ იმისათვის, რომ მოგვეპოვებინა კრიტერიუმები, რომლებითაც შესაძლებელი გახდებოდა ქრისტიანობის მთავარი მიმართულებების შეფასება. ასეთ კრიტერიუმებად უნდა მივიჩნიოთ დამარცხებულობის გაცნობიერება, როგორც მშობელი ინდივიდუალური პასუხისმგებლობის შეგრძნებისა, იმ პასუხისმგებლობისა, რომელიც ერთადერთი ღირსეული გამაწონასწორებელია ამ დამარცხებულობისა, და განათლების მნიშვნელობის გაცნობიერება და ზრუნვა მისი დონის განუხრელი და მრავალმხრივი ამაღლებისათვის.

როგორც ცნობილია, ქრისტიანული მოძღვრება შეიქმნა რომის იმპერიის აღზევების ხანაში. როდის იქმნება, ან როდის მწიფდება ახალი (განსხვავებული) მსოფლმხედველობის შექმნის აუცილებლობა? თუ ქრისტიანობა ისტორიულ ჟამთასვლაში მორიგი მსოფლმხედველობა იყო, რომელიც თავადაც დაექვემდებარა ევოლუციას, რა მსგავსება და, განსაკუთრებით, რა განსხვავებაა მასსა და ერთის მხრივ მის წინამორბედებს, ხოლო მეორეს მხრივ მის ჩამოყალიბებულ და ცვალებად მიმართულებებს შორის? რით არის გამოწვეული მსოფლმხედველობათა მდგრადობა, მათი ამსახველი ტექსტების უცვლელობა ასწლეულებისა და ათასწლეულების განმავლობაში ამ მსოფლმხედველობათა მატარებლებისათვის?

ახალი მსოფლმხედველობა იქმნება მაშინ, როდესაც ადამიანების ჯგუფის უძლურება - ფუნქციურად დაიტვირთოს, დასაქმდეს - სინამდვილეში შემაწუხებელი ხდება თავად ამ ჯგუფისთვის. ახალი მსოფლმხედველობა გამოსავლის ჩვენებაა იმ შესაძლებლობების გათვალისწინებით, რომლებიც რეალურად გააჩნიათ შეწუხებულ ადამიანებს. ეს მოსაზრება ეფუძნება შემდეგ, თუ გნებავთ, ცრურწმენას: კაცობრიობის არსებობის ყველა საფეხურზე უპრიმიტიულესიდან უმაღლესის ჩათვლით, ადამიანთა რაოდენობა ბევრად აღემატება რეალურად არსებულ საქმეს, ანუ საკუთარი თავისთვისა და საზოგადოებისთვის სასარგებლო ქმედებათა ჯამურ სიდიდეს. რელიგია ერთ-ერთი ყველაზე უფრო მძლავრი იარაღია, შექმნილი ადამიანის მიერ, რათა შესაძლებლობათა ფარგლებში შემცირდეს დაძაბულობა, გაჩენილ ადამიანთა (მათი ენერგიის) სიჭარბესა და განსახორციელებელ საქმეს შორის. ამდენად, რელიგიის უპირველესი ფუნქციაა ადამიანთა ფუნქციონალური დაუტვირთაობისგან გაჩენილი დისკომფორტის შემცირება. უფრო ხშირად და უმრავლეს შემთხვევაში ეს ხდება ომებით, შეგნების გამოლაყებითა და საქმისადმი თავის არიდებით, მაგრამ ლოკალურ სივრცეებში ხერხდებოდა შეგნების განმტკიცება საქმის სირთულეების სრული გაცნობიერებისა და მათი მოხსნის გზით. იმას, რასაც ცივილიზაციას ეძახიან, სხვა გამოსავალი არა აქვს.

ანტიკურ სამყაროს ბოლო მოეღო განათლების მოსპობასთან ერთად. შემთხვევითი არაა, რომ „პირველი ტალღის“ ეკლესიის მამების უმრავლესობა ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა IV-V საუკუნეებში, როდესაც კვადრივიუმში შემავალი გეომეტრიის ქვეშ იგულისხმებოდა მხოლოდ თეორემები (დამტკიცების გარეშე!), ხოლო „შვიდ თავისუფალ ხელოვნებაში“ ასე გაგებულ გეომეტრიასთან ერთად შედიოდა გრამატიკა, რიტორიკა, დიალექტიკა, არითმეტიკა, ასტრონომია და მუსიკა. მარადიული ცხოვრების სამზადისში, როცა ადამიანთა ენერგია ამ ქვეყნად მთლიანად იხარჯებოდა მათი და მათი პატრონების ფიზიკური არსებობის უზრუნველყოფაზე და მის კვლავწარმოებაზე, ისინიც კი ფუფუნებად აღიქმებიან. ღვთისმეყტველება, აღმოჩნდა რა ცოდნის პრაქტიკულად ერთადერთ თავშესაფრად, განწირული იყო საკუთარ წვენში ხარშვისთვის, და მიუხედავად კასტრირებული ფილოსოფიის ფართოდ გამოყენებისა, სინამდვილისათვის ზურგის შექცევა ამყარებდა იმავე სინამდვილისადმი დაქვემდებარებასა და მასზე დამამცირებელ დამოკიდებულებას. კარდინალმა ჰუმბერტმა, ღირსსახსოვარ 1054 წელს, უწოდა რა კონსტანტინეპოლში თავის ოპონენტს ნიკიტა სტიფატოსს ვირი, უღმერთო ეპიკურეელი, რომლის ქცევა ეკადრებოდა არა ბერს, არამედ ცირკში და სამეძავოებში მოსიარულეს, არა იმდენად ზომიერება დაკარგა კამათისას, რამდენადაც გააჟღერა შეფასებათა ის სისტემა, რომელიც ძალაუნებურად იყო დამკვიდრებული და ალბათ არა ნაკლებ მიესადაგებოდა მას. მიუხედავად თქმულისა, შუა საუკუნეების ევროპაში მოხერხდა სულიერი შრომის კულტურის შენახვა, რაც, მიუხედავად ამ შრომის შედეგების გადაფასებისა და ხშირად უარყოფისა ახალი დროის დადგომისას, საფუძვლად ედო და გადაეცა შემდგომ წინსვლას სინამდვილის ათვისებასა და კეთილდღეობის მატებაში.

ეს მონაკვეთი შეიძლება შეჯამდეს ასე: ქრისტიანობის დომინირებისას სულიერ ცხოვრებაში თითქმის ათასი წლის განმავლობაში განათლების დონე და წარმოდგენა მის მნიშვნელობაზე და ბუნებაზე ყველაზე დაბალი იყო დროის შუალედში ეგვიპტური ცივილიზაციიდან დღემდე, თუმცა, ხაზგასასმელია, რომ ქრისტიანობა არ იყო ამ ვითარების გამომწვევი მიზეზი.

დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის განხეთქილების შემდეგ ორივე სივრცეში შეიმჩნევა სულიერი აქტივობის გამოცოცხლება, კაზმულსიტყვაობის გამრავალფეროვნება, მაგრამ განათლების სიმძიმის გადატანამდე ბუნებაზე და ამქვეყნიურ რეალიებზე ჯერ კიდევ შორი გზა იყო გასავლელი.

ქრისტეს სახე და მისია, როგორც ეს სახარების ტექსტებიდან ირკვევა, ადამიანთა მოდგმის თანდაყოლილი დამარცხებულობის (სასრულობის) დაძლევაში მდგომარეობს, მაგრამ წარმატების შემთხვევაში ეს დაძლევა მთლიანად ნთქავს პიროვნულობას ადამიანში. თუ ცალკეული ადამიანის ნება მთლიანად არ დაემორჩილება ღვთისას, თუ ღმერთკაცი მთლიანად არ აიღებს პასუხისმგებლობას კაცთა მოდგმის არასრულყოფილებაზე, ის თავის ფუნქციას ვერ შეასრულებს, ხოლო „ნარჩენი“ საკუთარი ნებისა და პასუხისმგებლობის მქონე ადამიანი განწირულია დაღუპვისთვის. თუ ძველებრაული ცნობიერებისთვის ადამიანის ცოდვილობისა და ამ ცოდვილობისთვის მთელი პასუხისმგებლობის სიმძიმე ცალკეული ინდივიდუუმის ცნობიერებაზე მოდის, ქრისტიანულ მსოფლმხედველობაში ამ ფუნქციას ყველა ადამიანისთვის ღმერთკაცი ასრულებს. ადამიანის სრული მორჩილების შედეგები სინამდვილეში კარგად გამოხატა იოანე ოქროპირმა: „მონას თავისუფლად გახდომის შესაძლებლობა რომც ჰქონდეს, ის უნდა დარჩეს მონად“ (აღმოსავლეთ რომის იმპერიაში მონობა შენარჩუნებული იყო მეშვიდე საუკუნემდე). (ციტირებულია წიგნიდან: Каждан А.П. Возникновение и сущность православия, М., 1968, стр. 15). ეს პოზიცია შეიძლება შეივსოს: ღატაკს მდიდრად, ავადმყოფს ჯანმრთელად, უმეცარს (არმცოდნეს) მცოდნედ, სუსტს ძლიერად, დამოკიდებულს დამოუკიდებლად, მახინჯს ლამაზად, უსამართლოს სამართლიანად და ა.შ. გახდომის შესაძლებლობა რომც ჰქონდეს, ის უნდა დარჩეს ღატაკად, ავადმყოფად, უმეცრად, სუსტად, დამოკიდებულად, მახინჯად, უსამართლოდ და ა.შ. განსაკუთრებით იმიტომ, რომ ღატაკნი და სხვები ნეტარნი არიან სულით. ამ თვალსაზრისის გამოვლენაა სიმძიმის ცენტრის გადატანა ინდივიდუალური რელიგიური ცხოვრებიდან ეკლესიის ზეპიროვნულ საყოველთაობაში. პაპიზმის ინსტიტუტი, გარკვეული არსებითი აზრით, პასუხისმგებლობის „მიახლოების“ ცდაა ადამიანებთან, რადგან ღმერთის წინაშე ადამიანთა მოდგმა წარსდგება მათი ცოდვების „შეჯერების“ შემდეგ პაპის მიერ.

გვიანდელი ბიზანტიური მართლმადიდებლობის უდიდესი წარმომადგენელი გრეგორიოს პალამასი მისტიკოსია, მაშინ როდესაც თომა აქვინელი რაციონალისტი და საღი აზრის გამტარებელია თავის საღვთისმეტყველო ძიებებში. პიროვნება ამ უკანასკნელისთვის „ყველაზე კეთილშობილია მთელ გონივრულ ბუნებაში“ (Summa theologiae I q.20, a.1), ინტელექტი კი ყოველთვის პირადი ინტელექტია და ამდენად არა აბსოლუტური საწყისი, არამედ მთელის ნაწილი. პალამასისთვის კი ასკეტიისიხასტი უშუალოდ აღიქვამს ღმერთის შეუქმნელ და არანივთიერ გამოსხივებას ექსტაზის მდგომარეობაში. საინტერესოა მისი შეხედულება ადამიანის სულის ბუნებაზე: ის ღვთისდარია სწორედ იმიტომ, რომ ძალუძს „ცხოველმყოფელი“ გახადოს ხორცი ანგელოზების უსხეულო სულისგან განსხვავებით.

მართალია, ადამიანის ფორმალურად უყურადღებოდ არდატოვების პირობებში შეიძლება ვილაპარაკოთ პიროვნების განსხვავებულ გაგებაზე მართლმადიდებლობასა და კათოლიციზმში, მათი შესაბამისად მონათმფლობელურ და ფეოდალურ გარემოებში განვითარებული წარმოდგენები ახლოსაც არ იყვნენ ადამიანის ისეთ გაგებასთან, რომელიც თითქმის გაიგივებული უნდა ყოფილიყო პირად პასუხისმგებლობასთან. ასეთი გაგების წინაპირობა შეიქმნა რეფორმაციისა და შემდგომ ბურჟუაზიული მსოფლწესრიგის დამკვიდრებასთან ერთად. მაშინ როდესაც რეფორმაციის ლიდერებს უარი არ უთქვამთ უწინდელ რელიგიურ ენობრივ-ნიშნობრივი სისტემის გამოყენებაზე, მახვილების გადაჯგუფებამ თვისებრივად ახალ მსოფლმხედველობამდე მიგვიყვანა: საღი აზრის გაძლიერება გადაიზარდა დაუფარავ პრაგმატიზმში (ლუთერი: „შესაძლოა გაგაჩნდეს მხოლოდ ის, რისიც გწამს“), ადამიანსა და ღმერთს შორის ეკლესია (და მთელი მისი ბიუროკრატია) არ არის შუამავალი რგოლი, ყოველი ადამიანი თავად თავისუფლად უნდა აწრთობდეს საკუთარ ღვთისმოსაობას ყოველგვარი გარედან მიღებული მითითებებისა და შეზღუდვების გარეშე (ლუთერი: „ემსახურო ღმერთს სხვა არაფერია, გარდა იმისა, რომ ემსახურო მოყვასს, იქნება ის ბავშვი, ცოლი თუ მოსამსახურე... ნებისმიერი, ვისაც სჭირდები ხორციელად და სულიერად; ეს არის ღვთისმსახურება" (Werke, Bd. 10, Abt. 1, Halfte 2, Weimar, 1910, S. 168). ცვინგლი აძლიერებს საღ აზრს ზიარების სიმბოლური გაგების შემოტანით, მაგრამ ყველაზე უფრო მეტად პასუხისმგებლობის ძველებრაულ გაგებას მიუახლოვდა ჟან კალვინი. აზროვნების ისტორიაში ყველაზე მკვეთრად მან დაუკავშირა წმინდა რელიგიური აქტი რწმენის სახით არარელიგიურ აქტივობას - პროფესიული საქმიანობის სახით. როგორც ცნობილია, კალვინის აზრით, ღმერთი მიუწვდომელი და შეუცნობადია, მაგრამ მის მიერ ამ ქვეყნის არსება წინასწარ განსაზღვრული და გაგებადია. ყოველი ადამიანი უნდა იყოს დარწმუნებული იმაში, რომ ის „ღმერთის რჩეულია“, თუმცა მის შესაძლებლობებს აღემატება შეცვალოს ღმერთის მიერ ადამიანთა ნაწილის წინასწარ ხსნისთვის გამწესება, ხოლო ნაწილის - დაღუპვისთვის. კალვინის ყველაზე უფრო ცნობილი და რადიკალური მოსაზრება, რომელიც ახალი საზოგადოების ჩამოყალიბების ქვაკუთხედად შეიძლება მივიჩნიოთ, გვამცნობს, რომ ღვთისრჩეულობის დამამტკიცებელი უტყუარი ნიშანია წარმატება პროფესიულ საქმიანობაში. პროფესია მოწოდებაა, ის არის ადგილი, სადაც ემსახურები ღმერთს, ამიტომ პროფესიული წარმატება თვითკმარია, და არა საშუალება ამქვეყნიური კეთილდღეობის მისაღწევად; მას აქვს თავისთავადი ღირებულება, ის ფასეულია როგორც ასეთი. ამიტომ ასკეტიზმი და მოკრძალება ყოფაში კი არ ეწინააღმდეგება, ხელს უწყობს და შვენის მას.

როცა მაქს ვებერმა კაპიტალიზმის წარმოშობა და აყვავება დაუკავშირა პროტესტანტულ მსოფლმხედველობას (შრომაში „პროტესტანტული ეთიკა და კაპიტალიზმის სული“), მას მყისვე მიუთითეს კაპიტალიზმის არაპროტესტანტულ „წარმომავლობაზეც“, ხოლო შემდგომ კალვინის ვულგარიზაცია და არასაკმარისი ცოდნაც მიაწერეს, მაგრამ დღეს ვებერის მიერ საკითხის დასმისა და მისი გადაწყვეტის სისწორეს ბევრად მეტი არგუმენტი აქვს, ვიდრე XX საუკუნის დასაწყისში, როცა მისი წიგნი გამოვიდა, რადგან ანგლო-ამერიკული ჰეგემონია დღევანდელ მსოფლიოში ბევრად აღემატება იმდროინდელისას.

კი მაგრამ, სადღაა კალვინთან დამარცხებულობის „ფონი“, რომელიც განუყოფელია ძველებრაული ცნობიერებისთვის? საქმე იმაშია, რომ ის „ავტომატურად“ უზრუნველიყოფა პრაქტიკულად მოსახლეობის უმრავლესობის საზოგადოებრივ შეჯიბრში ჩართვით, რადგან წარმატება არა მარტო ფარდობითია თავისთავად, და აჩენს მასზე უფრო დიდი წარმატების მოპოვების სურვილს, არამედ წარუმატებლობათა სიმრავლეს შობს. კალვინის მიერ სიმძიმის ცენტრის პროფესიულ ანუ სასარგებლო საქმიანობაზე გადატანას კი ის თავისებურება ახასიათებს, რომ ნებისმიერი წარუმატებლობა საკუთარი, თუნდაც მოკრძალებული შედეგის წყალობით სპობს სასოწარკვეთის გაჩენის შესაძლებლობას და კვლავ სასარგებლო საქმიანობისკენ უბიძგებს ადამიანს.

იმის გამო, რომ ადამიანის „ღვთისრჩეულობა“ დამოკიდებული ხდება მის გვერდით მყოფთა აქტიურობის ხარისხზე და თავის მოტყუება პრაქტიკულად გამოირიცხება, პასუხისმგებლობის გრძნობა საკუთარი თავის მიმართ უმოწყალო დამოკიდებულებასთან ერთად ხდება აუცილებელი და საკმარისი პირობა საზოგადოებაში ფუნქციონირებისათვის და, მაშასადამე, მასში საკუთარი ადგილის დაკავებისთვისაც.

რაც შეეხება განათლების მომენტს, აქ შემდეგი მდგომარეობა გვაქვს. ბერძნული მწიგნობრობის მაღალმა დონემ გარკვეული აზრით დათვური სამსახური გაუწია ბიზანტიას იმით, რომ ის ნაკლებად იყო ღია დანარჩენი მსოფლიოს კულტურული ფასეულობებისადმი. იმავე დროს ლათინიზირებულ ევროპაში ფართოდ გაეხსნა კარი თავად ბერძნულ და აღმოსავლურ მიღწევებს. ევროპა მიზანმიმართულად მიდიოდა განათლებაში საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ჰეგემონიისკენ, რასაც ვერ ვიტყვით ბიზანტიაზე, ხოლო რეფორმაციამ ჯეროვანი ყურადღება მიაქცია ებრაულ სათავეებსაც. უნდა გაემარჯვა იმ მსოფლმხედველობას, რომელსაც მეტის დატევა და მეტის დაძლევა შეეძლო.

რელიგიური მსოფლშეგრძნებისა და ცნობიერების მდგრადობას გარე სამყაროში მიმდინარე მოვლენებისა და ცვლილებების მიმართ რამდენიმე ახსნა შეიძლება ჰქონდეს. მათგან ალბათ ყველაზე დამაჯერებელია ის, რომ რამდენადაც ასეთ მსოფლშეგრძნებაში აისახება უზოგადესი და უძირითადესი შეხედულებები ადამიანისა და ტრანსცენდენტური არსების (ღმერთის) შესახებ, ამდენად ისინი ნაკლებად არიან დამოკიდებულნი ამქვეყნიური მრავალგვარობისა თუ მრავალფეროვნების სახეცვლილებებზე. მაგრამ ამ მდგრადობის ახსნა სრული არ იქნება, თუ არ მივუთითებთ იმაზეც, რომ ადამიანთა ერთობის მიერ ერთხელ შექმნილი, გათავისებული თუ მიღებული შეხედულებების სიმტკიცეს უზრუნველყოფს თავად ამ ერთობის განხორციელებად შესაძლებლობათა უცვლელობა. ეს უცვლელობა შინაგან საყრდენს აძლევს ერთი გარკვეული მსოფლშეგრძნების მატარებლებს, რათა მათ არ მიიღონ და არაფრად ჩააგდონ სხვათა აღმატებული შედეგები მაშინ, როდესაც თავად ასეთი შედეგების მიღებისთვის საჭირო უნარ-ჩვევები არა აქვთ გამომუშავებული და ამდენად არც გააჩნიათ. და მაინც სხვადასხვა მსოფლშეგრძნებების შედარებისას არაა მართებული რომელიმესთვის უპირატესობის მინიჭება იმის გამო, რომ მის მატარებლებს რაღაც მახასიათებლებით უკეთესი შედეგები აქვთ სხვებთან შედარებით. ყოველი ერთობა მსოფლმხედველობას ირჩევს (ქმნის) თავისი შესაძლებლობების კვალობაზე და ამდენად მისთვის მისაღები და უკეთესია ის, რომელიც სათანადოდ ასახავს ამ ერთობის შესაძლებლობებს. ვერც ერთმა მსოფლშეგრძნებამ თავისთავად ვერ უზრუნველყო ნებისმიერი შესაძლო უღმერთობის ჩადენა ჩვენს სინამდვილეში, და მით უარესი, რომ ყოველივე საუკეთესო მიზნებისთვის იყო გათვლილი. მეორეს მხრივ, არც ერთ მსოფლშეგრძნებას არ შეუშლია ხელი მისი გამზიარებლებისთვის, რომ მათ ადამიანის აქტივობის ნებისმიერ საპატიო და ღირსეულ სფეროში ზოგადსაკაცობრიო შედეგებისთვის მიეღწიათ. თუ ჯერ კიდევ დამპყრობელ მონღოლებს ესმოდათ, როცა ისინი მხოლოდ სასულიერო პირებს ათავისუფლებდნენ ბეგარისგან რუსეთში, რომ მსოფლმხედველობრივი საფუძველის განმტკიცება მათ მხოლოდ სიკეთეს მოუტანდა, მითუმეტეს დღეს ეს უნდა ესმოდეს ყველა წარმატებულ ადამიანთა ერთობას, და მით უფრო, რაც უფრო „მზაკვრული“ შეიძლება იყოს მისი ზრახვები სხვათა მიმართ.

დასკვნის სახით კი შეიძლება ითქვას, რომ მიუხედავად მსოფლმხედველობისა თუ მსოფლშეგრძნების განუზომლად დიდი მნიშვნელობისა ადამიანთა სიმრავლეებში თანაცხოვრების მოწესრიგებისთვის, მას მაინც მეორადი ხასიათი აქვს. ამის გაცნობიერება კი უნდა გვიადვილებდეს იმის შეგნებას, რომ სულიერი ძალების მოკრებასა და სულიერ გაძლიერებას აზრი აქვს მაშინ, როდესაც ჩვენ მათ იმ სინამდვილის გაკეთილშობილებაზე წარვმართავთ, რომელიც თანაბრად გულგრილია როგორც ჩვენი სრულყოფის, ასევე ჩვენი არასრულყოფილების მიმართ. ბედად, როგორც ჩვენი სრულყოფილება, ასევე არასრულყოფილება თანაბრად გამოდგება უმაღლესი არსების არსებობაში დასარწმუნებლად.

Please Share it! :)