წმინდა ცეცხლი

ნიკოლოზ უსპენსკი
დავით თინიკაშვილის თარგმანი

ნიკოლოზ დიმიტრის ძე უსპენსკი (1900-1987.წწ.) იყო სანკტ-პეტერბურგის სასულიერო აკადემიის ლიტურგიკის პროფესორი; ეკლესიის ისტორიის დოქტორი; მე-20 საუკუნის აღიარებული ლიტურგისტი; საეკლესიო გალობის სპეციალისტი. იგი იყო რევოლუციამდელი ლიტურგიკული სკოლის „მამის“, ა. ა. დიმიტრიევსკის მოწაფე. ავტორია ასამდე სამეცნიერო ნაშრომისა, სტატიისა, რეცენზიისა.

დაამთავრა ნოვგოროდის სასულიერი. სემინარია, რის შემდეგაც სწავლის გაგრძელება სურდა სანკტ-პეტერბურგის სასულიერო აკადემიაში,მაგრამ ვერ შეძლო, რადგან 1918 წელს აკადემია დახურეს.

1920 წელს ქ. პეტროგრადში გაიხსნა საღვთისმეტყველო ინსტიტუტი, სადაც სწავლას იწყებს ნ. უსპენსკი. იქვე დაიცვა საკანდიდატო დისერტაცია. მან მიიღო მუსიკალური განათლება სახელმწიფო აკადემიურ კაპელასა (1928-34) და კონსერვატორიაში (1932-37).

1949 წელს ლიტურგიული ძეგლების ხელნაწერების კვლევის შედეგად დაიცვა სამაგისტრო დისერტაციას.

იმ დროს, როცა ნ. უსპენსკის ყველა დანარცენმა ნაშრომმა მაღალი შეფასებები დაიმსახურა და ერთსულოვნად იქნა გაზიარებული, მისმა ფუნდამენტურმა ნაშრომმა „ანაფორა ისტორიულ-ლიტურგიკული ანალიზის გამოცდილება“ (დაიბეჭდა კრემბულში Богословские Труды №13,.1975) დიდი პოლემიკა გამოიწვია. მას წაუყენეს ბრალდებები ევქარისტიი საიდუმლოში ქრისტეს თანამყოფობის საკითხთან დაკავშირებით. მის მიერ გამოთქმულ შეხედულებებზე. თავის ვრცელ პასუხში ნ. უსპენსკი წარმატებით აბათილებს ამ ბრალდებებს, მოჰყავს რა შესაბამისი არგუმენტები წმ. ირინეოსის, ოქროპირის, დამასკელის, ამბ. მედიოლანელისა და სხვათა ნაშრომებიდან.

უნდა აღინიშნოს, რომ პროფ. ნიკოლოზ უსპენსკის სამეცნიერო ნაშრომებმა დიდი აღიარება მოიპოვა საზღვარგარეთის უმაღლეს სასწავლებლებში. იგი მონაწილეობდა საერთაშორისო კონგრესებში, მას ეკუთვნის აგრეთვე რამდენიმე სტატია სხვადასხვა ენციკლოპედიაში.

სიტყვა წარმოთქმული 1949 ნლის 9 ოქტომბერს

თქვენო მაღალყოვლადუსამღვდელოესობავ, პატიოსანნო მამანო, ღრმადპატივცემულო კოლეგებო და ძვირფასო სტუმრებო!

* * *

ჩემ მიერ შერჩეული და აკადემიის საბჭოს მიერ ნებადართული თემა ეხება იმ მღვდელმოქმედების ისტორიულ წყაროებს, რომლებიც ცნობილია მაცხოვრის საფლავზე მადლმოსილი ცეცხლის გარდამოვლენის სახელით.

ძნელია მიუთითო კიდევ რომელიმე ქრისტიანული წეს-ჩვეულება, რომლის შესახებაც შექმნილია ეგზომ მრავალრიცხოვანი ლიტერატურა, როგორც ეს წმ. ცეცხლის აღნიშნულ წესთან დაკავშირებით გვაქვს. პროფესორი დმიტრიევსკი წერს: „იერუსალიმში დიდ შაბათს მყოფი ყველა მოგზაური, რომელ აღმსარებლობასაც არ უნდა მიეკუთვნებოდეს და რა შეხედულებებიც არ უნდა ჰქონდეს, საკუთარ ჩანაწერებში უპირველეს ადგილს მიუჩენს ხოლმე აღნიშნულ რელიგიურ ცერემონიალს“.

დმიტრიევსკის აღწერით, ამჟამად წესი აღესრულება შემდეგნაირად: ცისკრის დასასრულს, როდესაც არქიდიაკონი ასრულებს სახარების კითხვას, წმ. საფლავის კუვუკლიაში შედიან ტაძრის მსახურნი, რომლებიც კანდელებში აქრობენ ცეცხლს და ახალ ზეთს ასხამენ. წმ. საფლავზე არსებული ტაძრის მთავარი მცველი კუვუკლიის კარს ლუქავს ცვილის ბეჭდით. დაახლოებით დღის ორ საათზე ბერძენი პატრიარქი, ეპისკოპოსთა და სამღვდელოების თანხლებით, საზეიმოდ მიემართება წმინდა საფლავის ტაძრისკენ. აქ იგი სამხრეთის კარით შედის საკურთხეველში. მართლმადიდებელი პატრიარქის შემდეგ ტაძარში შედიან სომეხი პატრიარქი და კოპტი მიტროპოლიტი, რომლებიც მათთვის განკუთვნილ ადგილებს იკავებენ. იქვე იმყოფება ბრწყინვალედ შემოსილი მრავალრიცხოვანი ბერძენი სამღვდელოება. საკურთხევლიდან გამოდის ორი დიაკონი, რომელთაც ხელში უჭირავთ სანთლების კონა ხალხისთვის წმ. ცეცხლის მოსახერხებლად გადასაცემად. მათ მოსდევს პატრიარქი კვერთხით ხელში. ისინი გალობით გამოდიან აღდგომის ტაძრიდან უფლის საფლავის კუვუკლიის წინაშე და სამჯერ გარს უვლიან მას. კარებთან გაჩერების შემდეგ გალობენ „ნათელი მხიარულს“. ამ საგალობლის შემდეგ მთელი სამღვდელოება ბრუნდება საკურთხეველში, ხოლო პატრიარქი კუვუკლიასთან მცირე ხნით შეყოვნდება, იხსნის მიტრას, საკკოსსა და ომოფორს, რჩება კვართით, ეპიტრაქილითა და სამაჯურებით. პატრიარქის დრაგომანი (თანამდებობის პირი პატრიარქსა და თურქეთის სახელისუფლებო ადმინისტრაციასთან ურთიერთობების საწარმოებლად) კუვუკლიის კარებიდან ხსნის ბეჭედს და შიგ უშვებს პატრიარქს, რომლის შემდეგაც შედის სომეხი მწყემსმთავარი სანთლებით ხელში. კუვუკლიის კარები იხურება. სომეხი პატრიარქი რჩება წინკარში, ხოლო ბერძენი მწყემსმთავარი მიდის მაცხოვრის საფლავთან, მუხლს იყრის მის წინაშე და ლოცულობს, რათა ღმერთმა შემეცნების ნათელი მოჰფინოს სიბნელეში მყოფ წარმართებს და მისი ჯოჯოხეთში ჩასვლით ზეცა, მიწა და ქვესკნელი აღივსოს ნათლით“. პატრიარქის ლოცვა გრძელდება 20-25 წუთი. უცებ აღდგომის ეკლესიის სამრეკლოდან გაისმის გამაყრუებელი რეკვა და კუვუკლიის ჩრდილო და სამხრეთ კედლების გამოსასვლელებიდან ჩანს სანთლების პირველი კონები მოციალე ცეცხლით. თითოეული მომლოცველი, რომელსაც, მაცხოვრის ასაკის მიხედვით, 33 სანთლისგან შემდგარი კონები უჭირავს, ჩქარობს, რომ სამღვდელოებისგან გადმოიღოს ეს ცეცხლი. შემდეგ კუვუკლიიდან გამოდის პატრიარქი, რომელსაც სანთლები უჭირავს ხელში. იგი შედის საკურთხეველში, სადაც განიმოსება და შემდეგ თანხმლებ პირებთან ერთად მიდის საპატრიარქოში დასასვენებლად.

ზეციდან ცეცხლის გადმოსვლის კადნიერი ლოდინი გარკვეულ დღეს, საათსა და წუთს, თითქოს უღირსი უნდა ჩანდეს ქრისტიანისთვის, ისევე როგორც წლიდან წლამდე ნიშნის ძიება ქრისტეს საფლავისგან, რომლის ღვთაებრივი ღირსებაც საკუთარი სისხლით დაამოწმეს მოციქულებმა და მოწამეთა ურიცხვმა რაოდენობამ; მკრეხელობა იქნებოდა ზეციური ცეცხლის მოთხოვნა იმ არსებისგან, რომელმაც ევქარისტიის უდიდესი საიდუმლოსთვის მიწის ბუნებრივი ნაყოფები - პური და ღვინო გამოიყენა. თუმცა აღმოსავლური აღმსარებლობის ქრისტიანებს შორის - მართლმადიდებლები, სომეხ-გრიგორიანელები, იაკობიტები და კოპტები - ძალზედ გავრცელებულია რწმენა „მადლმოსილი ცეცხლის“ ზებუნებრივი და სასწაულებრივი წარმოშობისა. მომლოცველთა ჩანაწერებს, მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში მცხოვრები ბერნარდიდან მოყოლებული მეოცე საუკუნემდე, წითელ ზოლად გასდევს აზრი წმინდა ცეცხლის სასწაულებრივი წარმოშობის შესახებ. ამასთანავე მომლოცველთა ერთი ნაწილი პატრიარქის მიერ ცეცხლის გამოტანის თვით ფაქტის კონსტატირებას ახდენს, ხოლო მეორენი კი მიუთითებენ მისი წარმოშობის ფორმებზე, იქნება ეს მტრედის თუ ელვის სახით. ასე რომ, ჯერ კიდევ იღუმენ დანიელს უნდა ეთქვა: „ბევრი მომლოცველი არასწორად საუბრობს ამ ნათლის წარმოშობის შესახებ. ზოგი ამბობს, რომ სული წმინდა მტრედის სახით გადმოდის მაცხოვრის საფლავზე, ხოლო ზოგიერთები კი ამბობენ, რომ ელვის სახით“. შევნიშნავთ, რომ რუსი იღუმენი დანიელი იერუსალიმში მოგზაურობდა 1106-1107 წლებში. თუმცა მის შემდეგაც გვხვდება მომლოცველთა ჩანაწერებში ამ ცეცხლის ფორმების შესახებ მსგავსი ურთიერთსაწინააღმდეგო განცხადებები.

ეს უწყებები, რომლებიც საკუთარ თავს ეწინააღმდეგება, უფრო მეტად ავტორთა რელიგიურ  ეგზალტაციაზე მეტყველებს, ვიდრე თავად ამ ტრადიციის სიდიადეზე. აქედან გამომდინარე, იკარგება მათი სამეცნიერო ღირებულება ტრადიციის გამოკვლევის საკითხში. მოკლედ რომ ვთქვათ, წმ. ცეცხლის ტრადიციის შესახებ ლიტერატურა, რომელიც რაოდენობრივად ძალზედ დიდია, არ გვაწვდის ცნობებს მისი წარმოშობის შესახებ. იგი წმ. ცეცხლს მხოლოდ ზებუნებრიობის სტატუსს ანიჭებს, რომლის შესახებაც არაფერს ამბობს, მაგალითად, მსოფლიო ეკლესიის ხმა. როგორც ცნობილია, არც კრებითი დადგენილებები, როგორც მსოფლიო, ასევე ადგილობრივი მნიშვნელობისა, არც წმ. მამათა ნაშრომები არ იცნობს წმ. ცეცხლის ტრადიციას. ამის შესახებ დუმს წმ. კირილე იერუსალიმელიც. ასაბუთებს რა მკვდართა აღდგომას ბუნებაში სიცოცხლის უწყვეტად განახლებადი კანონებით, ციურ სხეულთა მოძრაობით და ამ მიზნით ფენიქსის ლეგენდასაც კი იყენებს (სიტყვა 18), იგი არ ამბობს არც ერთ სიტყვას სასწაულებრივი წარმოშობის ცეცხლზე მაშინ, როცა ამ სიტყვას თავად წმ. კირილე წარმოთქვამდა აღდგომის დღესასწაულის მოახლოების გამო ზუსტად იმ ტაძარში, სადაც წმ. ცეცხლის აღნიშნული ტრადიცია აღესრულება, სადაც ამგვარი უწყება უფრო შესაბამისი და დამაჯერებელი იქნებოდა, ვიდრე მის მიერ მოყვანილი მაგალითები. უფრო მეტიც, წმინდანი დიდი შაბათის მსახურების შესახებ საუბრისას ამბობს: „მალე მოისმენთ საკითხავს, რომელშიც გამოთქმულია კეთილი უწყება: განათლდი, განათლდი, ახალო იერუსალიმ, შენი ნათელი მოდის...“. სად უნდა გაჟღერებულიყო, თუ არა აქ, სიტყვები სასწაულებრივი ნათლის შესახებ? მაგრამ კირილე დუმს. არც მაცხოვრის საფლავი, რომლის წინაშეც იგი ქადაგებს, არც დიდი შაბათის მსახურების შესახებ ფიქრნი, არც სიტყვები „შენი ნათელი მოდის...“ არ იწვევს მასში ხილულ ასოციაციას წმ. ცეცხლთან. ეს ნიშანდობლივია წმ. ცეცხლის ტრადიციის ისტორიისთვის!

* * *

ჩვენთვის საინტერესო საკითხს ასევე ნათელს ჰფენს მე-19 და მე-20 საუკუნეთა მიჯნაზე აღმოჩენილი ლიტურგიკული ძეგლები. ეს არის ე.წ. ლატალის ხელნაწერი იერუსალიმის ტიპიკონისა (მე-9 ს-ის დასაწ.), კალის ხელნაწერი იმავე ტიპიკონისა (მე-10 ს-ის ბოლო ან მე-11 ს-ის დასაწ.) და 1122 წლის წმ. საფლავის ტიპიკონის ხელნაწერი.

ამ ხელნაწერებში გადმოცემულია წმ. ცეცხლის ჩვენთვის საინტერესო ტრადიცია. ამ ძეგლთაგან ყველაზე გვიანდელში, 1122 წლის წმ. საფლავის ტიპიკონში, რომელიც, პროფ. დმიტრიევსკის აზრით, იერუსალიმის აღდგომის სახელობის ტაძრის საღვთისმსახურო პრაქტიკას ასახავს იმ სახით, როგორითაც იგი არსებობდა მე-9-10 საუკუნეებში, წმ. ცეცხლის ტრადიცია შემდეგნაირად არის აღწერილი. „წმ. დღის ორ საათზე იწყებენ კანდელების წმენდას, ამზადებენ მათ და დგამენ საფლავზე.

* * *

კანდელთა წმენდის დროს აღესრულება „ჟამნის საკითხავი“. დიაკონი წარმოთქვამს კვერექსს. ამ დროს პატრიარქი წმ. საფლავის კარებს ხურავს, გასაღები თან მიაქვს და „მაშინ ტაძრის ყველა კანდელი ქრება.

* * *

თეთრად შემოსილი პატრიარქი და სამღვდელოება შედიან აღდგომის ტაძარში კანდელისა და სანთლების გარეშე, დგებიან წმ. საფლავის უკან და იწყება საღამოს ლოცვა“. ტიპიკონში აღწერილია საღამოს ლოცვა, რომელიც რამდენადმე განსხვავდება დღევანდელი პრაქტიკისგან. ტიპიკონი აგრძელებს: „პატრიარქი შედის საკურთხეველში და საკმეველს ურიგებს მიტროპოლიტებს, ეპისკოპოსებს, პრესვიტერებს და მათთან ერთად აკმევს ტაძარში, სამჯერ უვლიან გარს საფლავს, შემდეგ გამოდიან და გოლგოთისკენ მიემართებიან, შედიან წმ. ბაღში, კონსტანტინეს ბაზილიკაში და იქიდან მოემართებიან აღდგომის ტაძრის კარებისკენ. მერე იპოდიაკონები იღებენ კანდელებს და ყველა შედის საკურთხეველში. პატრიარქი იწყებს „უფალო მეგვიწყალეს“ წარმოთქმას და მთელი ერი განუწყვეტლივ პასუხობს: „უფალო შეგვიწყალე“. პატრიარქი, არქიდიაკონი და პროტონოტარიუსები გამოდიან ტაძრიდან, რომლებიც მწყემსმთავრის ორივე მხარეს დგებიან.

* * *

პატრიარქი განერთხმება წმ. საკურთხევლის წინ და ლოცულობს. იმავეს აკეთებენ მის გარშემო მყოფნი. ხალხი კვლავ ღაღადებს: „უფალო შეგვიწყალე“. შემდეგ იგი შედის და სამგზის განერთხმება წმ. საფლავზე, უფალს სთხოვს საკუთარი თავისა და დანარჩენი ადამიანების შეწყალებას. შემდეგ აღანთებს სანთელს წმ. ნათლისგან და გადასცემს არქიდიაკონს, ხოლო არქიდიაკონი კი ხალხს. პატრიარქი, არქიდიაკონი და დანარჩენები გამოდიან და გალობით აღასრულებენ ლიტანიას კონსტანტინეს წმ. ბაზილიკაში“.

შევაჯერებთ რა ამას თანამედროვე ტრადიციასთან, არ შეიძლება არ შევნიშნოთ არსობრივი განსხვავება მათ შორის. ჯერ ერთი, თუ წმ. ცეცხლის თანამედროვე ტრადიცია არ უკავშირდება ტაძრის ჩვეულებრივ ღვთისმსახურებას და პროფ. დმიტრიევსკის თქმით, გადაიქცა „უბრალო რელიგიურ წესად, უფრო სწორად, წმ. საფლავის საგანგებო ლიტანიობად“, მაშინ 1122 წლის ტიპიკონის მიხედვით, იგი შეადგენს დიდი შაბათის მსახურების ნაწილს.

მეორეც, თუკი დღეს კუვუკლიის კარებს ლუქავს ტაძრის მცველი, რასაც წინ უძღვის კანდელთა ჩაქრობა და მათში ახალი ზეთის ჩასხმა, ზემოთ დამოწმებული ტიპიკონის მიხედვით, როგორც ჩანს, იმ დროს წმ. ცეცხლის ტრადიციას წინ უძღოდა კანდელთა განწმენდისა და მომზადების პროცესი, რომელიც პატრიარქის თანდასწრებით სრულდებოდა, რის შემდეგაც თავად მწყემსმთავარი კეტავდა წმ. საფლავის კარს და გასაღებიც თან მიჰქონდა.

დაბოლოს, ტრადიციის მესამე და ძირითად თავისებურებას, 1122 წლის წმ. საფლავის ტიპიკონის მიხედვით, წარმოადგენს წმ. ცეცხლისთვის კუვუკლიაში შესვლა არა მხოლოდ პატრიარქისა, არამედ მის რამდენიმე თანამსახური პირისაც. იდუმალების სიძნელეს, რომლითაც წმ. ცეცხლის ტრადიციაა გადმოცემული იღუმენ დანიელის აღწერაში, აქ ადგილი აღარა აქვს.

* * *

მოკლედ რომ ვთქვათ, 1122 წლის ტიპიკონში ეს ტრადიცია წარმოდგენილია როგორც საეკლესიო საღვთისმსახურო ციკლი და ევქარისტიის უდიდესი საიდუმლო ყოველგვარი სასწაულებრიობის ელფერის გარეშე.

1122 წლის ტიპიკონში წმ. ცეცხლის ტრადიციის ბუნებრივი ხასიათი სრულიად ნათელია, მაგრამ რამდენადმე გაუგებარია მასში არსებული გამოთქმა „შემდეგ აღანთებს სანთელს წმ. ნათლისგან და გადასცემს არქიდიაკონს“. რა იგულისხმება აქ „წმ. ნათელში?“ ჩვეულებრივი კანდელის ცეცხლი თუ სხვა რამ? ამ გაურკვევლობას ხსნის ლატალისა და კალის ხელნაწერები, რომლებიც დეკანოზ კორნელი კეკელიძის აზრით, ასახავს იერუსალიმის აღდგომის ტაძრის უფრო ადრეულ საღვთისმსახურო პრაქტიკას, პატრიარქ სოფრონის (634-644 წწ.) დროინდელს.

ლატალის ხელნაწერში ვკითხულობთ: „დიდი შაბათის საღამოს, ათ საათზე, საღამოს ლოცვის ზარზე ტაძარში შედიან ეპისკოპოსები, მღვდლები და დიაკვნები; ხალხი რჩება ეკლესიის კარს მიღმა, კარი იხურება. ანთებენ სანთლებს, წარმოთქვამენ კვერექსებსა და ლოცვებს. ეპისკოპოსები, მღვდლები და დიაკვნები იღებენ კანდელებს, ფსალმუნის გალობით ეკლესიას გარს უვლიან და მოდიან საკურთხევლის შესასვლელთან. წარმოთქვამენ კვერექსებსა და ლოცვებს, ასევე ფსალმუნს „უგალობენ უფალს გალობითა ახლითა“, გარს უვლიან ეკლესიას მესამეჯერ. ყველა მსახური ერთმანეთს ეამბორება, შემდგომ აკურთხებენ სანთლებს, ანთებენ კანდელებს, აღებენ ეკლესიის კარებს და შედის ხალხი. ეპისკოპოსი დაბრძანდება კათედრაზე და წარმოთქვამს პროკიმენს, ხმა 3.

კალის ხელნაწერის მიხედვით: „დიდი შაბათის საღამოს, როდესაც მზე ჩადის, ეპისკოპოსები, მღვდლები და დიაკვნები შედიან აღდგომის ეკლესიაში და კარებს კეტავენ. ამზადებენ სამ კანდელს და წარმოთქვამენ კვერექსებსა და ლოცვებს, ეპისკოპოსი კანდელში საკმეველს ათავსებს და საკუთარი ხელით აკმევს. წინ მიდის ეპისკოპოსი, მას მიჰყვებიან მღვდლები და დიაკვნები და გალობენ ფსალმუნს „უგალობეთ უფალს გალობითა ახლითა...“ გარს უვლიან რა ეკლესიას. საკურთხევლის კარებთან მოსვლისთანავე კვლავ წარმოთქვამენ კვერექსებსა და ლოცვებს მუხლმოდრეკით, ეპისკოპოსი წარმოთქვამს პროკიმენს. სამჯერ შემოვლის შემდეგ ეპისკოპოსი ეამბორება მღვდლებსა და დიაკვნებს, აკურთხებს სანთლებს და ანთებს კანდელებს. ეკლესიაში შედის ხალხი და კითხულობენ საკითხავებს“.

წმ. ცეცხლის ტრადიციის შესახებ ლატალისა და კალის ხელნაწერების შეჯერების შედეგად უნდა აღვნიშნოთ, რომ ეს ორი ძეგლი მცირედ განსხვავდება ერთმანეთისაგან და ეს განსხვავება ეხება მხოლოდ დეტალებს. სამაგიეროდ ამ ხელნაწერებსა და 1122 წლის წმ. საფლავის ტიპიკონის ხელნაწერს შორის არსებობს მრავალი განსხვავება. თუკი ამ ხელნაწერის მიხედვით, წმ. ცეცხლის ტრადიცია აღესრულება საღამოს ლოცვის დროს პარემიის საკითხავის შემდეგ, ლატალისა და კალის ხელნაწერების მიხედვით, იგი აღესრულება საღამოს ლოცვამდე. მეორე განსხვავება წმ. საფლავის ხელნაწერის მიხედვით, კანდელების განწმენდასა და მომზადების წესსში მდგომარეობს. ლატალისა და კალის ხელნაწერები არაფერს ამბობენ ამ ცალკეული წესის შესახებ. ლატალის ხელნაწერის მიხედვით, მოვლენ რა ტაძარში, „ანთებენ სანთლებს“, ხოლო კალის ხელნაწერის მიხედვით, „ამზადებენ სამ კანდელს“. მესამე განსხვავება: წმ. საფლავის ხელნაწერის მიხედვით, სამივე კმევა აღესრულება მდუმარედ და თვით წმ. ცეცხლის მიღების წესს თან ახლავს პატრიარქის მდუმარე ლოცვა. ლატალისა და კალის ხელნაწერების მიხედვით, გარს შემოვლა აღესრულება ფსალმუნის გალობით, კვერექსისა და ლოცვის კითხვით. მეოთხე განსხვავება: წმ. საფლავის ტიპიკონის მიხედვით, ამ დროს ხალხი ტაძარში იმყოფება და წმ. ცეცხლის მისაღებად პატრიარქი და სამღვდელოება შედის კუვუკლიაში, ხოლო ლატალისა და კალის ხელნაწერის მიხედვით, ეს წესი აღესრულება ხალხის არყოფნაში და პატრიარქი არ შედის კუვუკლიაში წმ. ცეცხლისთვის, ხოლო ტაძარში კი „აკურთხებენ სანთლებს და ანთებენ კანდელებს“. ეს არის უბრალო და ნათელი პასუხი წმ. საფლავის ხელნაწერის ტიპიკონის გაუგებარი სიტყვებისა „ანთებს წმ. ნათლისგან“.

ასე რომ წმ. ცეცხლის ტრადიცია, რომელიც ამჟამად დიდი შაბათის ღვთისმსახურებისგან განცალკევებით აღესრულება, წმ. საფლავის ხელნაწერის ტიპიკონის მოქმედების დროს აღესრულებოდა საღამოს ლოცვის შუა ნაწილში, სადაც მან გადმოინაცვლა საწყისი ადგილიდან, რომელზეც მიუთითებს კალისა და ლატალის ხელნაწერები.

* * *

დროის ცვლილებასთან ერთად წმ. ცეცხლის ტრადიციამ თავისი ადგილმდებარეობაც შეიცვალა. პატრიარქ სოფრონის დროს იგი აღესრულებოდა ტაძარში, პატრიარქ ნიკოლოზის (932-947წწ.) დროს კი, როცა წმ. საფლავის ხელნაწერი ტიპიკონი მოქმედებდა, კუვუკლიაში აღესრულებოდა ეს წესი, მაგრამ მთელი სამღვდელოების თანდასწრებით, ხოლო იერუსალიმში ფრანგი მომლოცველის, პულხერია დე შარტრის (1101 წ.) ყოფნის დროს კი კუვუკლიაში, სადაც შედიოდა მხოლოდ პატრიარქი.

უფრო ადრეულ ლიტურგიკულ მოწმობებს წმ. ცეცხლის შესახებ ჩვენ არ ვფლობთ, თუმცა ზოგიერთ მინიშნებას მის წარმოშობასთან დაკავშირებით ვპოულობთ მეოთხე საუკუნის მომლოცველის, სილვია აკვიტანელის მიერ იერუსალიმის ღვთისმსახურების აღწერილობაში. იგი დიდი შაბათის მსახურების შესახებ შემდეგს გვაუწყებს: „მეორე დღეს, შაბათს, წესისამებრ, მსახურება აღესრულება სამ საათზე, ასევე ექვს საათზე, ხოლო მეცხრე საათზე არ აღესრულება, არამედ იწყება მზადება სააღდგომო ღამისთევისთვის დიდ ეკლესიაში ანუ მარტირიუმში. სააღდგომო ღამისთევა კი აღესრულება ისევე, როგორც ჩვენთან, მხოლოდ აქ ემატება შემდეგი: მონათლული ბავშვები, ჩაცმულნი ისევე, როგორც ნათლობის ემბაზში, მიდიან ეპისკოპოსთან ერთად აღდგომის ტაძარში, სადაც მღვიძარებს ხალხი. იქ აღესრულება იგივე, რაც ჩვეულებრივ ჩვენთან და ლიტურგიის დამთავრების შემდეგ არის ჩამოლოცვა“. სილვიამ, როგორც ჩანს, არ იცის წმ. ცეცხლის ტრადიციის შესახებ, რომელიც გადმოცემულია ლატალისა და კალის ხელნაწერებში, სხვაგვარად დაკვირვებული და იერუსალიმის საღვთისმსახურო ციკლის საკითხებში ერუდირებული მომლოცველი მოიხსენიებდა ამ მოვლენასაც. მაგრამ მასთან არსებობს ჩვენთვის მნიშვნელოვანი მინიშნება. იგი ამბობს, რომ დიდ შაბათს აღდგომის ტაძარში მეცხრე საათის მსახურება არ აღესრულება, რადგან ამ დროს იწყება აღდგომის ეკლესიის მზადება ღამისთევისთვის და ხალხი მღვიძარებს დიდ ეკლესიაში (მომლოცველი ასე უწოდებს იმ ეკლესიას, რომელიც მდებარეობს გოლგოთასთან და მისი კარები მიმართულია მოედნისკენ). სილვიასაგან მიღებული ცნობები ხსნის, თუ რატომ მიუთითებენ ლატალისა და კალის ხელნაწერები, რომ წმ. ცეცხლის გადმოსვლის ტრადიცია აღესრულება საღამოს ლოცვამდე და ტაძრის დახურული კარებების პირობებში, ასევე იმასაც, თუ სად იმყოფება ამ დროს ხალხი. ნათელია, რომ წმ. ცეცხლის ტრადიცია წარმოიშვა სააღდგომო ღამისთევისთვის ტაძრის მომზადებიდან, რომელიც იერუსალიმში აღესრულებოდა სილვიას დროს, მაშინ როცა ხალხი იმყოფებოდა მეზობელ ტაძარში, გოლგოთასთან ღამისთევის დასაწყისის მოლოდინში. სილვიას დროს ტაძრის მომზადება ჯერ კიდევ არ ატარებდა საღვთისმსახურო ციკლის მნიშვნელობას, პირიქით, მლოცველები ამ დროს არ დაიშვებოდნენ ტაძარში, როგორც ჩანს, იმიტომ, რომ არ შეეშალათ ხელი იმ პირებისთვის, რომლებიც ტაძარს ამზადებდნენ. თუმცა თავისთავად უდიდესი ქრისტიანული სიწმინდეების მომზადება დღესასწაულისთვის, თანაც ასეთი დიადი დღისთვის, არ შეიძლებოდა არ აღსრულებულიყო ლოცვით.

* * *

მეორე საუკუნეში ამ წესს მოიხსენიებს ტერტულიანე, რომელიც დაახლოებით 199 წელს წერდა: „როდესაც ხელებს დაიბანენ და სანთლებს აანთებენ, თითოეულს სთავაზობენ გამოსვლასა და გალობას უფლის სადიდებლად ან თვითონ რაც შეუძლია“.

რამდენად მოწიწებული იყო ქრისტიანთა დამოკიდებულება ლოცვით შეკრებაზე საღამოს ცეცხლის შეტანის წესისადმი, შეგვიძლია ვიმსჯელოთ წმ. გრიგოლ ნოსელის უწყებიდან წმ. მაკრინეს გარდაცვალებასთან დაკავშირებით: „დადგა საღამო, ოთახში შემოიტანეს ცეცხლი. მან ფართოდ გაახილა თვალები და უყურებდა ნათელს, როგორც ჩანდა, აპირებდა მადლიერების გამოხატვას, მაგრამ რამდენადაც ხმა უკვე ჩავარდნილი ჰქონდა, იგი ლოცვას გონებით, ბაგეებისა და ხელების მოძრაობით აღასრულებდა. როდესაც მან დაამთავრა სამადლობელი და ხელი ასწია, რათა პირჯვარი გადაეწერა, უცებ ძლიერად და ღრმად ამოისუნთქა. ლოცვასთან ერთად დამთავრდა მისი სიცოცხლეც“.

* * *

ეს წესი იერუსალიმშიც არსებობდა იმავე სილვიას დროსაც. ასე შეიძლება ვიმსჯელოთ იქიდან გამომდინარე, რომ როდესაც მომლოცველი საუბრობს საღამოს ღვთისმსახურებისას უხვი სინათლის შესახებ, იქვე აღნიშნავს: „ხოლო ეს ცეცხლი გარედან არ მოაქვს, არამედ გამოაქვთ გამოქვაბულის შიგნიდან, სადაც დღედაღამ ანთია ჩაუქრობელი კანდელი“. საეჭვოა, რომ მსგავსი შენიშვნის საჭიროება ყოფილიყო, თუკი აქ რაღაც წესი არ იგულისხმება. როგორც ჩანს, სილვია აქ აღნიშნავს ადგილობრივ იერუსალიმურ თავისებურებას, რომელიც ცნობილი იყო მთელი ეკლესიისთვის როგორც კანდელის შემოტანის წესი, თავისებურება, რომელიც მდგომარეობს იმაში, რომ აქ ნათელი შემოჰქონდათ არა გარედან, როგორც ამას მიუთითებს ეგვიპტური საეკლესიო დადგენილებები, არამედ თვით ტაძრის ცენტრიდან, მაცხოვრის საფლავის გამოქვაბულიდან.

ამ წესზე მითითება შეიძლება დავინახოთ იმ შემთხვევაშიც, როდესაც სილვია იერუსალიმში სააღდგომო ლიტანიის აღწერისას ამბობს, რომ ეპისკოპოსი მონათლულ ბავშვებსა და ხალხთან ერთად ბრუნდება აღდგომის ტაძარში გალობით „სანთლების ანთების დროს“. საეჭვოა, რომ სილვიას აქ მხედველობაში ჰქონოდა ყველასათვის ცნობილი პროცედურა კანდელთა წინასაღვთისმსახურო ანთების პროცესი ტაძრის მცველთა მიერ. ეპისკოპოსი ტაძარში შედის არა იმ დროს, როცა მას (ტაძარს) მცველნი სათანადოდ განამზადებენ, არამედ მაშინ, როცა ეს ტაძარი უკვე მზად არის და შესაბამისი საზეიმო ვითარებაა. ეს მომენტი აქვს მხედველობაში სილვიას, რომლის საზეიმო განწყობასაც ემატებოდა საღამოს ნათლის შემოტანის წესი.

როგორ აღესრულებოდა სინათლის ყოველდღიური შემოტანის წესი, თუნდაც სილვიას დროს, ჩვენ არ ვიცით. თუმცა მისი საზეიმო განწყობა გარკვეულწილად შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ იმის მიხედვით, თუ როგორ აღესრულებოდა ეს წესი კონსტანტინოპოლის წმ. სოფიის ტაძარში, რომლის ტიპიკონიც იქმნებოდა იერუსალიმური ტიპიკონის უშუალო გავლენით.

* * *

ამ ტრადიციის წარმოშობასთან დაკავშირებით პროფ. კარაბინოვი გამოთქვამს შეხედულებას, რომ მას საფუძვლად „უდევს ძველქრისტიანული წესი, რომელიც გადმოტანილია იუდაიზმიდან „ საღამოს კანდელის ანთებისას უფლისადმი მადლის შეწირვა მის მიერ ცეცხლის შექმნის გამო ღამეული სიძნელის გასაფანტავად“. არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ პროფ. კარაბინოვის აზრს. ქრისტიანულ ეკლესიას, რომელიც წარმოიშვა ძველი აღთქმისეული იუდაიზმიდან, თავისი არსებობის დასაწყისიდან არ გაუწყვეტია კავშირი არც ტაძართან და არც სინაგოგებთან, მაშასადამე, არც იუდაურ მოწესეობასთან მთლიანობაში. როგორც ფარარი წერს: „ზოგიერთი მოციქული ჯერ კიდევ იცავდა სინაგოგის ჩვეულებებს. მათთვის ზეციური სასუფევლის ახალ ღვინოს ჯერ კიდევ არ გაუხეთქავს ძველი თხიერები“. ამ პირობებში გადმოღებული წესი, რომ კანდელის ანთებას თან ახლდეს სამადლობელი ლოცვა უფლისადმი, იყო საკმაოდ ბუნებრივი.

საჭირო იყო უბრალოდ მისი ახალი იდეური მნიშვნელობა და ესეც მიეთითა თავად სახარების მიერ „ნათელი მოვიდა ქვეყნად“ (ინ. 3,19), - ამბობდა საკუთარ თავზე ქრისტე. „მე ვარ ქვეყნის ნათელი“ (ინ. 8,12). იოანე არ იყო ნათელი, არამედ წარმოგზავნილ იქნა იმისთვის, რომ დაემოწმებინა ეს ნათელი (ინ. 1,8-9), - ნათქვამია ქრისტეს შესახებ სააღდგომო საკითხავში.

ამრიგად, ძველი აღთქმისეული წესი გადმოვიდა ახალი აღთქმის ეკლესიაში და შეიძინა ახალი მნიშვნელობა. საღამოს კანდელის ნათელი ქრისტიანისთვის გახდა მიმანიშნებელი იმისა, თუ ვინ უწოდებდა საკუთარ თავს ქვეყნის ნათელს. კანდელების ანთება კი მიანიშნებდა, რომ იგი სულიერად მყოფობდა მათთან. ასე წარმოიქმნა ქრისტიანული წმინდა ტრადიცია საღამოს სამადლობელი ლოცვისა ამ სინათლის გამო. ამ ტრადიციის საფუძველზე, რომელსაც მეოთხე საუკუნეში უკვე საყოველთაო მნიშვნელობა ჰქონდა იერუსალიმში სააღდგომო ღამისთევისთვის ტაძრის მოსამზადებლად, იქმნება წმ. ცეცხლის ტრადიცია. მას, როგორც ტიპიკონის განუყრელ ნაწილს, ვხვდებით პატრიარქ სოფრონის დროს, რომელიც აღესრულება საღამოს ლოცვის წინ ტაძრის დახურული კარებების დროს და თან ახლავს ტაძრის კმევა და ფსალმუნთა გალობა, სანთელთა კურთხევა და ცეცხლის ანთება.

* * *

ჩვენს წინაშე წარმოიშვება კითხვა: როდიდან ჩნდება თქმულებები ამ ცეცხლის სასწაულებრივი წარმოშობის შესახებ და რა იყო ამის მიზეზი?

წერილობით წყაროებში წმ. ცეცხლის შესახებ პირველი საუბრობს ბერნარდი (დაახლ. 870 წ.). იგი წერს: „წმ. შაბათს, აღდგომის წინა დღეს, დილით ამ ეკლესიაში იწყება მსახურება და მისი აღსრულების შემდგომ იგალობება „kyrie eleison“ მანამდე, სანამ არ გამოჩნდება ანგელოზი და არ აინთება კანდელები, რომლებიც დაკიდულია ხსენებულ საფლავზე“.

მაგრამ საუბრები სასწაულებრივი ცეცხლის შესახებ არსებობდა მანამდეც. ასე შეგვიძლია ვივარაუდოთ არაბი მუსულმანი მწერალ ალ-ჯახი-ზას (გარდაიც. 860 წელს) სიტყვების საფუძველზე, რომელიც თავის წიგნში „ცხოველთა შესახებ“ წერს: „შენ ხომ იცი ქრისტიანთა შორის სუსტებისა და უგუნურების საცდურზე, აღდგომის ტაძარში კანდელების წყალობით“. რა საცდურია ეს, ამას ალ-ჯახიზა განმარტავს წიგნის სხვა ადგილას, სადაც სხვადასხვა ცეცხლის შესახებ განყოფილებაში წერს: „ტაძრის მცველნი არ ანებებდნენ თავს სხვადასხვა ხრიკს, კანდელებთან დაკავშირებული ბერების ხრიკების მსგავსად აღდგომის ტაძარში, იერუსალიმში, რომლებიც ამტკიცებდნენ, რომ კანდელებში ცეცხლი თავისით ინთება ერთ დღესასწაულზე“.

იმ სამეცნიერო მონაცემების საფუძველზე, რომლებსაც ჩვენ ვფლობთ წმ. ცეცხლის ისტორიის გადმოცემისას, მისი ახსნა ალ-ჯახიზას მიერ არ შეიძლება ჩაითვალოს დამაკმაყოფილებლად. გარდა ამისა, ქრისტიანულ ცნობიერებას არ შეუძლია დაუშვას ამ ცეცხლის სასწაულებრივი გამოჩენა გარკვეულ დღეს, საათსა და წუთს, რადგან ამგვარი ვითარება ქრისტიანობას დაიყვანდა ე.წ. ბუნებრივ რელიგიათა დონემდე. სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით კი, აქ შეიძლება მიეთითოს იმ სოციალურ მოვლენებზე, რომლებმაც ქრისტიანული წესი შემოსეს სასწაულებრიობის იდუმალებით. ამის მიზეზები უნდა ვეძებოთ პალესტინის ისტორიულ ბედ-იღბალში. ძნელია მოძებნო დედამიწის ზურგზე კიდევ სხვა ქვეყანა და ქალაქი, რომლის ისტორიული ფურცლებიც აღსავსე იქნებოდა იმდენი ნეგატიური სოციალური ძვრებით, ბარბაროსთა შემოსევებით, ომებითა და სხვადასხვა სისხლიანი შეტაკებებით, როგორც წმ. მიწის ისტორია. მისი არსებობის ოქროს ხანა მთავრდება 614 წელს. ზუსტად ამ წელს პერსიდიის იმპერიის მეფე ხოსრომ პალესტინა და იერუსალიმი სასტიკად დაარბია, ქალაქები გაძარცვა, პალესტინის 300 მონასტერი და ცნობილი ტაძრები კი გადაწვა. დიდი ზიანი განიცადა აღდგომის ტაძარმაც, მაცხოვრის საფლავის კუვუკლიის სახურავი ჩამოაგდეს, შეურაცხყვეს სიწმინდეები, ხოლო უფლის ჯვრის სიწმინდე წაიღეს პერსიდიაში. მრავალი ადამიანი დაიღუპა და მრავალიც ტყვედ წაიყვანეს. ამ მძიმე პერიოდის შემდგომ იერუსალიმმა ნელ-ნელა იწყო რა ფეხზე წამოდგომა, 636 წელს, ანუ 22 წლის შემდეგ მას კვლავ უბედურება დაატყდა თავს. ქალაქი არაბებმა დაიპყრეს. ამ დროიდან იწყება მათი ბატონობის ხანა, რომელიც აღსავსე იყო რელიგიური შევიწროებითა და ძალადობით. ამრიგად, 937 წელს არაბებმა დაწვეს კონსტანტინეს ბაზილიკის სამხრეთი კარები, შეიჭრნენ ტაძარში და ააოხრეს საკურთხეველი, ავიდნენ გოლგოთაზე და აქაც იავარჰყვეს ყველაფერი, რისი განადგურებაც კი შეიძლებოდა. 966 წელს ისინი კვლავ დაესხნენ თავს მაცხოვრის საფლავის ტაძარს და ისე დაარბიეს, რომ ტაძრის გუმბათი ჩამოინგრა. ამ პოგრომის დროს ბევრი სამღვდელო და საერო პირი დაიღუპა თვით ტაძარში ისმაელის ნახევრად ველური შთამომავლების ხმლით, მათ შორის თვით პატრიარქიც, რომლის გვამიც ტაძრის გარეთ დაწვეს. 1009 წელს უფრო საშინელი პოგრომი მოაწყო ხალიფმა ჰაქემმა, რომელმაც დაარბია არა მხოლოდ აღდგომის ტაძრის ძირითადი მოწყობილობები, არამედ თავად კუვუკლიის კედლებიც, ხოლო მაცხოვრის საფლავი კი გატეხა. 1046 წელს აღადგინეს აღდგომის ტაძარი, ქრისტიანებს ნება დართეს აღენიშნათ აღდგომის დღესასწაული. ნელ-ნელა საეკლესიო ცხოვრება მწყობრში დგებოდა, როცა 1076 წელს ქალაქი დაიპყრეს თურქ-სელჩუკებმა. აქედან იწყება მთელი რიგი ჯვაროსნული ლაშქრობებისა, რომელთა შესახებაც პროფ. კონდაკოვი აღნიშნავს: „ყოველგვარი გადამეტების გარეშე შეიძლება ითქვას, რომ პალესტინის ქრისტიანულმა დაპყრობამ უფრო მეტი ზიანი მიაყენა მას, ვიდრე ისლამის მთელმა დევნა-შევიწროვებამ მისი შემოჭრის დღიდან“. ამან მართლმადიდებლურ აღმოსავლეთში წარმოშვა ხილული ქაოსი ადამიანებსა და მოვლენებში. იერუსალიმის სამეფოს ისტორია მის უკანასკნელ მეფემდე წარმოადგენს უნაყოფო ლაშქრობების, უაზრო ღონისძიებებისა და სხვადასხვა რაინდული ავანტიურების მთელ წყებას, რომელიც დამთავრდა ისლამის ახალი მოძრაობით“.

1187 წლის 2 ოქტომბერს იერუსალიმში ერთთვიანი ალყის შემდეგ შემოდის სალადინი. მალე ქალაქის ყველა ტაძარი, გარდა აღდგომის ტაძრისა, გადაიქცა მეჩეთებად. აქედან იწყება ჯვაროსნული ლაშქრობების ახალი რიგი, რომელიც თავისი არსით წარმოადგენდა ანგლო-ფრანგულ სამხედრო ავანტიურას, რომელმაც კიდევ უფრო გააუარესა მდგომარეობა იერუსალიმში. ამ ლაშქრობებიდან უკანასკნელმა, მეშვიდემ, პროფ. კონდაკოვის სიტყვით, განთავისუფლების ნაცვლად უფრო დაამძიმა იერუსალიმზე დადებული უღელი“, ვინაიდან წმ. მიწა ახლა გარდაიქმნა სისხლიანი ბრძოლის არენად თავად ჯვაროსნებს - ტამპლიერებსა და ჰოსპიტალიერებს - შორის, რომელმაც 1265 წელს ქვეყანა მიიყვანა ახალ უბედურებამდე. 1290 წელს დაეცა ჯვაროსნების ციტადელი პტოლემეოდის პალესტინაში (წმ. ჟანა დარკი) და წმ. მიწა საბოლოოდ გადადის ისლამის ძალაუფლების ქვეშ. ამ დროიდან იწყება „ცივი ომი“ ქრისტიანულ სახელმწიფოებს შორის პალესტინისა და მისი სიწმინდეების დასაკუთრებისთვის, ომი, რომელიც გამოიხატებოდა დიპლომატიურ ინტრიგებში სულთნის წინააღმდეგ, რომელთა მეშვეობითაც ესა თუ ის სახელმწიფო იღებს ან ყიდულობს ამა თუ იმ წმ. ადგილს. თვით პალესტინაში კი ეს „ცივი ომი“ მიმდინარეობს პალესტინის შთამომავლობით მფლობელებს - ებრაელებსა და არაბებს შორის, ასევე მიმდინარეობს რელიგიური დაპირისპირებები ბერძნებსა და ლათინებს შორის.

სწორედ ამგვარი სამხედრო ავანტიურული, ფანატიკური და სხვათა რელიგიური შეხედულებების მიმართ შეუწყნარებლობის თითქმის ათასწლოვან კოშმარმი, რომლის სახელწოდებაა „სისხლი და ცეცხლი“, ბუნებრივი იყო ვედრებანი ზეცის მიმართ და ღაღადი ზეგარდმო შემწეობისა და რაც უფრო დიდხანს გრძელდებოდა ეს კოშმარი, რაც უფრო საშინელი იყო ძალადობა, მით უფრო მეტი იყო ამგვარი ვედრება მაცხოვრის საფლავის მიმართ. მისგან ცდილობდნენ ნუგეშის მიღებას, მისგან ელოდნენ სასწაულს და ეს სასწაული გაიგებოდა სხვადასხვაგვარად, ზოგიერთისთვის ეს იყო ზემოდან გარდამომავალი მადლი, განმამტკიცებელი ტანჯვებსა და განსაცდელებში, ზოგიერთისთვის კი ეს იყო ურწმუნოთა მომსრველი და მათთვის სიწმინდის წინაშე შიშის შთამნერგავი. მეორე შემთხვევა ანუ სასწაულის მოლოდინი, რომელიც საერთოდ ადამიანთა ფსიქოლოგიის თვისებას წარმოადგენს, განუწყვეტელი დარბევების, მკვლელობების ატმოსფეროს პირობებში, როდესაც ამგვარი საშინელებებით დათრგუნული ადამიანები კარგავენ საღი აზროვნებისა და მოვლენათა არსში წვდომის უნარს, მასების მიერ (ეს მოლოდინი, დ.თ.) ადვილად აღიქმება როგორც აღსრულებული ფაქტი. არ წარმოადგენს აუცილებლობას შევჩერდეთ ამ მოვლენის ბუნებაზე, რომელიც ფსიქოლოგიის სფეროს განეკუთვნება. კაცობრიობის ისტორია სავსეა სხვადასხვაგვარი თქმულებებით სასწაულების შესახებ, რომლებიც მუდმივი თანამგზავრი იყო სოციალური უბედურებებისა, მიუხედავად რელიგიის კუთვნილებისა. ამიტომ შემთხვევითი არ არის, რომ პირველი ხსენება იერუსალიმში ამ ცეცხლის შესახებ ჩნდება არა მისი საეკლესიო და საზოგადოებრივი ცხოვრების ოქროს ხანაში, არამედ ისტორიის მძიმე დღეებში. ამ დროს ეს წეს-ჩვეულება გარდაიქმნება სასწაულად, რომელიც უნდა ყოფილიყო ველურ დამპყრობთა შემაშინებელი და შევიწროვებულთა ნუგეშინისმცემელი. მისი ამგვარი მნიშვნელობა მშვენივრად არის აღნიშნული ფრანგი მომლოცველის პულხერია დე შარტრის მიერ, რომელმაც იერუსალიმი 1101 წელს მოინახულა, ანუ იმ დროს, როცა იქ ჯვაროსნები იყვნენ გაბატონებული. აღწერს რა წმ. ცეცხლის წესს, იგი ამბობს: „თითოეული ჩვენგანი ხმამაღლა წარმოთქვამდა სიტყვებს „kyrie eleison“, უფლის მიმართ ლოცვისას და ველოდით როდის გამოვიდოდა პატრიარქი მაცხოვრის საფლავის გამოქვაბულიდან და გამოიტანდა იქიდან აღებულ ცეცხლს. რადგან ამდენი ლოცვის შემდეგაც კი ღმერთმა არ ინება ჩვენი შესმენა, უკვე იმაზე ვფიქრობდით, რომ აღარასოდეს გადმოვა ეს ცეცხლი. წინა წლებში, აქაურ ქრისტიანთა, ე.ი. ბერძენთა და სირიელთა, მცირერიცხოვნობის გამო, აუცილებელი იყო, რომ ეს ცეცხლი წესისამებრ ყოველწელს გადმოსულიყო, ხოლო თუ იგი რომელიმე წელს არ გადმოვიდოდა, წარმართები, რომლებიც ყოველივე ამას აკვირდებოდნენ, მაშინვე დახოცავდნენ ყველას“.

ამრიგად, პულხერიას მიხედვით, სასწაულებრივი ცეცხლი საჭირო იყო როგორც საშუალება, რომელიც ველურ დამპყრობებს შეაკავებდა ახალი დარბევისგან.

* * *

როგორც ზემოთ ითქვა, ჯვაროსნული ლაშქრობების შემდეგ პალესტინაში მდგომარეობა გაუარესდა. ძალადობებსა და ველურ დარბევებს დაემატა რელიგიური დაპირისპირებები, რომლებიც ასევე ხშირად მთავრდებოდა სისხლისღვრით. იმ დროიდან მოყოლებული ეს ცეცხლი იძენს სასწაულებრივ მნიშვნელობას არა იმდენად ურწმუნოთა შესაშინებლად, არამედ ერეტიკოსთა სამხილებლად. ამგვარ აპოლოგეტურ მნიშვნელობას ანიჭებს მას იღუმენი დანიელი, რომელმაც იერუსალიმი მოინახულა ჯვაროსნების ბატონობის დროს. იგი ამბობს: „ფრანკების (ე.ი. კათოლიკების, დ.თ.) კანდელები უფრო ზემოთ იყო დაკიდებული, მაგრამ არც ერთი არ აინთო“.

სულთანთა წინააღმდეგ დიპლომატიური ინტრიგებისა და რელიგიური ბრძოლების შედეგად ჩნდება ლეგენდა იმის შესახებ, თუ როგორ გამოისყიდეს სომხებმა თურქებისგან მაცხოვრის საფლავზე წმ. ცეცხლის მიღების უფლება, შესაბამისად, ჩამოერთვა რა ამის უფლება ბერძენ პატრიარქს, და როგორ გადმოვიდა უფლის ცეცხლი „სამგზის წყეულ სომეხთა შესარცხვენად“ არა მაცხოვრის საფლავზე, არამედ იმ სვეტის სიახლოვეს, რომელთანაც იჯდა და ტიროდა ბერძენი მწყემსმთავარი.

შევნიშნავთ, რომ რელიგიური და ნაციონალური ბრძოლები პალესტინაში, რომლის გამოც წმ. ცეცხლი იღუმენ დანიელის თვალში იშენს მამხილებელი სასწაულის მნიშვნელობას ზეციდან, აქტუალურია უკანასკნელ ასწლეულამდეც. როცა კაცობრიობის ზოგადმა კულტურამ, შუასაუკუნეების კულტურასთან შედარებით, უზარმაზარი ნაბიჯი გადადგა წინ, სხვათა რელიგიური შეხედულებებისადმი შეუწყნარებლობა და ფანატიზმი წმ. ადგილებში არ შემცირებულა. ეპისკოპოს პორფირი უსპენსკის დღიურებში (1853 წლის 8 მარტი) ვკითხულობთ: „კვირა. მაცხოვრის წმ. საფლავის ტაძარში წირვის შემდეგ ერთმანეთში ჩხუბი დაიწყეს სირიელებმა და სომხებმა, მერე კი სომხებმა და მართლმადიდებლებმა. ჩხუბის მიზეზი იყო მაცხოვრის საფლავის კუვუკლიაში არსებული ერთი კელია, რომელსაც სირიელები ითხოვდნენ სომხებისგან, როგორც მათი კანონიერი კუთვნილება. ჩხუბის დროს სომხებმა ვერ გაარჩიეს, ვინ ვის მხარეს იყო, ორ-სამ ჩვენიანსაც მოარტყეს და ცემა-ტყეპამ საყოველთაო ხასიათი შეიძინა. არავინ მოუკლავთ. ერთმა სომეხმა კუვუკლიის ზემოდან სკამი გადმოაგდო, საბედნიეროდ, ქვემოთ მყოფებმა შეამჩნიეს იგი და უცბად დაიშალნენ. სკამი მიწაზე დაეცა. იგი ნაწილებად დაშალეს და მისი მეშვეობით სომხებს დაუწყეს ცემა. ჩვენი პატრიარქის ნაცვალმა, მეუფე მელეტიმ ძლივს გააშველა მოჩხუბარნი, რომლის დროსაც ერთი-ორი მასაც უთავაზეს. ბოლოს, თურქი შეიარაღებული ჯარისკაცები მოვიდნენ და წესრიგი აღადგინეს“.

„მომლოცველის ჩანაწერები, 1869 წელი,“ - ვკითხულობთ: „დიდი პარასკევის საღამოს მაცხოვრის საფლავის ტაძარში საშინელი ჩხუბი მოხდა სომხებსა და ბერძნებს შორის. ბერძენი ბერი კანდელს ავსებდა ტაძრის ზღვარზე მართლმადიდებლებსა და სომხებს შორის. კიბე იდგა სომხურ ნახევარზე. ეს კიბე ბერს გამოაცალეს და იგი ყოველგვარი გრძნობის გარეშე დაეცა ძირს. იქ მყოფი ბერძნები და არაბები მას გამოესარჩლნენ და გაჩაღდა ჩხუბი. როგორც ჩანდა, ეს ჩხუბი სომხებმა განზრახ წამოიწყეს, მათ ბერძნების ცემა ჯოხებითა და ქვებითაც კი დაიწყეს. დასახმარებლად დამატებით მორბოდნენ სომხები ახლომდებარე მონასტრებიდან.

წესრიგის დასამყარებლად პირველი ჩაერია მეუფე მელეტი, რომელიც მომლოცველთათვის ცნობილი იყო თავისი პირადი ღირსებებით. იგი გაბედულად შევიდა მშფოთვარე ბრბოში და მათთვის იმის შეხსენება დაიწყო, თუ რა ადგილას იმყოფებოდნენ (ჩხუბი მიმდინარეობდა თითქმის კუვუკლიის შესასვლელთან). მოწინააღმდეგე მხარეები დაიშალნენ ხმამაღალი შეძახილებით. მიუხედავად ამისა, ისინი კვლავ დაიწყებდნენ ჩხუბს, თურქი სამხედრო პირები და კონსულები რომ არ გამოჩენილიყვნენ. ახლა უკვე დაპირისპირებამ გადაინაცვლა ხალხსა და ჯარისკაცებს შორის, რომლებიც მოჩხუბართ ტაძრიდან დევნიდნენ და აპატიმრებდნენ. ბოლოს სომეხთა პატრიარქიც მოვიდა. ერთ-ერთი სომეხი ახლომდებარე მონასტერში გაქცეულიყო დამხმარე ძალების მოსაყვანად, სადაც უთქვამს, რომ ბერძნებმა მათი პატრიარქი მოკლეს, რის შემდგომაც შეიარაღებულ სომეხთა უზარმაზარმა ბრბომ შეაღწია ტაძარში. მღელვარება შეიძლებოდა საშინელი სისხლისღვრით დამთავრებულიყო, თურქ სამხედროებს რომ არ შეეჩერებინათ ისინი.

* * *

ამით დამთავრდა ეს აყალმაყალი, რომელსაც, საბედნიეროდ, არ მოჰყოლია სასიკვდილო შედეგი, მაგრამ ტაძრიდან გამოიყვანეს რამდენიმე გასისხლიანებული და ნახევრად მკვდარი ადამიანი“.

ქრისტიანული წოდებისთვის ამ შეუფერებელ მოვლენებზე შევჩერდით იმდენად, რამდენადაც ისინი რეალურად აღწერენ ასწლეულების განმავლობაში იქ არსებულ ატმოსფეროს, უსაზღვრო ფანატიზმს, რომელშიც ინთქმება ყოველგვარი ჯანსაღი რელიგიური აზრი. ეს ფანატიკოსები, რომელთათვის წმინდა არის მხოლოდ ის, რასაც თავად თვლიან წმინდად, საკუთარ თავს თვლიან უფლის მიმართ მოშურნეებად, ძველი აღთქმისეული ელიას მსგავსად. ისინი ზეციდან ელიან გარდამომავალ მამხილებელ ცეცხლს, ავიწყდებათ, რომ სწორედ ამგვარი სურვილის გამო მაცხოვარმა მოციქულები გაკიცხა (ლკ. 9,54-56), ისინი ამ ცეცხლს იყენებენ იმისთვის, რომ უფრო მეტად გაღვივდეს არაჯანსაღი ამბიციები. ამ ფანატიკოსებისთვის, ძირითადად არაბებისთვის, რომელთაც ა. ნ. მურავევის სიტყვით, მხოლოდ „ქრისტიანის სახელი აქვთ შენარჩუნებული“, წმ. ცეცხლს გააჩნია მხოლოდ სამკითხაო საშუალების მნიშვნელობა. როგორც პროფ. ოლესნიცკი ამბობს, ეს ქრისტიანები „ცეცხლის ფერში, სიმკვეთრესა და სხვა გარემოებებში ხედავენ ბედნიერი თუ უბედური, ნაყოფიერი თუ უნაყოფო, მშფოთვარე თუ მშვიდობიანი წლის ნიშნებს“ და ასევე ძალიან სურთ „პირადად ამოიკითხონ საკუთარი ბედი წმ. საფლავის გრაგნილთა მიხედვით“.

აღნიშნული ცეცხლის მოლოდინში ზოგი იწყებს ტაძრის სიწმინდისთვის შეუფერებელ ხმაურს, აქებს რა საკუთარ რწმენას, სხვაგვარად მორწმუნეებს მიმართავს შემდეგი შეძახილებით: „ჩვენი მართლმადიდებლური რწმენა ჯობია სომხებისას და ფრანკებისას...“, „ებრაელებო, თქვენი დღესასწაული ეშმაკის დღესასწაულია, ჩვენი დღესასწაული კი ქრისტეს დღესასწაულია“. სხვები კი, პროფესორ დმიტრიევსკის სიტყვებით, „რომლებიც უფრო მეტად ეგზალტირებულნი და აღგზნებულნი არიან, „წმ. ცეცხლს“ ადებენ შუბლს, ხელს, მკერდს...“ ეს უფრო მეტად წარმართული, ვიდრე ქრისტიანული სურათი, ქრისტიანულად განწყობილ მომლოცველს საგონებელში აგდებს. ქრისტიანები ახლა ნივთიერ ცეცხლს ეძებენ წმ. საფლავზე, თითქოს უკმაყოფილონი არიან იმ ღვთაებრივი ნათლით, რომელიც ასე უხვად არის გადმოღვრილი წმ. წერილში. რამდენადაც დიადი და წმინდაა მართლმადიდებლურ სამყაროში უწყება წმ. ცეცხლის შესახებ, იმდენად მძიმე და დამთრგუნველია ის სანახაობა, რომელიც იერუსალიმში ამ დროს იმართება.

შეიძლება ვინმემ დასვას კითხვა: რა დამოკიდებულება აქვთ პალესტინელ იერარქებსა და თვით იერუსალიმის პატრიარქს? ამ კითხვაზე ჩვენ პასუხს ვპოულობთ ზემოთ ნახსენებ ეპ. პორფირის დღიურში. მოჰყავს საუბარი ფილადელფიის ეპისკოპოს დიონისესთან (მოგვიანებით ბეთლემის მიტროპოლიტი), რომელშიც ეს უკანასკნელი ჰყვება წმ. ცეცხლის ანთების მეთოდზე. ეპ. პორფირი წერს: „ყვებოდა რა ამას, მიტროპოლიტმა აღიარა, რომ ერთი მხოლოდ ღმერთისგან შეიძლება ველოდოთ ამ სათნო ტყუილის შეწყვეტას. მისთვის ცნობილი მეთოდებითა და გზებით იგი თავად შეაგონებს და დაამშვიდებს ხალხს, რომელსაც ახლა დიდი შაბათის ცეცხლის სასწაულებრიობის სჯერა. ჩვენთვის შეუძლებელია ადამიანთა გონებებში ამ გადატრიალების მოხდენის დაწყებაც კი, რადგან ამის გამო მაცხოვრის საფლავთან ნაკუწებად გვაქცევენ“.

ნათელია, რომ ოდესღაც არ მიეცა ხალხს დროული და ენერგიული ახსნა-განმარტება წმ. ცეცხლის ტრადიციის ჭეშმარიტი მნიშვნელობის შესახებ, შემდგომში უკვე ვეღარ შეძლეს ამის გაკეთება ბნელი მასების ფანატიზმის მიერ სულ უფრო ზრდადი ობიექტური პირობების გამო. მათ ისღა დარჩენიათ, აღასრულონ ეს წესი და დადუმდნენ, ანუგეშებენ რა საკუთარ თავს იმით, რომ ღმერთი მისთვის „ცნობილი მეთოდებითა და გზებით თავად შეაგონებს და დაამშვიდებს ხალხს“

წყარო

Please Share it! :)