“ყველაფერი მობეზრდება მამულიშვილს მამულიშვილობის გარდა” - ეს სიტყვები საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქს კირიონ II ეკუთვნის.
XIX საუკუნის 80-90-იანი წლებიდან ქართული პერიოდიკის ფურცლებზე ივერიელის, ნიქოზელისა და ლიახველის ფსევდონიმებით ხშირად იბეჭდებოდა საინტერესო წერილები და გამოკვლევები. საქართველოს ისტორია, საქართველოს ეკლესიის ისტორია, ეთნოგრაფია, ვეფხისტყაოსნისა და ქართლის ცხოვრების უძველესი ნუსხები, ნუმიზმატიკა, ხალხური სიტყვიერების ისტორია – აი ეს საკითხები, რომელიც აინტერესებდა ავტორს. წერილები გამოირჩეოდნენ საკვლევი საკითხის ღრმა ცოდნითა და ეროვნული ჩაგვრით შეწუხებული სამშობლოს დიდი სიყვარულით. საძაგელოვ-ლიახველ-ივერიელი გიორგი საძაგლიშვილი – ეპისკოპოსი კირიონი, სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქი კირიონ II XIX საუკუნის 80-90-იანი წლების ქართული ინტელექტუალური საზოგადოების ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელია. იგი აღიზარდა თერგდალეულთა სულისკვეთებაზე და მთელი თავისი საქმიანობაც იმ დიდი მიზნის განხორციელებას მოახმარა, რომელიც ილია ჭავჭავაძემ ლელთ ღუნიას პირით საქართველოს უთხრა — ჩვენი თავი ჩვენადვე გვეყუდნეს. — ამ მიზნის პრაქტიკული რეალიზაცია XIX საუკუნის 60-70-იან წლებში შეუდძლებელი იყო, ვინაიდან ქართული ეროვნული ცნობიერება ცარიზმის რუსიფიკატორული კოლონიური პოლიტიკის წყალობით იმდენად დაქვეითებული იყო, რომ ქართველი ხალხის დიდი ნაწილი ღრმა პესიმიზმს მოეცვა, ნაწილი კი საკუთარი ეროვნული კულტურისა და ისტორიისადმი ნიჰილისტურად იყო განწყობილი. ასეთ ვითარებაში სამშობლო ქვეყნის ისტორიისა და კულტურისადმი სამსახური გმირობის ტოლფასი იყო, იგი მრავალი დაბრკოლებისა და უსიამოვნების გადალახვას მოითხოვდა. მამულიშვილობის მძიმე ტვირთის მხრებით ტარება მხოლოდ გიორგი საძაგლიშვილის მსგავს ერთეულებს შეეძლოთ – ყველაფერი მობეზრდება მამულიშვილს გარდა მამულიშვილობისა – ამ სიტყვებით გამოხატა კირიონ II-მ თავისი ცხოვრების კრედო.
ქართული ისტორიოგრაფიაში სრულიად საქართველოს კათოლიკოზ-პატრიარქისა და ცნობილი მეცნიერის კირიონ II შესახებ ძალიან ცოტა არის ნათქვამი. პირველი ბიოგრაფიული ნარკვევი 1917 წელს გამოაქვეყნა მოსე ჯანაშვილმა (*1), მოკლედ არის გადმოცემული კირიონ II-ის ბიოგრაფია და ნაჩვენებია ის თავდადებული ბრძოლა, რომელსაც კირიონ II ეწეოდა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის, კირიონის დევნა ოფიციალური ხელისუფლების მიერ, ბელგიაში კირიონის დაცვის საზოგადოების შექმნა და რუსეთის საიმპერატორო ხელისუფლების მიერ კირიონის გადასახლებიდან დაბრუნება. იქვე საინტერესო პარალელებია კირიონ I (599-610წწ.) და კირიონ II-ს შორის, მაგრამ ნაშრომში ავტორი ნაკლებ ყურადღებას აქცევს კირიონ II-ს სამეცნიერო მოღვაწეობას. კირიონ II-ის არქივის დიდი ნაწილი ინახება საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტში, რომლის აღწერილობა ეკუთვნის ამავე ინსტიტუტის თანამშრომელს ელისო აბრამიშვილს (*2). მანვე გამოაქვეყნა საარქივო მასალების მოკლე მიმოხილვა, ძირითადად კირიონ II-ის ეპისტოლარული მემკვიდრეობა “მრავალთავში”(*3).
კირიონ II-ის მოღვაწეობის შესახებ საინტერესო გამოკვლევა გამოაქვეყნა ბატონმა ვახტანგ გურგენიძემ ხელნაწერთა ინსტიტუტისა და საისტორიო არქივში დაცული მასალების საფუძველზე აღადგინა კათალიკოზ-პატრიარქის კირიონ II-ის მშფოთვარე ბიოგრაფიული ცხოვრება, აჩვენა ევროპელი და რუსეთის სამეცნიერო წრეების კირიონ II-სადმი – დიდი პატივისცემა და სიყვარული (*4), მაგრამ ამ დიდი პიროვნების ღვაწლის ყოველმხრივი შესწავლა მომავლის საქმეა.
კირიონ II, ერისკაცობაში გიორგი საძაგლიშვილი დაიბადა 1855 წელს გორის მაზრის სოფელ ნიქოზში სასულიერო პირის ოჯახში. მის წინაპრებს დიდი წვლილი მიუძღვით დიდოელთა, ინგუშთა შორის ქრისტიანობის გავრცელების საქმეში. იგი ჯერ ანანურის სასულიერო სკოლაში სწავლობდა. 1862 წელს გორის სასულიერო სასწავლებელში ჩაირიცხა. ამ დროს უკვე გამოიკვეთა ახალგაზრდა ყმაწვილის მამულიშვილური მისწრაფებანი. ცნობილი ხალხოსანი მწერალი სოფრომ მგალობლიშვილი იგონებს, რომ გიორგი საძაგლიშვილთან ერთად მოიარეს შიდა ქართლის თითქმის ყველა ისტორიული ადგილები, შემდეგ კი მოიხილეს მაღრანდვალეთის ქართული სიძველენი. 1876 წელს გიორგი საძაგლიშვილმა დაამთავრა თბილისის სასულიერო სემინარია და სწავლა გააგრძელა კიევის სასულიერო აკადემიაში, რომელიც ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხით დაამთავრა 1880 წელს და დაინიშნა ოდესის სასულიერო სემინარიის ინსპექტორის თანაშემწედ.
1883 წლიდან 1896 წლამდე საქართველოს სხვადასხვა ქალაქებში (გორი, თელავი, ქუთაისი, თბილისი) ეწეოდა პედაგოგიურ მოღვწეობას, ასწავლიდა ქართულ და რუსულ ენებს, საღმრთო ისტორიას, გეოგრაფიას. ყოვლად სამღვდელო კირიონი 1896 წელს დაინიშნა საქართველოს მონასტრების ბლაღოჩინად და კავკასიაში ქრისტიანობის აღმდგენელი საზოგადოების სკოლების ინსპექტორად, სადაც როგორც ქართველმა, კარგად მცოდნემ თავისი ერისა და ხალხის სულიერის საჭიროებისა, დაარსა 19 სამრევლო სკოლა. ააშენებინა სკოლები აწერისხევში, ვანათში, თიანეთში; ყველა სკოლას შეუქმნა წიგნთსაცავები და ბიბლიოთეკები. ამავე პერიოდში ქართულ და რუსულ ჟურნალ-გაზეთებში იგი აქვეყნებდა წერილებს, გამოკვლევებს საქართველოს ეკლესიის ისტორიაზე, ხალხურ ზეპირსიტყვიერებაზე, ქართულ ლიტერატურაზე, ივერიელის, საძაგელოვის, ლიახველის ფსევდონიმებით. კირიონი II იყო მოსკოვის არქეოლოგიური საზოგადოების წევრი და აღწერა ლიახვის ხეობის ისტორიული ძეგლები. ეს აღწერილობა გამოაქვეყნა კიდეც 1898 წელს. ამ აღწერილობას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, ვინაიდან მომდევნო ხანებში ბევრი ისტორიული ძეგლი მოსული ხალხის (ოსები) მიერ განადგურებული იქნა.
1896 წ. ცოლ-შვილის სიკვდილის შემდეგ იგი ბერად აღიკვეცა კირილეს, კირიონის სახელით და გაიგზავნა ქვათახევის მონასტრის წინამძღვრად. ამ პერიოდში ღვთისმსახურების გარდა კირიონი მეცნიერულ მოღვაწეობას ეწეოდა ქართლის სოფლებში. აგროვებდა ხალხური სიტყვიერების ნიმუშებს, მეცნიერულად სწავლობდა ხალხის ზნე-ჩვეულებას, ეკლესია მონასტრების სიძველეებს. ქვათახევის მონასტრის წინამძღვრობის დროს კირიონმა “ქვათახევიდან ჩამოიტანა და ტფილისის საეკლესიო მუზეუმს ჩააბარა 96 ცალი ხელნაწერი, მათ შორის XI საუკუნის სახარება, 1494 წელს გადაწერილი “დავითნი” და სხვა მრავალი საინტერესო ხელნაწერები”(*5).
კირიონ II-მ დიდი წვლილი შეიტანა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების სიძველეთა მუზეუმის ისტორიული საბუთების გამდიდრების საქმეში. იგი მიტოვებული ეკლესია-მონასტრების ნესტიანი სენაკებიდან, საოჯახო კოლექციებიდან მოპოვებულ მასალებს ყოველწლიურად უანგაროდ სწირავდა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას. მარტო 1891 წელს საზოგადოებას გადასცა: ტრიოდიონი “მარხვანი”, საბა-სულხან ორბელიანის ლექსიკონი, ცხოვრება და მოქალაქეობა ნეტარისა ანდრია სალოსისა, მსოფლიო ისტორია, ხუცური ასოებით ნაწერი სადღესასწაულო ღვთისმშვენიერი თხრობით სულისა ფრიად სასარგბლო, რომელსაც ეწოდების “გვირგვინი,” საღვთო მარგალიტი ძველი საეკლესიო წიგნი ხუცურ ეტრატზე ნაწერი, აპოკრიფი ყოვლად წმიდა მარიამის სახარებასა და იოსებზე, XVIII საუკუნის ხელნაწერი ლიტურგია ოქროპირისა, რუსული ასამაღლებელი ქართულის ასოებით, სხვა და სხვა ხელნაწერი წიგნების ფურცლები, ისტორია გინა მოთხრობა საღმრთო წერილისა ძველისა და ახლისა ახალი აღთქმისა, მინის სამაჯურები. ნაპოვნი თელავის ღვთაების ეზოში, ოთხი ძველი ვერცხლის ფული”(*6). კირიონმა შეისწავლა ძველი ქართული აპოკრაფების უცნობი ხელნაწერი, რომელიც დაცული ყოფილა გორის თავადაზნაურობის წინამძღოლის ივანე რატიშვილის ოჯახში (*7).
1898 წლის აგვისტოში არქიმანდრიტი კირიონი აკურთხეს ალავერდის ეპისკოპოსად, რასაც ქართული საზოგადოებრიობა დიდი სიხარულით შეხვდა. აშკარად იგრძნობოდა რომ საზოგადოებას იმერეთის ეპისკოპოს გაბრიელის გარდაცვალების შემდეგ დიდი სურვილი ჰქონდა მისებრ დინჯი მრავალმხრივი განათლების ქართველი მღვდელთმთავარი ეხილა, რომელიც იტვირთავდა დაჩაგრული ერისა და გაპარტახებულ-განადგურებული ეკლესიის აღდგენას; როცა საზოგადოება ეპისკოპოს კირიონის მოღვაწეობაზე ასეთ იმედებს ამყარებდა, ამის საფუძველს იძლეოდა კირიონის ეპისკოკოსამდელი საქმიანობა. ილია ჭავჭავადძის “ივერია” დიდი ამბით გამოეხმაურა კირიონის ეპისკოპოსად კურთხევის ფაქტს. 22 აგვისტოს შაბათს შუადღისას საქართველოს ეგზარქოსის დარბაზში მოხდა სახელდება ეპისკოპოსად არქიმანდრიტ კირიონისა, რომელიც უმაღლესის ბრძანებით დანიშნულ იქნა ალავერდის მღვდელმთავრად… “სრული იმედია ყოვლადსამღვდელო კირიონი, კარგად ცნობილი საქართველოში, როგორც განმაახლებელი მრავალთა ნაშთთა ჩვენის ძველის ხუროთმოძღვრებისა და სასულიერო განათლების თანამგრძნობელი, შეძლებისდაგვარად იმოღვაწებს კახეთის სულიერ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილების ასპარეზზედ” – (ივერია, 1898 #81).
ეპისკოპოსად სახელდებისას არქიმანდრიტმა კირიონმა წარმოთქვა სიტყვა: -
“მე სრულიადაც არ წარმოვიდგენდი ამ თვრამეტი წლის წინათ, როცა კურსი შევასრულე კიევის სასულიერო აკადემიაში, თუ ჩემთვის ასეთი ბედნიერი და დიდმნიშვნელოვანი დღე დადგებოდა… მე კურსის შესრულების შემდეგ დავიწყე სამსახური სასულიერო წოდების ახალ თაობის აღმზრდელის ასპარეზზედ. მას უკან ბევრ რასმეს ვფიქრობდი, ბევრ გეგმას ვაწყობდი ჩემის მომავლის მოღვაწეობისას, ბევრს ადგილს ვირჩევდი სამსახურისას, მაგრამ უფლის განგებულებამ დღეს ნაჩვენებ გზაზედ დამაყენა: სხვებსავით მეც ვფიქრობდი მომეპოვებინა მყუდროება და ბედნიერება ოჯახურს ცხოვრებაში, მაგრამ ბედმა აქაც მიმუხთლა. და ამის გამო სამსახური ეკლესიის მიმართ მონაზვნის წოდებაში ჩემთვის აუცილებელ-აუშორებელი შეიქმნა. სწორედ ოცი თვის წინათ ამავე ადგილს, სადაც ახლა ვდგევარ, ვიდექი მონაზონის უბრალო ტანსაცმელში და ვაძლევდი აღთქმას მონაზონური ცხოვრებისას… დიდი მადლობელი ვარ იმ ჩემი მოძღვრისა, რომელმაც ამ ჭეშმარიტ გზაზედ დამაყენა. დღეს უმაღლესის ბრძანებით უნდა ვიტვირთო მძიმე მოვალეობანი. მწყემსმთავრისა და ვიქნე ალავერდის ეპისკოპოსად – იმ ალავერდისა, სადაც მოღვაწეობდა, სადაც ქადაგებდა და სადაც განსვენებულ არს წმ. მამა იოსებ ალავერდელი. ალავერდის კათედრაზე მოღვაწეობდა მრავალი ღირსი მღვდელთმთავარი, რომელთ მის წიაღში იგემეს საუკუნო განსასვენებლი. ალავერდის ტაძარი ისეთი სიწმინდეა, რომელსაც დიდ პატივს სცემენ არათუ მხოლოდ მართლმადიდებელნი, არამედ არამართლმადიდებელნიც და თვით მთიანი დაღესტანის მკვიდრნიც. ლეკები და მაჰმადიანნიც კი, რომელთაც ჩვენი წინაპრები ხმლით ეომებოდნენ თვისთა სარწმუნოებრივ სიწმინდეთა დასაცველად და ბოლოს ქედი მოადრეკინეს თვისის სიწმინდის წინაშე. საღრმთო განგებამ მარგუნა სამსახური. ვმადლობ საღრმთო განგებას ამ ხვედრისათვის მით უმეტეს რომ ხელმძღვანელად მეყოლება ეკლესიის სასარგებლოდ მოღვაწეობის საქმეში გამოცდილი მღვდელთმთავარი… დასასრულ გთხოვთ წმინდანნო მღვდელთმთავარნო, წარმომადგენელნო ივერიის ეკლესიისნო, ილოცოთ ჩემთვის, რათა ქვეყნის მწყემსმთავრულის ლოცვის მეოხებით უფალმან მომცეს შეძლება, ძალა და სიბრძნე მისის ეკლესიის სასარგებლოდ მოღვაწეობისა.”
ალავერდის ეპარქიაში ჩასვლისთანავე კირიონმა განაგრძო დაუცხრომელი საქმიანობა. ალავერდის დიდებული ტაძარი მოუვლელობისაგან განადგურების პირას იყო მისული. ტაძრის სახურავი გამოსაცვლელი იყო, გალავანი შესაკეთებელი. ეპისკოპოსმა კირიონმა შეადგენინა პროექტი და თავისი ხარჯებით დაიწყო ტაძრის შეკეთება. ამავე დროს ეპისკოპოსმა კირიონმა დაიწყო კახეთის ეკლესია-მონასტრებში დაცული სიძველეების შესწავლა. მან საქართველოს საეკლესიო მუზეუმს გადასცა 68 ხელნაწერი. მათ შორის 1089 წელს გადაწერილი სახარება. ამ აღმოჩენით აღფრთოვანებული მ. ჯანაშვილი წერდა: “მასში მრავალი საყურადღებო ცნობებია დაცული სახარების ქართულად თარგმნის, თეიმურაზ I და სხვათა შესახებ. სახარების ბოლოს კი ასეთი წარწერაა: “ქ. ადიდენ ღმერთმან ძლიერსა და უძლეველსა ბაგრატ აფხაზთა და ქართველთა მეფემან და ყოვლისა აღმოსავლეთის ნოველისიმონისმან.” ამ აღმოჩენამდე ქართულმა მეცნიერებამ არაფერი იცოდა ბაგრატ IV-ს დროინდელი სახარების შესახებ. ეპისკოპოს კირიონის სახით ქართულ ეკლესია-მონასტრებს და იქ დაცულ ძვირფას ხელნაწერებს ღირსეული დამცველი და პატრონი გამოუჩნდა. ამავე დროს კირიონმა ყურადღება მიაქცია XIX საუკუნის საქართველოში გავრცელებულ ერთ სამწუხარო ტენდენციას.
1811 წლის შემდეგ როცა რუსეთის მთავრობამ საეკლესიო სამართლის უხეში დარღვევით ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია გააუქმა და რუსული წირვა-ლოცვა დააწესა ხალხი პროტესტის ნიშნად ეკლესიებს სტოვებდა. ამით სარგებლობდნენ სომხურ-გრიგორიანული ეკლესიის მესვეურნი და უკანონოდ იკავებდნენ ქართულ მართლმადიდებლურ ეკლესიებს. მათ ხელში ჩაიგდეს ქართული ეკლესიები თბილისში, გორში, თელავში, დუშეთში. ეპისკოპოსმა კირიონმა ამ საკითხთან დაკავშირებით ვრცელი დასაბუთებული მოხსენებითი ბარათით მიმართა საქართველოს ეგზარხოსს და მოითხოვა სომხებისაგან უკანონოდ მიტაცებული ქართული ეკლესიების დაბრუნება. სომხური ნაციონალისტური ბურჟუაზია, რომელთაც დიდი ეკონომიკური შესაძლებლობანი გააჩნდათ ქართული ეკლესიების მიტაცებას ჩვეულებრივ მოვლენად მიიჩნვდა. უფრო მეტიც ცდილობდა მოეძებნა დასაბუთება თავიანთი უკანონობისა ეპისკოპოსი კირიონი ი. ჭავჭავაძესთან და დ. ბაქრაძესთან ერთად აქტიურად ჩაება სომხებთან პოლემიკაში. სომხურმა გაზეთმა “ნორდარმა” გამოაქვეყნა წერილები, რომელშიც თავისი ერი ქებით ცაზე აიყვანა ხოლო ქართველები კი უსაქმურ, მკვეხარა ხალხად მიიჩნია, რომელიც მხოლოდ სომეხთა მოსამსახურეებად გამოდგებიანო. თანაც საბუთად ქართული წყაროები მოიშველიეს. ეპისკოპოსმა კირიონმა თვით სომხური საისტორიო წყაროების მოშველიებით სომხის ერის ასეთი სურათი დაგვიხატა: “ერი ზვავი, გაუგონარი, დიდმეთქავი, უსამართლონი, ტრაბახანი, ზარმაცნი, მძარცველნი, მატყუარანი, მექრთამენი, ცრუმედიდურნი. და იქვე დასძინა, რომ საისტორიო წყაროებს ადამიანური თვალით უნდა შევხედოთ და არ უნდა ვეცადოთ მათ საფუძველზე სხვის დამცირებას”(*8).
კირიონი 1901 წლიდან გორის ეპისკოპოსია, მაგრამ მეფის რუსეთის მტავრობამ და საქართველოს საეგზარქოსომ აშკარად დაინახეს ის დიდი საფრთხე, რაც კირიონის მოღვაწეობიდან მომდინარეობდა. ეპისკოპოს კირიონის თავს იყრიდა განათლებული სამღვდელოება, რომელიც აშკარად გამოხატავდა უკმაყოფილებას ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების გამო. მთავრობამ გამოსავალი იმაში გამონახა, რომ ეპისკოპოს კირიონს ხშირად უცვლიდნენ ეპარქიებს. 1903 წელს ხერსონში, 1904 წელს ორიოლში, 1906 წელს სოხუმში. შოხუმში მოღვაწეობის დროს ეპისკოპოსმა კირიონმა დიდი მუშაობა გასწია ქართული ეკლესია-მონასტრების აღდგენისა და მოქონიერების საქმეში, მაგრამ სწორედ ასეთი საქმიანობა იწვევდა შოვინისტი რუსი მოხელეების გაავებას. კირიონი სოხუმიდან კოვნოს ეპარქიასი გადაიყვანეს აფხაზების გაქართველების მცდელობის ბრალდებით.
1907 წლის სექტემბერში, როცა ქართველი ხალხი ეთხოვებოდა ილია ჭავჭავაძეს კირიონს საქართველოში ჩამოსვლის უფლება არ მისცეს. მან მხოლოდ სამძიმრის დეპეშის გამოგზავნა მოახერხა კოვნოდან. 1908 წელს კირიონს მთავრობის დადგენილებით ჩამოერთვა ეპისკოპოსის წოდება და დაპატიმრებულ იქნა. მთავრობის ასეთი სიმკაცრის მიზეზი უნდა ვეძებოთ კირიონის დაუცხრომელ საქმიანობაში, რომელიც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის მოთხოვნის სულისჩამდგმელი იყო. სწორედ მისი პროპაგანდის შედეგი იყო 1905 წელს დიდი საეკლესიო კრების ჩატარება, სადაც ქართველი სამღვდელოება იხილავდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის საკითხებს. შაქართველოს ეგზარქოსმა ალექსიმ სთხოვა მეფისნაცვალ ვორონცოვ-დაშკოვს ყაზახების საშუალებით დაერბია საეკლესიო შეკრების მონაწილენი. ბრძანების უსიტყვოდ შემსრულებელმა ყაზახებმა რუსი ერისა და რუსეთის ეკლესიის ინტერესების დაცვა ქართველი სამღვდელოების მათრახებით ცემაში დაინახეს. XX საუკუნის დასაწყისში ფართო პროპაგანდა გაჩაღდა რუსეთში პატრიარქობის აღდგენის მოთხოვნით. ამ მოძრაობაში აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ რუსი სლავოფილები, რომელთა ერთ-ერთი გამოჩენილი მოღვაწე იყო ნ. დურნოვი, იგი თავის წერილებში ამხელდა რუსი ეგზარქოსების ურწმუნოებასა და მძარცველურ პოლიტიკას საქართველოში (*9).
სლავოფილებმა პეტერბურგის პრესში დაბეჭდეს წერილები, დაგმეს თბილისში ქართველი სამღვდელოების მიმართ ჩადენილი ბარბაროსული მოქმედება. ქართველი საზოგადოების მოწინავე ნაწილი ილია ჭავჭავაძის მეთაურებით მეფისნაცვალ ვორონცოვ-დაშკოვს ეახლა და ოფიციალურ დონეზე მოსთხოვა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხის განხილვა. მეფის მთავრობა იძულებული შეიქმნა ფორმალურად მაინც დაენიშნა პეტერბურგში სპეციალური სხდომა, სადაც უნდა განხილულიყო საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის საკითხი. ეპისკოპოსმა კირიონმა სხდომაზე წაიკითხა ორი მოხსენება: 1) რა აიძულებს ქართველებს იმეცადინონ თავისი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენაზე, 2) ეროვნული პრინციპი ეკლესიაში.
კირიონი ასაბუთებდა რომ ეკლესიური მონობა ყველა მონობაზე უარესაო. ფორმალურეად დანიშნულმა კომისიამ, სადაც უმრავლესობას წარმოადგენდნენ დეკანოზ ვოსტორგოვის მიმდევრები, უარყვეს ქართველი სამღვდელოების სამართლიანი მოთხოვნები, და ამის შემდეგ დაიწყო კირიონის დევნა-შევიწროვება. მიუხედავად სამშობლოდან მოშორებისა ეპისკოპოსი კირიონი საქართველოს მაჯისცემას განიცდიდა ყველგან, სადაც არ უნდა ყოფილიყო შორეულ კოვნოსა თუ სანაქსარის უდაბნოში. 1907 წელს ქართველი საზოგადოების ინიციატივით დაარსდა საქართველოს საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოება, რომელსაც შემოწირული სახსრებით უნდა ეარსება. ეპისკოპოსი კირიონი სიხარულით ატყობინებდა საზოგადოების თავჯდომარეს ე. თაყაიშვილს თავის მზადყოფნას – დახმარებოდა როგორც ფინანსურად, ასევე მორალურად. ე. თაყაიშვილი იგონებდა: – “ეპისკოპოსმა კირიონმა ჯერ კიდევ ექსორიაში ყოფნის დროს შემოსწირა საზოგადოებას თავისი მდიდარი ბიბლიოთეკა ხელნაწერებისა და ნაბეჭდი წიგნებისა, მრავალი საარქეოლოგო ნივთი, ალბომები, სურათები და დიდი ნუმიზმატური კოლექცია. წელიწადი არ გავიდოდა ისე რომ რაიმე ნივთი, ხელნაწერი თუ ფული არ გამოეგზავნა ახალი საზოგადოებისათვის”(*10). საისტორიო-საეთნოგრფო საზოგადოების სახელით ე. თაყაიშვილის რედაქციით დაიბეჭდა ძველი საქართველოს შესახებ სამი წიგნი, რომელშიც არის კირიონის მიერ შედგენილი ქართული სალექსიკონო მასალა განმარტებითურთ. მანვე “ქართული ლექსიკონის გამოსაცემად განყოფილებას გადასცა ასი მანეთი”. 1913 წელს 2 ივლისის წლიური კრების #74 ოქმი გვაუწყებს – “საბჭოს წინადადების თანახმად კრებამ ერთხმად აირჩია ყოვლად სამღვდელო ეპისკოპოსი კირიონი საზოგადოების საპატიო წევრად. მან საისტორიო საზოგადოებას შესწირა ვეფხისტყაოსნის უცნობი ხელნაწერი, კორიდეთის ოთხთავი, პავლენის ერთი ძველი რედაქცია და სხვა მრავალი საინტერესო საბუთები” (*11).
თითქმის შეუსწავლელია კირიონის ღვაწლი ქართული საისტორიო წყაროების, ისტორიოგრაფიის კვლევის საქმეში. XIX საუკუნის 80-90-იან წლებში თერგდალეულთა მსგავსად ის ქართულ პერიოდულ პრესაში აქვეყნებდა მეცნიერულ-პოპულარულ წერილებს საქართველოს ისტორიაზე, ქართულ ხუროთმოძღვრებაზე, ეკლესიის ისტორიის და ღვთისმეტყველების საკითხებზე. მას ეკუთვნის წიგნად გამოცემული ორმოცზე მეტი მონოგრაფია. 1910 წელს გამოვიდა მისი პოლემიკური ნაშრომი “ივერიის კულტურული როლი რუსეთის ისტორიაში”. დღეს შეიძლება ამ სქელტანიანი ნაშრომის ზოგიერტი დებულება საკამათო იყოს, მაგრამ მისი გაცნობისას არ შეიძლება მოწიწებით არ განიმსჭვალო მისი ავტორისადმი. კირიონის ამ ნაშრომს ყურადღებით გაეცნო რუსული მატიანეების ცნობილი მკვლევარი აკადემიკოსი ალ. შახმატოვი.
ცალკე აღნიშვნის ღირსია კირიონის ღვაწლი შიდა ქართლში მცხოვრები ოსების კულტურის, ხალხური სიტყვიერების, ეთნოგრაფიის შესწავლის საქმეში. მან შეკრიბა და ჟურნალ “მწყემსში” გამოაქვეყნა ოსური ლეგენდები (*12). მანვე ოსური წირვა-ლოცვის შემოღების აუცილებლობის საკითხიც დასვა (*13).
ეპისკოპოსმა კირიონმა კრიტიკულად განიხილა მ. თამარაშვილის ცნობილი წიგნი “ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის” და გამოთქვა საგულისხმო მოსაზრებანი, მაგრამ მ. თამარაშვილს ოდნავაც არ სწყენია კირიონის შენიშვნები; პირიქით 1911 წელს დაბეჭდა თავისი ახალი წიგნი საქართველოს ეკლესიის ისტორია (ფრანგულ ენაზე) და მასში ვრცლად საუბრობს ეპისკოპოს კირიონის ღვაწლზე ქართული ეკლესიის ისტორიაში. რუსეთის მთავრობისაგან კირიონის დევნა-შევიწროვება ქართველი საზოგადოების აღშფოთებას იწვევდა. აკაკი წერეთელი გულისტკივილით შენიშნავდა რომ იმპერატორთანაც მივიდოდა კირიონის განთავისუფლების მოთხოვნით, მაგრამ მეფის რუსეთის მთავრობა კირიონის განთავისუფლებას არ აპირებდა. პირიქით აძლიერებდა ცილისწამებას მის მისამართით.
1908 წლის 28 მაისს თბილისში მოკლეს ეგზარხოსი ნიკონი და მისი მკვლელობა კირიონს დააბრალეს. ამგვარმა ცილისწამებამ, როგორც საქართველო, ისე რუსეთის საზოგადოების დემოკრატიული ნაწილი აღაშფოთა. როდესაც ამ ცილისწამების შესახებ პრესის წარმომადგენელნი ევ. გეგეჭკორს (მაშინდელი სახელმწიფო სათათბიროს დეპუტატი) შეეკითხნენ, მან უპასუხა:ეს ველური და შეუსაბამო ბრალდებაა. ბრწყინვალე პიროვნება ეპისკოპოსის კირიონისა მის მტერთ მოსვენებას არ აძლევს, მის სახელს რომ ჩირქი მოსცხონ, საშუალებას არ ზოგავენ (*14).
კირიონის დევნის ამბავი რუსეთიდან უცხოეთში გაიტანა ოლივერ უორდროპმა, რომელსაც 1909 წლის 2 აპრილს წერილი გაუგზავნა ალ. ცაგარელმა: “კირიონი გაგზავნეს ხარკოვიდან ერთ მონასტერში – ტამბოვის გუბერნიაში საცხოვრებლად, ცოტა ავად არის მაგრამ მოსკოვში საავადმყოფოში არ დაარჩინეს, ძალათ წაიყვანა პოლიციამ რკინიგზით მონასტერში”(*15).
ევროპაში კირიონის დაცვის საზოგადოებაც შექმნეს, რომელმაც დაიწყო ხელმოწერების შეგროვება კირიონის განთავისუფლების მოთხოვნით. ბელგიიდან ადამიანის უფლებების დაცვის თავჯდომარემ ჟორჟ ლორანმა ბრიუსელიდან 1909 წლის 20 მარტს ყოფილ სახელმწიფო სათათბიროს თავჯდომარეს ხომიაკოვს სთხოვა დაეცვა ეპისკოპოსი კირიონი დევნა-შევიწროებისაგან. მიუხედავათ იმისა, რომ ასეთ მძიმე პირობებში უხდებოდა ცხოვრება, მომავლის რწმენა არ დაუკარგავს. ი. ჩიჯავაძისადმი გაგზავნილწერილში წერდა: “ჩემი აქ ყოფნა ხომ მეტად მძიმეა, მაგრამ მით უფრო დამიმძიმდება, როდესაც გულსაკლავი და არასანუგეშო ამბები მომივა სამშობლოდან… მომავალი ჩვენს ხელშია, კეთილსინდისიერი შრომაა მისი დამაგვირგვინებელი… წინ ფიანდაზის მაგივრად, მართალია, ეკლიანი გზა გვიდევს, მაგრამ ვარდი უეკლოდ ვის მოუკრეფია, სიყვარულით უნდა ავიტანოთ ტანჯვა, ვინაიდან ტანჯვა სიყვრულის ნაყოფია, ძალა ტანჯვაშია”(*16).
რუსეთის მთავრობამ 1915 წელს შეწყვიტა კირიონის დევნა-შევიწროვება. იგი დანიშნეს პოლოცკისა და ვიტებსკის ეპისკოპოსად, მაგრამ, სამშობლოში ჩამოსვლის ნება არ დართეს. კირიონმა ძლიერ განიცადა ვაჟა-ფშაველას გარდაცვალება. იგი მეგობრობდა დიდ პოეტთან; ერთ წერილში იტყობინებოდა – ვაჟას წერილი კოპალაზე მაშინ მივიღე, როდესაც წიგნის კორექტურა გაგზავნილი მქონდაო – კირიონი იყო უდიდესი ქველმოქმედი – მისი მატერიალური დახმარებით რუსეთისა და საზღვარგარეთის უმაღლეს სასწავლებლებში განათლება მიიღო 300-მდე ქართველმა ახალგაზრდამ.
აკადემიკოსი კორნელი კეკელიძე იგონებდა თბილისის სასულიერო სემინარიიდან რეკომენდაციითა და ფულადი დახმარებით როგორ გაგზავნა იგი ეპისკოპოსმა კირიონმა კიევის სასულიერო აკადემიაში სწავლის გასაგრძელებლად. “ძველად ებრაელებს – წერდა კ.კეკელიძე კირიონს 1905 წელს – ჩვეულებად ჰქონდათ, ყოველნაირ ახალს ანუ პირველ ნაყოფს მადლობის ნიშნად სწირავდნენ ხოლმე ამ ნაყოფის მომცემელ ღმერთს. ამისდა მიხედვით, ნება მიბოძეთ, მეც უმორჩილესად გიძღვნათ პირველი ნიმუში იმ შრომისა, რომელსაც მე ხელი მივყავი თქვენი შთაგონებითა და რჩევით” (*17).
კირიონს განზრახული ჰქონდა თავის მშობლიური სოფ. ქვემო ნიქოზისათვის ბიბლიოთეკისა და სკოლის აშენება. შეასრულა კიდეც თავისი სურვილი. ბიბლიოთეკას გადასცა ძვირფასი წიგნები. კირიონს მეცნიერული მიმოწერა ჰქონდა აკად. ნ. მართან, პროფ. ალ. ცაგარელთან, ალ. შახმატოვთან, ლ. დიმიტრიევთან, ივ. სოკოლოვთან. გ. ბერგმანთან , ა. პაკმიერთან, ივ. ჯავახიშვილთან, მ. ჯანაშვილთან, მ. თამარაშვილთან.
კირიონის მოღვაწეობის დევიზი იყო მამულისათვის სამსახური. – “მამულიშვილის გვირგვინი სამშობლოს სამსხვერპლოზე ჰკიდია ” — წერდა იგი. მან ჯერ კიდევ XIX საუკუის 90-იან წლებში, როცა ქართული ენა ოფიციალური ხელისუფლებისაგან დევნილი იყო გრ. ყიფშიძესთან ერთად ქართული სიტყვიერების ისტორია შეადგინა. “ჩვენი მუშაობა –წერდა იგი – დამოკიდებულია იმაზე თუ რა დარი დაუდგება საზოგადოდ ქართულ ენას ჩვენს საშუალო სკოლაში და კერძოდ, ამ სახელმძღვანელოს; საჭიროა რაც შეიძლება მეტი ადგილი დაეთმოს ქართულს, არა მარტო პირველ დასაწყის სკოლებში, არამედ საშუალოსა და უმაღლესშიც. საჭიროა სკოლამ მტკიცე ეროვნული ხასიათი მიიღოს და სწავლა საგნებისა ქართულად წარმოებდეს. ხოლო ეს მაშინ მოხდება, როცა მთლიანად საქართველოს ცხოვრება ეროვნულ საფუძველზე მოეწყობა. და ქართული ენა უაღრესად საჭირო შეიქმნება ყოველ დაწესებულებაში.”
საქართველოს ეროვნულ საფუძველზე მოსაწყობად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა საქართველოს უძველესი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენას. ამ საქმის სულისჩამდგმელი იყო ეპისკოპოსი კირიონი. 1917 წლის თებერვლის რევოლუციით ისარგებლა ქართველმა სამღვდელოებამ და საგანგებო საეკლესიო კრებაზე მიიღო გადაწყვეტილება: 1) ამიერიდან, 12 მარტიდან გრძელდება საქართველოს ავტოკეფალია, 2) დროებით კათალიკოზის ამორჩევამდე ეკლესიის გამგედ დაინიშნა გურია-ოდიშის ეპისკოპოსი ლეონიდე; 3) საქართველოს ეკლესიის მმართველობა ევალება აღმასრულებელ კომიტეტს, რომელშიც შედიან როგორც საერო, ისე სასულიერო პირები: 12 მარტის კრების ინიციატორი და წარმმართველი ქუთათელი ეპისკოპოსი ანტონ გიორგაძე, რომელიც კირიონის ტრაგიკული სიკვდილის შემდეგ, როგორც მისი ერთგული და გამორჩეული პიროვნება გაურკვეველ ვითარებაში დაიღუპა; დროებითი მთავრობის სპეციალური წარმომადგენელი პროფესორი ვლადიმერ ბენეშევიჩი, რომელიც თბილისში ჩამოვიდა, ქართველ სამღვდელოებას ეროვნულ ავტოკეფალიის ცნობას ჰპირდებოდა, რაც 1917 წლის 29 მარტს საეკლესიო კრებამ უარყო. საქართველოს ეკლესია უნდა გახდეს ტერიტორიული ავტოკეფალიის მატარებელი ეკლესია — დასძენდა კრება. ტერიტორიული ავტოკეფალიის დროს საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შევიდოდა ყველა მართლმადიდებელი ეკლესია, რომელიც საქართველოს ტერიტორიაზე იყო.
საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის ბრძოლაში აქტიურ მონაქილეობას იღებდნენ საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიულ პარტიის წევრები. როცა საქართველოს ეგზარხოსყოფილი პლატონი გაჯიუტდა და არ თმობდა საკათალიკოზო რეზიდენციას, ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის წევრები პირველნი შევიდნენ ეგზარხოსის სასახლეში, გამოაძევეს პლატონი და დააბინავეს საქართველოს ეკლესიის დროებითი მმართველობა მიტროპოლიტ ლეონიდის მეთაურობით.
მოვლენები ისე სწრაფად ვითარდებოდა, რომ ეპისკოპოსი კირიონი, რომელიც ჯერ კიდევ რუსეთში იმყოფებოდა თითქოს აღარავის ახსოვდა, მაგრამ ქართველ მორწმუნეთა ჯგუფმა ჩიტო კაპანაძის ხელმძღვანელობით დელეგაცია გაგზავნა მასთან, რათა ნაამაგარი მამულიშვილი, ვინც ყველაზე მეტი გააკეთა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღსადგენად და ამიტომაც განიცადა ამდენი დევნა-შევიწროვება, დაბრუნებულიყო საქართველოში და მონაწილეობა მიეღო სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქის არჩევნებში. “
კირიონმა ყურდღებისათვის მადლობა გადაიხადა, მაგრამ მან მტკიცე უარი შემოთვალა. ქართული საზოგადოების დაჟინებული მოთხოვნით 1917 წლის ზაფხულში ეპისკოპოსი კირიონი სამშობლოსაკენ გამოემგზავრა. სამშობლოსაკენ მომავალ ბრწყინვალე მღვდელმთავარსა და მეცნიერს არაგვის ხეობაში შეეგება ასოცამდე ცხენოსანი გიგო ყარანგოზიშვილის ხელმძღვანელობით. იგი დიდი პატივით მიაცილეს დედაქალაქამდე, თბილისში კი ბრწყინვალე შეხვედრა მოაწყვეს. მაგრამ კირიონის სამშობლოში დაბრუნება ბევრს მაინც არ გახარებიათ.
კირიონი ჩამოსვლისთანავე აქტიურად ჩაება სრულიად საქართველოს საეკლესიო კრების მოსამზადებელ სამუშაოებში. 1917 წლის 9 სექტემბერს თბილისში გაიხსნა სრულიად საქართველოს საეკლესიო კრება, როგორც გაზეთი “საქართველო” იუწყებოდა. კრებას თავჯდომარეობდნენ გიორგი ჟურული. თრიფონ ჯაფარიძე, სპირიდონ კედია. კრებამ განიხილა საქართველოს ავტოკეფალური ეკლესიის ეპარქიების, საკათალიკოზო საბჭოს შექმნის საკითხები. მსჯელობის საგანი იყო საქართველოს ეკლესიის მღვდელმთავართა საკითხიც. სახელდობრ, საჭირო იყო თუ არა მიტროპოლიტის პატივის არსებობა ქართულ ეკლესიაში. ხმათა უმეტესობით ეს საკითხი დადებითად გადაწყდა.
შეიქმნა საქართველოს კათოლიკოზ-პატრიარქის არჩევნების ხმის დამთვლელი კომისია დეკანოზ ნიკიტა თალაკვაძის თავჯდომარეობით. 17 სექტემბერს დაინიშნა კათოლიკოზ-პატრიარქის არჩევნები. კენჭისყრაზე დაშვებული იქნა ორი კანდიდატი მიტროპოლიტი ლეონიდე და ეპისკოპოზი კირიონი. სრულიად საქართველოს კათოლიკოზ-პატრიარქის არჩევნები ჩატარდა სიონის ტაძარში. არჩევნებში მონაწილეობდა 448 კაცი. როგორც გაზეთი “სვეტიცხოველი” იტყობინებოდა სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქად კრების მიერ არჩეულ და დამტკიცებულ იქნა ეპისკოპოსი კირიონი (*18).
საეკლესიო კრების შედეგები სრულიად კანონზომიერი იყო, მაგრამ საქართველოში რა გამოლევდა ინტრიგებისა და გულფიცხობის მოსურნე ადამიანებს. მართალია საეკლესიო კრებამ სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქად უწმინდესი და უნეტარესი კირიონ II აირჩია, მაგრამ არ გააუქმა ტფილელი მიტროპოლიტის თანამდებობა.
XIX საუკუნის ისტორიიდან ცნობილია, თუ როგორ გამიყენა რუსეთის მთავრობამ ტფილელი მიტროპოლიტ არსენსა და კათოლიკოზ ანტონ II შორის არსებული უთანხმოება საქართველოს ეკლესიის შიგნით არეულობისა და შფოთის გასაძლიერებლად, რაც ანტონ II-ის რუსეთში გაწვევით და საქართველოს ავტოკეფალიის გაუქმებით დამთავრდა. 1917 წლის 12 მარტს ტფილელი მიტროპოლიტის თანამდებობის შემოღება იმით იყო გამართლებული, რომ რუსეთის მთავრობის მიერ დანიშნული ეგზარქოსი პლატონი საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გამოცხადების შემდეგ თავის თავს ტფილელ მიტროპოლიტს უწოდებდა. გურია-ოდიშის ეპისკოპოსი ლეონიდე ამიერიდან, როცა ტფილელი მიტროპოლიტი იქნებოდა ეგზარქოს პლატონის პოზიციები შესუსტდებოდა.
მაგრამ სრულიას საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქი კირიონ II არჩევის შემდეგ მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსობამაც მისი უნდა ყოფილიყო, მაგრამ ეს ასე არ მოხდა და ტფილელ მიტროპოლიტად დარჩა ლეონიდე. უწმინდეს კირიონ II-ს სიონში წირვის უფლებაც არ ჰქონდა. იქ ტფილელი მიტროპოლიტი ლეონიდე სწირავდა. კირიონი ანჩისხატში სწირავდა. დაიწყო ინტრიგები, რასაც თავის მხრივ აღვივებდნენ რუსი ეგზარქოსების ჯაშუშები, რომელთაც გულზე არ ეხატებოდათ საქართველოს მართლამდიდებელი ეკლესიის ეროვნული მიმართულების კათოლიკოზ-პატრიარქი უწმინდესი და უნეტარესი კირიონ II.
ცნობილი მწერალი და მოღვაწე იოსებ იმედაშვილი იგონებს — “ერთ სხდომაზე წამოიჭრა საკითხი კათოლიკოზის პირადი მდივნისა და საკათალიკოსო საქმეთა მმართველის ასარჩევად. კორნელი კეკელიძემ და კალისტრატე ცინტაძემ კანდიდატად წამოაყენეს დავით დავიდოვი, დავითაშვილი. ამის ხსენებაზე კირიონი საშინლად ცუდად შეიქმნა, აინთო, მაგრამ თავი შეიმაგრა…. . .… თქვენ თუ საქართველოს საკათალიკოსო საბჭოს საქმეთა მმართველად დავიდოვს აირჩევთ, მე კათალიკოზის ხარისხს ავიყრიო (*19). ეს დავიდოვი იყო ეგზარხოსების ჯაშუში და ყოველივე ეროვნულის მტერი. იგი არ აირჩიეს, მაგრამ მომხდარი ინციდენტი ფრიად დამაფიქრებელი იყო. ამ დავიდოვმა არაერთხელ სცადა კირიონ II-სთან შესვლა და მისი ფიზიკური მოსპობა. ჰოი, ქართველი ხალხის გულგრილობავ! პიროვნება, რომელმაც მთელი ცხოვრება ქართველი ხალხის სამსახურს შესწირა, რომელიც საქართველოს კათოლიკოზ-პატრიარქად აირჩიეს, ვიღაც ნაძირალა დავიდოვ-დავითაშვილის შეურაცხყოფის ღირსი გამხდარიყო. ქართველმა საზოგადოებრიობამ ასევე გულგრილად ჩაიკითხა სასულიერო ჟურნალ “ახალ სიტყვაში”, რომელიც ქრისტეფორე ციციქიშვილის რედაქტორობით გამოდიოდა, საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქის წინააღმდეგ ანონიმ ავტორთა სახელით მიმართული ცილისმწამებლური პასკვილები.
მიუხედავათ ასეთი საარაკო მტრობისა, კათოლიკოზ-პატრიარქმა კირიონ II შექმნა ძლიერი საკათალიკოზო საბჭო, რომელშიც სასულიერო პირებთან ერთად საერონიც შედიოდნენ. ქართველმა ხალხმა განსაკუთრებული ზეიმით გადაიხადა მცხეთაში კირიონ II-ის კათოლოკოსად კურთხევის დღე. ეს დღე სვეტიცხოვლობას დაემთხვა. ზღვა ხალხმა მოიყარა თავი ტაძარში. კათოლიკოზის კურთხევას დაესწრნენ ინგლისის, ბელგიის, საფრანგეთის კონსულები.
გაზეთი “საქართველო” იტყობინებოდა – როდესაც კათოლოკოზი შემოსეს ძველებური ომოფორითა და მიტრით, ეს იყო კიდევ ერთი ახალი წუთი, რომელმაც აგრძნობინა ხალხს სანატრელი გაცოცხლება ძველი საქართველოსი. პატრიარქის სახე იმ წუთში უსათუოდ დაუვიწყარია. ის იყო მთლიანად უძრავი და განათებული. წარსული ტანჯვა სჩანდა მის ფერმკრთალობაში. მისი ხმა იყო ნელი და მთრთოლავი და საკმევლის წმინდა სურნელებაში მორწმუნე გული იგრდძნობდა მისტიურად განგების სიახლოვეს.
კირიონ II თავის სიტყვაში, რომელიც მან სვეტიცხოველში აღსაყდრებასთან დაკავშირებით წარმოთქვა, ხაზი გაუსვა სარწმუნოების წმინდა დაცვის აუცილებლობას, ეკლესიისა და ერის ერთიანობის აუცილებლობას. საქართველოში მცხოვრები სხვა ერებისადმი პატივისცემას, სწავლა-განათლების საქმეში საქართველოს ეკლესიის როლის ამაღლებას, სასულიერო პირებში ეროვნული მიმართულების სულისკვეთების ამაღლების აუცილებლობას:- “სამშობლო, საყვარელო, ღვთისმშობლის წილხვდომილო, ბრძმედსა შინა ტანჯვა -ვაებისას განწმენდილო! შენთვის დაწეული, შენგან განშორებული, შენთვის მტირალი, მუდამ შენსკენ ლტოლვილი დღეს განგისვენებ ტკბილსა შინა წიაღსა შენსა არა ვითარცა შვილი უძღები, არამედ ვითარცა მესაიდუმლე და სინდისი ეკლესიისა შენისა…. . .…ვიცი, შენი გულისყური ამჟამად ჩემკენაა მოქცეული და მეკითხები:რა მომიტანე, რა მალამოსა სცხებ იარებსა ჩემსა, რით მანუგეშებ სევდა მოსილსა? ყური მომიპყარ: “არა მოველ, რათა გიმსახურო, არამედ მსახურებად შენდა და მიცემად სული ჩემი სახსრად შენდა” (მთ.20,28) მოვედი არა ვითარცა მწე სასყიდლით დადგინებული, არამედ ვითარცა მწე ერთგული და მარად მორჩილი.”
კირიონ II-მ წერილები დაუგზავნა მსოფლიოს მართლმადიდებლურ ეკლესიათა მეთაურებს, რომელშიც მოკლედ, მაგრამ დასაბუთებულად გადმოსცემდა საქართველოს ეკლესიის ისტორიას და მოითხოვდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის ცნობას. ძნელი იყო ფრიად გაძარცვულ-გაპარტახებული საეკლესიო ქონების კვლავ შეგროვება. ქართული სასულიერო ლიტერატურის გამოცემის აუცილებლობა ეპარქიების აღდგენა-მოწესრიგება, სასულიერო პირთა ელემენტარული საარსებო პირობების შექმნა და უამრავი სხვა პრობლემები ჰქონდა გადასაწყვეტი სრულიად საქართველოს კათოლოკოს-პატრიარქ კირიონ II-ს. იგი ჩვეული თავდავიწყებით შეუდგა საქმეს.
1918 წლის 26 იანვარს წმინდა დავით აღმაშენებლის ხსოვნის დღეს თბილისში გაიხსნა უნივერსიტეტი. სრულიად საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქმა კირიონ II უნივერსიტეტის ეკლესიაში გადაიხადა პარაკლისი. კირიონი II დიდი სიხარულით შეეგება საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებას, 1918 წლის 27 მაისს თავისუფლების მოედანზე გადაიხადა საზეიმო პარაკლისი და მგზნებარე სიტყვით მიმართა შეკრებილ საზოგადოებას, მაგრამ დამოუკიდებელი საქართველოს მესვეურნი ათეისტური მსოფლმხედველობისანი აღმოჩნდნენ. მათ ეკლესია – ქართველი ხალხის სულიერი ძლიერების სიმბოლო – სახელმწიფოსაგან გამოჰყვეს, სკოლა ეკლესიისაგან და რა სავალალო შედეგებიც აქედან მივიღეთ ეს დღეს ყველასათვის ცნობილია.
საქართველოს ოფიციალური ხელისუფლების ეკლესიისადმი გულგრილობა როცა დაინახეს, კათოლიკოზ-პატრიარქის კირიონ II მოწინააღმდეგებმა, კიდევ უფრო გააქტიურეს ბრძოლა მის წინააღმდეგ. საერო ცხოვრება პოლიტიკურ პარტიათა შორის სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლის ასპარეზად იქცა. ყველანი დიდი თუ პატარა ამ ბრძოლაში თავდავიწყებით ჩაება და დაავიქყდათ ის საყოველთაო აღტაცება და თანადგომის აღთქმა, რომელიც სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქს უწმინდეს კირიონ II-ს მისცეს. იგი შეატოვეს წვრილმან ინტრიგებსა და პატივმოყვარე ადამიანებს.
შედეგმაც არ დააყოვნა. 1918 წლის 28 ივნისს გაზეთი “საქართველო” იტყობინებოდა – “სრულიად საქართველოს კათოლოკოზ-პატრიარქი უწმონდესი და უნეტარესი კირიონ II 26 ივნისს სოფელ მარტყოფს გაემგზავრა საპატრიარქო რეზიდენციაში… . . . 27 ივნისს დილით იგი მიცვალებული იპოვეს მის საწოლ ოთახში. . .” დიახ, მტარვალის ხელმა მოუსწრაფა სიცოცხლე დიდ ქართველ საეკლესიო მოღვაწესა და მამულიშვილს. თითქოს ახლა მაინც უნდა გამოფხიზლებულიყო საზოგადოება, მაგრამ სინამდვილეში რა მოხდა; როგორც დეკანოზი ნ. თალაკვაძე იგონებს: “ხმა დაუყარეს რომ თავი მოიკლაო!”
68 წლის მოხუცმა, რომელსაც დამბლის გამო პირზე ჭიქა ვერ მიჰქონდა დასალევად, ასეთი ხელით მწოლიარემ რევოლვერი დაირტყა და თავი მოიკლაო! ღევოლვერი იქვე ეგდო ცხედართან: რევოლვერი დაკეტილი იყო. როგორ, თავი მოიკლა და რევოლვერი დაკეტა? გვერდზე დაიგდო?! ასეთი დასკვნა გამოუტანა “გამოძიებამ”. . . ამის გამო მქონდა პირადი შეტაკება ნოე რამიშვილთან.
1918 წლის ივლისში, როდესაც ანჩისხატის ტაძარში მესვენა უცნაურად ტყვიით განგმირული კათოლიკოზი კირიონი, დიდძალი ხალხის თანდასწრებით გადავიხადე პანაშვიდი, ჯერ წარმოვთქვი მეტად აღგზნებული იმის თაობაზე, რომ მოწმე ვიყავი იმ არაადამიანური მეფისტოლფერული დევნა-შევიწროვებისა, რომელიც წილად ხვდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალურ უფლებებში აღდგენილ მის პირველ კათოლიკოზს”. საზოგადოებაში დიდი მითქმა-მოთქმა გამოიწვია კათოლოკოზ-პატრიარქ კირიონ II-ის ტრაგიკულმა სიკვდილმა.
ანჩისხატის ეკლესიის დეკანოზმა ნიკიტა თალაკვაძემ მიცვალებულის წესის აგებისას ეჭვი მიიტანა მათზე, ვინც იდეურად ამზადებდნენ ამის ნიადაგს, შფოთსა და შუღლს აღვივებდნენ ქართულ ეკლესიაში, რის გამოც, ნ. რამიშვილმა, რომელიც შინაგან საქმეთა მინისტრი იყო, გამოიძახა და დატუქსა . . . (ამ ფაქტს გულისხმობს, როცა მოგონებაში აღნიშნავს შეხლა-შემოხლა მქონდა ნ. რამიშვილთანო). ნოე ჟორდანიას მწუხარება გამოუთქვამს კათოლიკოზ-პატრიარქ კირიონ II-ის გარდაცვალების გამო. მაგრამ გამოძიება არ წარმართულა იმ მიმართულებით, საიდანაც სინამდვილე გაირკვეოდა. საზოგადოებრივ საწყისებზე გამოძიება უწარმოებია ცნობილ მწერალ იოსებ იმედაშვილს.
კირიონ II-ე დაკრძალეს 7 ივლისს ნაშუადღევის 4 საათზე სიონის ტაძარში. არ შეიზლება კიდევ ერთხელ არ მოვიტანოთ მის საფლავთან დეკანოზ ნ. თალაკვაძის წარმოთქმული სიტყვა:
“მშვიდობით, თქვენო უწმიდესობავ! ეს ერთი კვირაა შენი ანჩისხატი, მთელი მორწმუნე თბილისის ქარტველობასთან ერთად, გულდათუთქული დაგქვითინებდა ტყვიით განგმირულ თავის მამამთავარს. დღეს კი ჩვენი სამშობლოს ყოველი კუთხიდან მოზღვავებულა მთელი საქართველო – შენი საწყმსო, – რათა მიგაცილოს საუკუნო განსასვენებელ სავანემდე. დაობლებული შენი სამწყსო, ისევ დაქვრივებული ივერიის ეკლესია დღეს საქვეყნოდ მოსთქვამს და ჰგოდებს თავის ვაებასა, თავის უბედურებასა, თავის ეგზომ დაცოდვილებას, სამშობლო ქვეყნის გარეშეთაგან გაჭირვებას. ეს შენი საიდუმლოებით მოცული კუბოც მძიმე ლოდივით ზედ დაგვერთო. ასეთ განსცდელს ადგილი აღარ უნდა ჰქონდეს ჩვენში. არ ვიცი შენი ასეთი მოულოდნელი და უეცარი სიკვდილი ჩვენი გაუგებრობის თუ უმადურობის ნაყოფია. ზოგჯერ მტერი უზამს ადამიანს იმას, რასაც თვით ადამიანი თავის თავსაო, – სწორედ ჩვენზეა ეს ნათქვამი. სხვებმა, გარეშეებმა, ჩვენმა მტრებმა და ორგულებმა შეიგნეს შენი დიდი პიროვნების ღირსება, ჩვენ კი ვერა! სხვებმა, უცხოელმა, დააფასეს შენი გონებრივი და ზნეობრივი ღვაწლი სამშობლოსათვის, ჩვენ კი ვერა . . . ვერ გამიგია, რას ვთხოულობდით კიდევ შენგან?! სხვა ქვეყანაში ასეთ ნაამაგდარ, დამაშვრალ, მხცოვან მოღვაწეს დაასვენებენ ხოლმე, სიბერის ჟამს დაუტკბობენ, განვლილ ტანჯვა-წამებას დაუამებენ და თუ კიდევ სამოღვაწეოდ მოიწვევენ, მაშინ თავს ევლებიან მას, ტვირთს უმსუბუქებენ, რათა მისს სიბრძნე-გამოცდილებით ისევ ასარგებლონ ქვეყანა. ჩვენ ასე ვერ მოგექეცით. ჩვენ მხოლოდ უუფლებო კათალიკოზ-პატრიარქად აგირჩიეთ! თითქოს ჩვენი ეკლესიის ხომალდის საჭეთმპყრობელი გიწოდეთ, ნამდვილად კი ეს საჭე ხელიდან გამოგტაცეთ! ქედმაღლობა, გამძვინვარებული შუღლი, საარაკო თავხედობა და გულფიცხობა ვაწარმოეტ თავის მამამთავრის გარშემო, უკანასკნელი დღენი სიცოცხლისა ჩავუმწარეთ მას და ახალ საქართველოში ეკლესიასაც ძირი ამოვუთხარეთ, არსებობის ნიადაგი გამოვაცალეთ.
განა მხოლოდ კირიონ კათოლოკოზს მოვექეცით ასე? უფრო მეტის სისასტიკით გავისტუმრეთ საიქიოს დიდი ილია! წიწამურისა და მარტყოფის ტრაგედია საქართველოს დაუძინებელი მტრების მიერ ჩვენში დათესილმა, ერთმანეთის ჯგუფურმა გადაკიდება-კინკლაობამ შეამზადა. მტრებმა დაგვქსაქსეს, ერთმანეთის მტრებად გადაგვაქციეს, საკუთარ ოჯახში შინაური მტრები და ჯაშუშები გაგვიჩინეს და ეს თავზარდამცავი უბედურება თვით ქართველების ხელით გააკეთეს. რაღა გვეთქმის ამ შავბნელ ბოროტებაზე? – შური, ერთმანეთის მძულვარება და გაუტანლობა დაესადგურა ჩვენს შორის და ეს გვათხრევინებს ჩვენს სამარეს ჩვენივე ხელით . . . როდესაც ილიას და კირიონს ყიჟინას სცემდნენ უგუნურნი, ჩვენში არ აღმოჩნდა ვინმე, რომ დამშრალთათვის ნუგეში ეცათ, მათთვის მოეგერიებინათ უპასუხისმგებლო კალმოსანნი. პირიქით, უფრო ასისიანებდნენ მათ . . . ილიასა და კირიონს მამულიშვილობა, უანგარობა და სამშობლოსათვის თავგანწირვა როდი ესწავლებოდათ, საყვარელნო!.. მაგრამ დღეს რაღა გვეთქმის . . . დღეს ისევ საქვეყნო სირცხვილში ჩავცვივდით. ქართველნო . . . ეტყობა ისტორიის გაკვეთილები ფუჭია ჩვენთვის, ჯერჯერობით მაინც . . . მაგრამ ღრმად გვწამდა საქართველოს ჭირისუფლის, ნიკოლოზ ბარათაშვილის ანდერძი:
ცუდად ხომ მაინც არ ჩაივლის,
ეს განჭირული სულისკვეთება,
და გზა უვალი, შენგან თელილი,
მერანო ჩემო, მაინც დარჩება.
დიახ, “გზა უვალი”, კირიონისაგან “თელილი” უსათუოდ დარჩება. ამ გზაზე უკვე დაგვაყენა განსვენებულმა. პირველმა მან შეაშუქა ჩვენს საზოგადოებაში ჩვენი ეკლესიის განთავისუფლების აზრი. შეაშუქა არა 1905 და 1917 წლებში, როდესაც ქვანიც კი ღაღადებდნენ, არამედ უფრო ადრე, როდესაც სუსხიანი ცარიზმისაგან ყოველი აზრი და იდეა თავისუფლებაზე ჩვენში გაყინულ-გათოშილი იყო; კირიონი კი მაინც თესდა ჩვენში თესლსა კეთილსა. ის შეესწრო კიდეც ამ ტესლისაგან ნაყოფის გამოღებასა, მაგრამ თვით კი იგემა თვისი მანუშაკარი. ასეთი ყოფილა ხვედრი ქართველ საზოგადო მოღვაწეებისა და ვერც კირიონი ასცდა თავის ხვედრს . . .
არ შეიძლება არ გამცნოთ საყვარელნო კირიონისაგან ერთ საეკლესიო წრეში უკანასკნელი წარმოთქმული აზრი ჩვენს ძალთა ურთიერთგანწყობილებაზე: “ოცი წლის განმავლობაში დაშორებული ვიყავი სამშობლოს, – ბრძანა განსვენებულმა, – შორიდგან თვლყურს ვადევნებდი, ვფიქრობდი, ამ ხნის განმავლობაში თქვენ საკმარისად შეიგენით საქვეყნო მოვალეობა, მაგრამ როგორც ეხლა ვრწმუნდები, თქვენ უფრო დაქვეითებულხართ და დაქსაქსულხართ. თუ ხელახლა დაიბადებით, თორემ სხვაფრივ ტქვენი გამობრუნება შეუძლებელია” – ასე ნაღვლიანად დაასრულა მან თავისი მწყემსმთავრული მხილება.
იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ ჩვენ “ხელახლა დავიბადებით”, როგორც განსვენებულმა გვამცნო, ახალ საქართველოში, მხოლოდ თავისუფალ საქართველოში აღორძინდება, ამაღლდება, გაფაქიზდება ძალთა განწყობილება, მხოლოდ განახლებულ მოქალაქეობაში შევძლებთ უკუვაგდოთ აწ დამხობილ მონობისაგან ნაანდერძევი გახრწნილი ზნეჩვეულებანი და შეერთებულ ძალით სამშობლოს ვემსახუროთ. იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ აწ თავისუფალ საქართველოში თავისუფალი ეკლესია შესძლებს აღუზარდოს სამშობლოს ღირსეული მოქალაქენი მტკიცე ქრისტიანულ ზნეობის ნიადაგზე. უნდა შევიგნოთ საყვარელნო, რომ მხოლოდ წმინდა სახარების მცნებებზე აღზრდილი ერია უკვდავი და უძლეველი.
ამ რწმენით მიგაცილებთ ტანჯულო მამამთავარო, საფლავის პირზე. აქ, ჭაღარა სიონის ტაძარში მივაბარებთ შენს ნეშტს მშობელ მიწას. აქ დაისვენე და განისვენე დამშვრალი! აქ მაინც აღარ იქნები “განმარტოებული”, აქ მუდამ სინანულის ცრემლებს დავაფრქვევთ შენს წმინდა საფლავს. შენც უწმინდესო მეუფეო, აქედან თვალყური გვადევნე, გაგვამხნევე, არ დაგვივიწყო. შენებურად, დიდსულოვნად შეავედრე ჩვენი ეგზომი დაცოდვილება სიონის ღვთისმშობელს, წმინდა ნინოსა და ჩვენს ნათლით მოსილ წინაპართ . . . შეგცოდეთ – შეგვინდევ და გვაპატიე, ჩვენო დაუვიწყარო მამამთავარო. ღმერთი იყოს შენი მოწყალე, ამინ (*20).
კათოლიკოზ-პატრიარქ კირიონ II-ის მუხანათური მკვლელობის შემდეგ მოკლეს მირიან ბერი (კირიონის დამცველი), ქუთათელი ეპისკოპოსი ანტონ გიორგაძე . . . რა ხდებოდა საქართველოს ეკლესიაში? ნუთუ მართალი გამოდგა შავრაზმელ ვორონტორელოვის სიტყვები – რად გინდათ ავტოკეფალია, ხომ დასჭამთ ერთმანეთსო. ვინ მოჰკლა ბრწყინვალე მწყემსმთავარი და მეცნიერი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოზ პატრიარქი კირიონ II ? ქართველი საზოგადოების ერთმა ნაწილმა გული იმით დაიმშვიდა, რომ მკვლელის ძებნა ჩრდილოეთში, რუსეთში დაიწყო. ეს ხომ თავის მართლების უმწეო ცდა იყო. პირდაპირ ხმამაღლა უნდა ვთქვათ სიმართლე, კათალიკოზ-პატრიარქ კირიონ II-ის მკვლელები ქართველებშია საძებნი. დიახ, კირიონი ქართველთა ხელითაა მკვდარი. მარტმყოფის ტრაგედიაში ზნეობრივი ბრალი მიუძღვით ყველა იმათ, ვინც კირიონ II ეროვნული მიმართულების გამო შეიძულეს და მის დევნა-შევიწროვებაში აქტიური მონაწილეობა მიიღეს. კონკრეტული დამნაშავენი კი . . . სამწუხაროდ დაუსჯელნი აღმოჩნდნენ. მაგრამ ღვთის წინაშე, ხომ არაფერი იკარგება და ეს გვანუგეშებს სწორედ.
სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი კირიონ II იყო ჭეშმარიტი ქრისტიანი და დიდი მამულიშვილი. მისი ამქვეყნიური ცხოვრების გზა იყო მოწამეობის გზა და აღსასრულიც ასეთივე მოწამეობრივი იყო. გვჯერა, რომ ზეციურ სასუფეველს შეუერთდა მისი უკვდავი სული და რისი გაკეთებაც აქ ვერ შესძლო მამულისათვის, ამაღლებული და ღმერთთან დაახლოვებული იქიდან ზრუნავს დღენიადაგ.
წმინდესო და უნეტარესო მეუფეო, გვჯერა, შენი უკვდავი სული დღესაც თავს დასტრიალებს შენგან უზომოდ შეყვარებულს შენს სამშობლოს. შენ გაიზიარე დიდი ილიას ხვედრი და ეს ალბათ ისეთი დიდი ბედნიერებაა, რომელსაც ჩვენი გონება ვერ წვდება. თქვენგან სეყვარებულს საქართველოს შავი ღრუბელი დასტრიალებს თავს, ღვთის წინაშე თქვენს მეოხებას ნუ მოგვაკლებ წმინდაო მამაო, უფრო მძიმე დღეებიც უნახავს საქართველოს, მაგრამ თავი დაუღწევია მაინც, ნუთუ ეხლა გვწირავს ღვთის განგება?
ლიტერატურა:
1. მ.ჯანაშვილი. უწმინდესი კირიონი. თბ.1917 წ.
2. საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის კ.კეკელიძის სახ. მეცნიერებათა ინსტიტუტის კირიონის საარქივო ფონდი. # 1535
3. მრავალთავი. თბ. 1971 წ.
4. საღვთისმეტყველო კრებული თბ. 1981 წ. #5
5. გაზეთი “ივერია”. 1898. # 179
6. გაზეთი “ივერია”. 1891 # 87
7. გაზეთი “ივერია”. 1892 #166
8. გაზეთი “ივერია”. 1903 #38
9. ნ. დურნოვო. საქართველოს ეკლესიის ბედი. ბათუმი. 1990 წ.
10. ი. მეგრელიძე. ექვთიმე თაყაიშვილი. თბ. 1989 წ.
11. რ. მეტრეველი. საქართველოს საისტორიო-საეთნოგრაფიო საზოგადოება. თბ. 1982. გვ. 94
12. მწყემსი # 21, 1885 წ. 13. მწყემსი #1, 1886 წ.
14. მ.ჯანაშვილი – “მისი უწმინდესობა კირიონი”, თბილისი 1917, გვ.3
15. გ.შარაძე -”ბედნიერებისა და სათნოების საუნჯე”, თბ. 1984, გვ.851
16. ე. აბარამიშვილი – “კირიონის პირადი საარქივო ფონდი”. კრებულში “მრავალთავი”, თბ. 1917. ტ.1. გვ.367
17. კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტი კირიონის ფონდი, საქმე # 778ა
18. “სვეტიცხოველი” 1917 #3
19. იოსებ იმედაშვილი – “კირიონის გაპარტახება და მკვლელობა”. გაზ.”კომუნისტი”, 1990წ. 2 სექტემბერი
20. გაზ. “სახალხო განათლება” 1989 წ. 29 ნოემბერი.
სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, კირიონ II-ს გუჯარი
“მშვიდობა თქვენდა და კურთხევა რჩეულნო ივერიისანო!
ასულნო და ძენო აწ წარტყვევნილისა და ძალამიხდილისა მხცოვანისა საქართველოსანო!
შემოკრბით ჩემდა, მამამთავრისასა თქვენისასა და ყური მიეპყართ სიტყვასა ჩემთა.
ოდეს ერი ქართველთაი გარემოიცვა შურმან, მტრობამან და ურთიერთას გაუგებრობამან, ოდეს იგი დაადგა გზასა დანაწილებისასა და წვლილებისასა – შესუსტდანიჭი მისი, შეირყა სიმხნევე მისისა, დაეცა სახელმწიფოებრივი ძალი მისი და მან, ლაღმან და ქედმაღალმან მუხლი მოიდრიკა უცხოსა თესლისა, რომელმაც, თქმულებისამებრ წერილისა “ძენი თქვენნი წარიყვანნა და ცხენთა ზედა აღახსნა, ასულნი თქვენნი აღიხვნა და მზარეულ ქმნა, აგარაკნი თქვენნი და ვენახნი, ზეთის ხილნი თქვენნი და ღვინო განგიათეულნა და გყო თქვენ მისდა მონად”. რაოდენგზის ინება დედა მშობელმან “შეკრება თქვენნი, ვითარსახე შეიკრიბოს მფრინველმან მართვენი თვისნი ქვეშე ფრთეთა თვისთა, გარნა არა ინებეთ ესე” (მათე) და არცა “უფალმან” თქვენმან ნებაგცა ამისი.
და დღეს ოდეს ვხედავ კრებულსა რჩეულთასა დიდ საწადელსა წინასწარმეტყველებრ ვღაღადებ: “აჰა, ესერა რაიმე კეთილ ანუ რაიმე მშვენიერ, არამედ დამკვიდრება? ძმათა? ერთად”.
ხელთა შინა თქვენთა არს მომავალი ერისა ჩვენისა, თქვენ ხართ სასო და ხელისამპყრობელ მისი.
ღელავს და მძვინვარებს ზღვა ჩრდილოეთისა, სანაპიროსა თვისთაგან გადმოხეთქილი და წარღვნასა ექადის მრავალტანჯულსა ჩვენსა მხარესა და თქვენ, რჩეულნო ივერიისანო, თქვენ უნდა იხსნათ სამშობლო განსაცდელისაგან, თქვენ უნდა განუსვენოთ მას, მიიყვანოთ ნავთსაყუდელსა მყუდროსა და დაამყაროთ მასში ძმობა, მშვიდობა, წესიერება და ბედნიერება. თქვენი ერთობა, ერთსულოვნება და დღისა ვარამის განმსჭვრეტელობა წინდი არს იმისა, ვითარმედ “აღდგებიან მკვდარნი”, საქართველო გაცხოველდება და ქართველი ერი კვლავ აღბეჭდავს მატეანესა შინა კაცობრიობისასა საქმეთა თვისთა საგმიროთა. იყავნ, იყავნ!
აჩრდილნი დიდებულთა ჩვენთა წინაპართანი, ვედრებანი ახლადაღდგენილ ივერიის ეკლესიისანი და კურთხევა ჩემის უღირსობისაი გფარავდეთ და წარგიძღოდეთ თქვენ გზასა მას მოღვაწებისა თქვენისასა”.
მდაბალი კირიონ II, მთავარეპიზკოპოზი მცხეთისა და
სრულიად საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქი.
სრულიად საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქი.
ქ. თბილისი, 19 ნოემბერი, 1917 წ.
კირიონ II
“ყველაფერი მობეზრდება მამულიშვილს მამულიშვილობის გარდა” – ეს სიტყვები საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქს კირიონ II ეკუთვნის.
“ყველაფერი მობეზრდება მამულიშვილს მამულიშვილობის გარდა” – ეს სიტყვები საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქს კირიონ II ეკუთვნის.
მთელი თავისი ცხოვრება პატრიარქი ამ სულისკვეთებით ემსახურა თავის სამშობლოს. როგორც ერისკაცობაში, ასევე შემდეგ, როდესაც სასულიერო პირი გახდა, იგი პიროვნულზე წინ მუდამ ქვეყნის საქმეს აყენებდა.
1918 წლის 26 ივნისს საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი კირიონ II მარტყოფის საზაფხულო რეზიდენციაში სამუშაოდ დილით ადრე გაემგზავრა. ეტლში პატრიარქთან ერთად, უწმინდესის პირადი მდივანი, არქიმანდრიტი ტარასიც იმყოფებოდა. დილის 11 საათზე კირიონ II უკვე მარტყოფის წმინდა ანტონის მონასტერში იყო. ილოცა, ისაუზმა და მონასტრის საცხოვრებელ კომპლექსში, მისთვის გამოყოფილ ოთახში სამუშაოდ შევიდა.
“ივერიის კულტურული როლი რუსეთის ისტორიაში” – კათალიკოს-პატრიარქი 26 ივნისს ამ წიგნის ქართულ ვერსიაზე მუშაობდა. კირიონ II-ს ოთახში სანთელი დაახლოებით, ღამის პირველ საათამდე ენთო.
ჩვეულებრივ, კირიონ II დილის 5 საათზე იღვიძებდა. თუმცა 27 ივნისს კათალიკოს-პატრიარქი ოთახიდან არ გამოსულა. როდესაც გამთენიისას საძინებლის კარი შეაღეს, იქ სისხლის გუბე იდგა. კირიონ II ბრაუნინგის სისტემის რევოლვერით მოკლეს. იარაღი საწოლთან ახლოს ეგდო. პატრიარქს რამდენიმე სასიკვდილო ჭრილობა მიაყენეს. გამოძიებამ, დამნაშავის ვინაობა ვერ დაადგინა. საქმე დაიხურა და მკვლელობა გაუხსნელი დარჩა.
საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქს მრავალი მოწინააღმდეგე ჰყავდა. მას მტრობდნენ, როგორც სამშობლოში, ასევე მის ფარგლებს გარეთ. მკვლელობის შემკვეთთა სიაში, პირველ ადგილზე რუსეთის საიდუმლო სამსახურს ასახელებდნენ, რომელიც საქართველოს ეკლესიის დამოუკიდებლობას ყველა საშუალებით ებრძოდა.
რუსეთმა საქართველოს მართლამიდებლური ეკლესიის ავტოკეფალია XIX საუკუნის დასაწყისში გააუქმა. 1811 წელს საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზაციის მოტივით, რუსეთის საეკლესიო სინოდმა საქართველოს მაშინდელი კათალიკოს-პატრიარქი ანტონ II ქვეყნიდან გაიწვია. პატრიარქი სამშობლოში აღარ დაბრუნებულა. იმავე წელს რუსეთის სინოდმა საქართველოს ეკლესიების მართვა-გამგეობის პროექტი შეიმუშავა და მსოფლიოს საეკლესიო კანონების უხეში დარღვევით ავტოკეფალია საერთოდ გააუქმა. ქვეყანა გუბერნიებად დაიყო, ხოლო საქართველოს ეკლესია საეგზარქოსოს სტატუსამდე დაქვეითდა. 1917 წლამდე საქართველოს სასულიერო ცხოვრებას, რუსეთის სინოდის მიერ დანიშნული ეგზარქოსი მართავდა. ეკლესიების კედლები თეთრად შეიღება და ქართულ ენაზე წირვა-ლოცვა აიკრძალა. მთლიანად შეათეთრეს სვეტიცხოვლის, ალავერდის, სამთავისის უნიკალური ქართული ფრესკები. დაიწყეს ქართული ტაძრების გადაკეთება რუსულ ყაიდაზე. ბევრ ეკლესიას რუსულ ყაიდაზე შეუცვალეს გუმბათები. ექსპანსიის ერთ-ერთი სახეობა ქართული ეკლესიების სახელების რუსული წმინდანების სახელით შეცვლა იყო.
შემცირდა ეპარქიების რაოდენობა, აღმოსავლეთ საქართველოში დარჩა მხოლოდ ერთი ეპარქია და მას ქართლ-კახეთის, ანუ საქართველოს ეპარქია უწოდეს. დასავლეთ საქართველოში კი არსებობდა იმერეთის, გურია-სამეგრელოს, ხოლო XIX საუკუნის მეორე ნახევარში ჩამოყალიბდა სოხუმის ეპარქია. რუსეთმა საქართველოს არამარტო პოლიტიკური, არამედ სულიერი, ანუ ეკლესიური მონობის უღელიც დაადგა.
მამა გიორგი ზვიადაძე (თბილისის სასულიერო სემინარიის რექტორი): “14 საუკუნის განმავლობაში საქართველოს ეკლესია იყო ავტოკეფალური და 1811 წელს არაკანონიკური ბრძანების საფუძველზე უქმდება საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალია. ეს იყო მსოფილიო საეკლესიო კრებათა დადგენილებების და კანონიკური სამართლის უხეში დარღვევა. საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების უფლება არავის ჰქონდა .”
საქართველოს ავტოკეფალიის აღდგენისთვის ბრძოლა XIX საუკუნის მიწურულს დაიწყო. კირიონ II ამ მოძრაობის სულისჩამდგმელი იყო. მის გარშემო გაერთიანდნენ ეპისკოპოსები ლეონიდე და ანტონი, დეკანოზები კალისტრატე ცინცაძე, ნიკიტა თალაკვაძე, არქიმანდრიტი ამბროსი ხელაია. სასულიერო პირებს აქტიურ მხარდაჭერას უცხადებდნენ საზოგადო მოღვაწეები: ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, იაკობ გოგებაშვილი, ივანე ჯავახიშვილი, ექვთიმე თაყაიშვილი, ნიკო მარი. შეიძლება ითქვას, რომ კირიონი იყო ის პიროვნება, რომელიც იმ პერიოდში სასულიერო პირებს შორის ავტოკეფალიისთვის ბრძოლას ხელმძღვანელობდა. სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლას კი ერისკაცებში ილია ჭავჭავაძე მეთაურობდა.
ავტოკეფალიის მოთხოვნა მეფის რუსეთის მოხელეთა დიდ უკმაყოფილებას იწვევდა. საიდუმლო სამსახურმა კირიონ II-ზე თვალთვალი დააწესა. საეგზარქოსომ კი მისი საქართველოდან გადაყვანა მოითხოვა.
კირიონის დევნაში დიდი როლი ითამაშა საეგზარქოსოს სასწავლო ოლქის მზრუნველმა და საღვთო სჯულის პედაგოგმა ივანე ვოსტორგოვმა. მისი რეკომენდაციით, 1902 წელს კირიონი სამშობლოს მოაშორეს და რუსეთში, კამენეც-პოდოლსკის ეპარქიაში გაიწვიეს.
რუსეთის საეკლესიო სინოდს კირიონისთვის ეპისკოპოსის წოდება არ ჩამოურთმევია, მაგრამ მას მაინც არ ენდობოდნენ. ერთ ადგილზე დიდხანს არ აჩერებდნენ და ეპარქიებს გამუდმებით უცვლიდნენ. 1903 წელს კამენეც-პოდოლსკიდან კირიონი ხერსონში გადაიყვანეს. ერთი წლის შემდეგ იგი უკვე ორიოლში იყო. თუმცა, საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიისთვის ბრძოლას კირიონი რუსეთშიც განაგრძობდა. მას საქართველოში დარჩენილ თანამოზრეებთან კავშირი არასოდეს გაუწყვიტავს. 1905 წელს კირიონის მომხრეებმა საქართველოში საეკლესიო კრება ჩაატარეს, რომელზეც ავტოკეფალიის აღდგენის საკითხი განიხილებოდა. კრების შემდეგ, ქართველმა სამღვდელოებამ გოლოვინის პროსპექტზე მშვიდობიანი მსვლელობა მოაწყო. საქართველოს იმჟამინდელი ეგზარქოსის ალექსის მოთხოვნით, მეფისნაცვალმა ვორონცოვ-დაშკოვმა მსვლელობა დაარბია. კაზაკებმა ღვთისმსახურები მათრახების ცემით გარეკეს და ხატები დაამსხვრიეს.
მშვიდობიანი მსვლელობის დარბევით მეფის ხელისუფლებამ უკუშედეგი მიიღო. საქართველოს საზოგადო მოღვაწეთა ჯგუფმა, ილია ჭავჭავაძის მეთაურობით, მეფისნაცვალს ავტოკეფალიის საკითხის განხილვა ოფიციალურ დონეზე მოსთხოვა. მთავრობა იძულებული გახდა მოთხოვნისთვის ანგარიში გაეწია. 1906 წლის იანვარში, ავტოკეფალიასთან დაკავშირებით, პეტერბურგში, რუსეთის საეკლესიო სინოდის ორი სხდომა გაიმართა. სხდომას ორიოლის ეპისკოპოსი კირიონი და იმერეთის ეპისკოპოსი ლეონიდე ოქროპირიძე ესწრებოდნენ.
კირიონმა სხდომაზე ორი მოხსენება წაიკითხა. მოხსენებაში მან საქართველოს ეკლესიის ისტორიაზე ვრცლად ისაუბრა და ავტოკეფალიის აღდგენის აუცილებლობაზე გაამახვილა ყურადღება. კირიონს მოუსმინეს, მაგრამ სინოდმა ქართველი სამღვდელოების მოთხოვნა უარყო. იმ პერიოდში ავტოკეფალიის აღიარება ფაქტობრივად საქართველოს დამოუკიდებლობის აღიარების ტოლფასი იყო.
სერგო ვარდოსანიძე (ისტორიკოსი): “სხდომაზე განსაკუთრებით აქტიურობდნენ ეპისკოპოსი კირიონი და ლეონიდე, რომლებმაც მოიყვანეს არაერთი ფაქტი იმის შესახებ, თუ როგორ დევნიდნენ ავტოკეფალიის მოთხოვნის გამო რუსი ეგზარხოსები ქართულ სამღვდელოებას. სხვათაშორის, ქართველთა ინტერესების საწინააღმდეგო გამოსვლებიდან ყველაზე მკაცრი გამოსვლა ისევ ქართველს ეკუთვნოდა. რენეგატმა ეპისკოპოსმა დიმიტრი აბაშიძემ ასე მიმართა რუსეთის სინოდის წევრებს: დაიჭირეთ ეპისკოპოსი კირიონი და ლეონიდი და საქართველოში, საქართველოს ავტოკეფალია აღარავის გაახსენდებაო”.
1906 წელს კირიონი ორიოლიდან სოხუმის ეპარქიაში გადაიყვანეს. იმავე წელს ავტოკეფალიის მოთხოვნაზე უარის თქმის სანაცვლოდ, მას საქართველოს ეგზარქოსის თანამდებობა შესთავაზეს. კირიონი გარიგებაზე არ წავიდა. პირიქით, სოხუმში მან რუსეთის იმპერიის იმ პოლიტიკის წინააღმდეგ გაილაშქრა, რომელიც აფხაზეთის საქართველოდან ჩამოშორებას ითვალისწინებდა. რუსეთის წმინდა სინოდმა სოხუმის ცალკე ეპარქია 1885 წელს, სპეციალურად პოლიტიკური მიზნებისთვის შექმნეს. სოხუმის ეპარქია, პირველ რიგში აფხაზეთის გარუსების საქმეს ემსახურებოდა. კირიონი ერთადერთი ქართველი იყო, რომელიც იმ პერიოდში სოხუმის ეპარქიის მმართველად დაინიშნა.
გოჩა საითიძე (ისტორიკოსი): “კირიონი აფხაზი ხალხის ინტერესების დამცველად და მათი რუსიფიკაციის წინააღმდეგ გამოდიოდა. ბუნებრივია, მისი ასეთი პოლიტიკა რუსული ეკლესიისა და რუსი მოხელეების გაღიზიანებას იწვევდა. აფხაზთა გაქართველების ბრალდებით, იგი სოხუმს მოაცილეს და 1907 წელს კოვნოს ეპარქიაში გადაიყვანეს. მომდევნო 10 წელი კირიონმა საქართველოდან შორს გაატარა.”
1908 წელს თბილისში ეგზარქოსი ნიკონი მოკლეს. ტერორისტული აქტი ანარქისტული პარტიის წევრმა ნამორაძემ განახორციელა. მეფის ხელისუფლებამ ეგზარქოსის მკვლელობის იდეური ხელმძღვანელობა კირიონს დააბრალა. მას ავტოკეფალიის მოთხოვნაც გაუხსენეს და ეპისკოპოსის ხარისხი ჩამოართვეს. იგი კოვნოდან დაითხოვეს. ჟანდარმერიის ბადრაგმა ქართველი ღვთისმსახური ხარკოვის გუბერნიაში, კურიაჟის მონასტერში გადაიყვანა. ათი თვის შემდეგ, კირიონის მდგომარეობა კიდევ უფრო დამძიმდა. რუსეთის საეკლესიო სინოდის ბრძანებით, ცივ ზამთარში იგი ტამბოვის გუბერნიაში სანაქსარის უდაბნოში წაიყვანეს, მონასტრის ნოტიო სენაკში გამოკეტეს და სათვალთვალოდ გადაცმული პოლიციელები მიუჩინეს.
როგორც მისი თანმხლები პირი, შემდგომში ეპისკოპოსი ტარასი კანდელაკი იხსენებს, ის სენაკი სადაც მეუფეს უნდა მოესვენა, ყინულით იყო დაფარული. გაყინული იყო საწოლიც. კანდელაკმა ამ ყინულზე გადააფარა რაღაც სამოსი და იმაზე დაუგო კირიონს საწოლი.
კირიონის დაცვის მიზნით, ქართველი საზოგადო მოღვაწეები ევროპაში საქართველოს მეგობარს, ინგლისელ დიპლომატს ოლივერ უორდროპს დაუკავშირდნენ და დახმარება სთხოვეს. უორდროპმა შექმნა საზოგადოება, რომელმაც აქტიურად დაიწყო ქართველი ღვთისმსახურის დაცვის კამპანია. 1909 წლის 10 მარტს ადამიანის უფლებათა დაცვის ლიგის თავმჯდომარემ ჟორჟ ლორანმა რუსეთის სახელმწიფო სათათბიროს თავმჯდომარეს, ნიკოლოზ ხომიაკოვს გაუგზავნა თხოვნა კირიონის უფლებების დაცვის თაობაზე, მაგრამ ამან შედეგი არ გამოიღო. ქართველი ეპისკოპოსის საქმეს რუსეთის სინოდის თავმჯდომარე და ობერპროკურორი კურირებდა.”
ვითარება მხოლოდ მას შემდეგ შეიცვალა, როდესაც კირიონმა რუსეთის იმპერატორის ნიკოლოზ მეორის სახელზე მოხსენებითი ბარათი დაწერა. 1914 წელს მას ეპისკოპოსის ხარისხი აღუდგინეს და ვიტებსკის ეპარქიაც ჩააბარეს. თუმცა სამშობლოში ჩამოსვლის ნება მაინც არ დართეს.
1917 წელს რუსეთის იმპერიაში მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოხდა. თებერვლის რევოლუციის შედეგად, ქვეყნის სათავეში დროებითი მთავრობა მოექცა. იმპერია სამოქალაქო ომის ზღვარზე იმყოფებოდა. ამით ისარგებლა საქართველომ და თანდათან რუსეთის ზეგავლენისაგან გათავისუფლება დაიწყო.
დამოუკიდებლობის შესახებ ხმამაღლა პირველად საქართველოს ეკლესიამ განაცხადა. 1917 წლის 9 მარტს დეკანოზ ნიკიტა თალაკვაძის სახლში საიდუმლო შეხვედრა შედგა, რომელსაც სასულიერო პირებთან ერთად სოციალ-დემოკრატების ლიდერი ნოე ჟორდანიაც ესწრებოდა. შეხვედრაზე გადაწყდა, რომ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა, სვეტიცხოვლის ტაძარში გამოცხადდებოდა.
12 მარტს მცხეთაში, სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძარში 106 წლიანი პაუზის შემდეგ, საქართველოს სამოციქულო ეკლესიამ ავტოკეფალია აღიდგინა.
გოჩა საითიძე (ისტორიკოსი): “ჩვენი ერისთვის ავტოკეფალიის გამოცხადებას უზარმაზარი მნიშვნელობა ჰქონდა. საეკლესიო დამოუკიდებლობის აღდგენა წინ უსწრებდა სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენას. ეს იყო ერთ-ერთი მნნიშვნელოვანი ნაბიჯი სახელმწიფოებრიობის აღდგენის გზაზე. გარდა ამისა, ავტოკეფალიის აღდგენას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა სულიერების თვალსაზრისით. ფაქტობრივად, ქართველმა ერმა დაინახა და მთელ მსოფლიოს დაანახა, რომ ის კვლავ არსებობს. მანამდე საქართველო, როგორც ასეთი მცნებაც კი აღარ არსებობდა.”
მეუფე ანანია (მანგლისისა და წალკის მთავარეპისკოპოსი): “ერი არის სხეული, ხოლო სული არის ეკლესია და როდესაც ჩვენს ეკლესიას წაართვეს თავისუფლება, ფაქტობრივად სულისაგან განძარცვეს ერი. ეკლესიის დამოუკიდებლობა ნიშნავდა სულის დაბრუნებას, ერის გაცოცხლებას. ერთი წლის შემდეგ უკვე სულიერად გათავისუფლებულმა ერმა შეძლო სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის გამოცხადება.”
კათალიკოსის არჩევამდე, საქართველოს ეკლესიის გამგებლად გურია-ოდიშის ეპისკოპოსი ლეონიდე დაინიშნა. შეიქმნა დროებითი საეკლესიო მმართველობა, რომელსაც უნდა მოემზადებინა საეკლესიო ყრილობა. 114 წლიანი წყვეტის შემდეგ, ეს ყრილობა საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქს აირჩევდა. გარდა ამისა, დროებით საბჭოს ყრილობაზე განსახილველად უნდა მოემზადებინა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მართვა-გამგობის დებულება.
დადგინდა, რომ პირველი საეკლესიო კრება 1917 წლის 9-17 სექტემბერს ჩატარდებოდა. საეკლესიო მართვა-გამგეობის დებულების გარდა, კრებაზე დატკიცდებოდა ეპარქიები და საკათალიკოსო საბჭოს შემადგენლობა, ხოლო 17 სექტემბერს, საეკლესიო კრების ბოლო დღეს, აირჩევდნენ სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქს.
დროებით მმართველობას რუსეთის სინოდის წევრებთან უნდა ეწარმოებინა მოლაპარაკება საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის ცნობის შესახებ. რუსეთის მიერ დანიშნულმა ეგზარქოსმა პლატონმა სვეტიცხოველში მიღებული გადაწყვეტილება არ სცნო. თუმცა, მას საქართველოს დატოვება მაინც მოუწია. გაჯიუტებული პლატონი ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის წევრებმა ეგზარქოსის სასახლიდან გამოაძევეს. დროებით მისი ადგილი ეპისკოპოსმა ლეონიდემ და საქართველოს ეკლესიის აღმასრულებელმა კომიტეტმა დაიკავა.
1917 წლის ზაფხულში ქართველ მორწმუნეთა ერთმა ჯგუფმა ვიტებსკში კირიონთან დელეგაცია გაგზავნა. ისინი კირიონს საქართველოში დაბრუნებას და სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის არჩევნებში მონაწილეობის მიღებას სთხოვდნენ. თავდაპირველად კირიონმა ჩამოსვლაზე უარი განაცხადა, მაგრამ დაჟინებული თხოვნის შემდეგ, იგი საქართველოში გამოემგზავრა. არაგვის ხეობაში კირიონს 120 ცხენოსანი შეეგება. ჩოხოსანთა რაზმმა ეპისკოპოსი თბილისამდე დიდი პატივით ჩამოაცილა.
საქართველოს ეკლესიის აღმასრულებელი კომიტეტის გადაწყვეტილებით, პირველი საეკლესიო კრება, რომელსაც 430 დელეგატი ესწრებოდა, თბილისში ჩატარდა. 17 სექტემბერს კრებამ კათალიკოს-პატრიარქის არჩევნები მოაწყო. არჩევნებში ორი კანდიდატი – ეპისკოპოსი კირიონი და ეპისკოპოსი ლეონიდე მონაწილეობდნენ. ფარული კენჭისყრის შედეგად, 11 ხმის უპირატესობით გამარჯვება კირიონმა მოიპოვა.
გოჩა საითიძე (ისტორიკოსი): “საეკლეისო კრების შემდეგ, კირიონსა და ლეონიდეს შორის ერთგვარი ბზარი გაჩნდა. ლეონიდე დარწმუნებული იყო, რომ საეკლესიო კრება კათალიკოს-პატრიარქად მას აირჩევდა. მისი აზრით, მას ეკუთვნოდა ეს რადგან, 12 მარტს საქართველოს ეკლესიის დამოუკიდებლობა მან გამოაცხადა. ლეონიდე იყო ავტოკეფალიისთვის მთავარი მებრძოლი ყველაზე გადამწყვეტ – 1917 წელს. კირიონი კი ამ დროს რუსეთში, ვიტებსკისა და პოლოცკის ეპარქიაში იმყოფებოდა. იყო ავად. იგი მხოლოდ აგვისტოში, არჩევნებამდე ერთი თვით ადრე დაბრუნდა საქართველოში და კათალიკოსად აირჩიეს. ბუნებრივია, ასეთ შემთხვევაში გარკვეული ადამიანური ფაქტორი, წყენა ექნებოდა ლეონიდეს. მას უსამართლობის განცდა ჰქონდა.”
არჩევნებიდან ერთი თვის შემდეგ, 14 ოქტომბერს სვეტიცხოვლის ტაძარში საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის უწმინდესისა და უნეტარესის კირიონ II-ს აღსაყდრება მოხდა. მსახურების დასრულებისას, უცნობმა პირმა კირიონს წერილი გადასცა. პატრიარქს მოსალოდნელი თავდასხმის შესახებ აფრთხილებდნენ. დაქირავებული მკვლელი მას ტაძრის ეზოში ელოდა. კირიონის დაცვა ათამდე შეიარაღებულმა პირმა ითავა. იმ დღეს პატრიარქი ეკლესიიდან უვნებელი გამოიყვანეს.
რუსული კვალის პარალელურად, პატრიარქის მკვლელობის სხვა ვერსიაზეც საუბრობდნენ. ერთ-ერთი ვერსიით, კირიონი საქართველოს ეკლესიაში და ზოგადად ქვეყანაში არსებულმა დაპირისპირებამ შეიწირა. კათალიკოს-პატრიარქის წინააღმდეგ ბრალდებების წამოყენება და შეურაცხყოფა მისი აღსაყდრებისთანავე დაიწყო. კირიონ მეორეს ებრძოდნენ როგორც პიროვნული თვისებების, ასევე იმ პოლიტიკის გამო, რომელსაც იგი ატარებდა.
პატრიარქის წინაშე რთული ამოცანა იდგა. 106 წლიანმა წყვეტამ საქართველოს ეკლესიის მართვა-გამგეობაზე ძალიან მძიმედ იმოქმედა. ეკლესიაში ბევრი რამე თავიდან მოსაწყობი გახდა. საქართველოს ეკლესიამ ავტოკეფალია იმ პერიოდში მოიპოვა, როდესაც ქვეყანა დამოუკიდებლობისაკენ პირველ ნაბიჯებს დგამდა. კირიონ II-ს მოქმედება ქვეყანაში შექმნილი მძიმე ვითარებისა და მსოფლიოში არსებული რეალობის გათვალისწინებით უწევდა. საგარეო პოლიტიკაში კირიონი საქართველოს ეკლესიისთვის იმ ადგილის დაბრუნებას ცდილობდა, რომელიც მას ავტოკეფალიის დაკარგვამდე ეკავა. მან წერილი მისწერა კონსტანტინეპოლის პატრიარქს ბასილ II-ს, რომის პაპს ბენედიქტე XV-ს ყოველთა სომეხთა კათალიკოს გევორქ V-ს.
პატრიარქის პოლიტიკა ნათლად არის გამოხატული მის შემდეგ სიტყვებში: “ჩვენი ეკლესია არასოდეს ყოფილა საერთაშორისო ურთიერთობების გამამწვავებელ იარაღად და ფანატიკოსობის დამყარების მიზეზად. პირიქით, ჩვენ ვიცით, რომ ქართული სახარება, ისრაელების თორა და მაჰმადიანთა ყურანი მშვიდობიანად თავსდებოდნენ საქართველოში”
სერგო ვარდოსანიძე (ისტორიკოსი): “მისმა უწმინდესობამ ნომერ პირველ საკითხად საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საერთაშორისო აღიარება დააყენა. ამისთვის აუცილებელი იყო ტრადიციული, ისტორიული კავშირების აღდგენა, როგორც მართლმადიდებელ ეკლესიებთან, ასევე არამართლმადიდებელ კონფესიებთან. ავტოკეფალიის დაკარგვამდე ეს კავშირები საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას საუკუნეთა მანძილზე გააჩნდა. სწორედ ამ იდეით იყო ნაკარნახევი კირიონ II-ს წერილები რომის პაპისადმი, ყოველთა სომეხთა პატრიარქ-კათალიკოსისადმი, აგრეთვე მართლმადიდებელი ეკლესიების მეთაურებისადმი, სადაც იგი მათ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის გადაწყვეტილებას ამცნობს.”
კირიონ II ეკლესიის აღორძინებას შეუდგა. მან შეძლო ძლიერი საკათალიკოსო საბჭოს შექმნა, რომლის შემადგენლობაშიც სასულიერო პირებთან ერთად საერო პირებიც შედიოდნენ. საბჭო 12 წევრისგან შედგებოდა. საბჭოს სხდომაზე ხდებოდა აზრთა ურთიერთგაცვლა, კანონთა შემუშავება, საეკლესიო კრების მომზადება და დღის წესრიგის განსაზღვრა, საქართველოს ეკლესიის საგარეო ურთიერთობის წარმართვა სხვა ეკლესიებთან.
გარდა ამისა, კირიონის კათალიკოსობის პერიოდშივე ჩამოყალიბდა საკათალიკოსო სასამართლო. ბევრი სასულიერო და საერო პირი თვლიდა, რომ მე-19 საუკუნეში რუსული მმართველობის ჟამს, ისეთი ტენდენციები შემოვიდა რაც ისტორიულად არ იყო დამახასიათებელი საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის და მიიჩნევდნენ, რომ მთელი რიგი ცვლილებების შეტანა იყო საჭირო. ეს ეხებოდა არა დოგმატიკის საკითხებს, არამედ სხვა ნაკლებად მნიშვნელოვან ბიუროკრატიულ სისტემას, რომელიც შეიძლებოდა მართვა-გამგეობაში ყოფილიყო. კირიონის რეფორმას მოწინააღმდეგეებიც ჰყავდა და მომხრეებიც. მაგალითად, გაზეთ “საქართველოში” კათალიკოსის მიერ ეკლესიის განახლებისკენ გადადგმულ ნაბიჯებს დადებითად აფასებდნენ: თუმცა რეფორმების გამო, პატრიარქს არც ლანძღვა აკლდა. აღდგენილ ავტოკეფალიას საქართველოს საეკლესიო სამყარო ორ ბანაკად გაყოფილი შეხვდა. ერთ მხარეს კირიონ II-ს მომხრეები იყვნენ, საპირისპირო პოზიციაზე კი – თბილელი მიტროპოლიტის, ლეონიდე ოქროპირიძის თანამოაზრეები. მთავარი ბრძოლა მიმდინარეობდა საკათალიკოსო საბჭოში, რომელსაც კირიონის ავადმყოფობის გამო, ხშირად ლეონიდე მეთაურობდა. პატრიარქის გადაწყვეტილება ხშირად წინააღმდეგობას აწყდებოდა. მდგომარეობა იმდენად დაიძაბა, რომ კათალიკოს-პატრიარქი სიონის საკათედრო ტაძარში წირვას ვერ ატარებდა, რადგან იქ თბილელი მიტროპოლიტი ლეონიდე წირავდა. ამის გამო კირიონ II-ს ღვთისმსახურება ანჩისხატში უწევდა.
კათალიკოს-პატრიარქის წინააღმდეგ მიზანმიმართული, ცილისმწამებლური კამპანია წარმოებდა. მთავარ იარაღს სასულიერო ჟურნალი “ახალი სიტყვა” წარმოადგენდა. გამოცემა, რომელიც ღიად უჭერდა მხარს მიტროპოლიტ ლეონიდეს, კირიონის კომპრომეტირებისთვის ყველაფერს აკეთებდა. ფსევდონიმს ამოფარებული ავტორები პატრიარქს ათასგვარ სიბინძურეს აბრალებდნენ: “ჩვენი ეკლესიის დამოუკიდებლობა იმით დაგვირგვინდა, რომ ეგზარქოსის კარეტით იმის ნაცვლად კათალიკოსი დასეირნობს თბილისის ქუჩებში… დრო არის კათალიკოზის თვითნებობას და თავგასულობას ბოლო მოეღოს. მან საკმარისად შეგვარცხვინა მთელ ქვეყანაზე.” (ჟურნალი “ახალი სიტყვა” 1917 წელი)
უკმაყოფილებას გამოთქვამდნენ კირიონის საკადრო გადაწყვეტილებების თაობაზეც. ლეონიდემ პატრიარქის მიერ ჯვრის მონასტრის მღვდელ-მონაზონის მირიანის არქიმანდრიტად კურთხევა გააპროტესტა. იგივე განმეორდა დიაკონ ტიმოთე ბაკურაძის მღვდლად კურთხევის შემთხვევაშიც. როგორც ტიმოთე, ასევე მირიანი კათალიკოსის მხარდამჭერები იყვნენ. ლეონიდემ კირიონის ავადმყოფობით ისარგებლა და საკათალიკოსო საბჭოზე, რომელსაც იგი დროებით მეთაურობდა, ორივე სასულიერო პირს მღვდელთმსახურება აუკრძალა. თუმცა, პატრიარქმა ლეონიდეს განკარგულება გააუქმა. საკადრო დაპირისპირება უკიდურესად გამწვავდა, როდესაც კირიონმა თბილისის სამიტროპოლიტო კანცელარიის მდივანს დავით დავიდოვ-დავითაშვილს დაწინაურებაზე უარი უთხრა. დავიდოვი საკათალიკოსო საბჭოს მდივნობას მოითხოვდა. პატრიარქმა იგი შეუფერებლად მიიჩნია.
სერგო ვარდოსანიძე (ისტორიკოსი): “როგორც ირკვევა, დავით დავიდოვი იყო მეფის ოხრანკის აგენტი და ეგზარქოსებთან დაახლოებული პირი. შემდეგ როდესაც საქართველოს მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ ავტოკეფალია აღიდგინა, იგი დაჟინებით მოითხოვდა მაღალ თანამდებობას – საკათალიკოსო საბჭოს მდივნობას. კირიონმა ხაზგასმით აღნიშნა, რომ მისი დანიშვნა ამ თანამდებობაზე არ შეიძლებოდა. კათალიკოს მხარი წმინდა სინოდის ობერპროკურორმა ჩიტო კაპანაძემაც დაუჭირა, რომელმაც პირდაპირ თქვა, რომ ეგზარქოსების ჯაშუშის და აგენტის დანიშვნა საკათალიკოსოს საბჭოს მდივნად ყოვლად დაუშვებელი იქნებოდა.”
განაწყენებული დავიდოვ-დავითაშვილი პატრიარქის მოსაკლავად მის სამუშაო კაბინეტში ორჯერ შევარდა რევოლვერით. ორივე შემთხვევაში, კირიონ II მორჩილი გერმოგენის ვაჟკაცობამ იხსნა. ერთ-ერთი ვერსიით, მარტყოფში კირიონი სწორედ დავიდოვ-დავითაშვილმა მოკლა.
კირიონის მკვლელობის შემთხვევაში გარე და შიდა მტრების ინტერესები ერთმანეთს დაემთხვა. რუსეთის იმპერიული ძალები ზოგადად საქართველოს ავტოკეფალიის წინააღმდეგ გამოდიოდნენ და მის მოთავეს ფიზიკურად უსწორდებოდნენ. შიდა კონფლიქტი კი უფრო იდეოლოგიურ, პიროვნულ და თანამდებობრივ დაპირისპირებას გულისხმობდა.
ელდარ ბულბულაშვილი (ისტორიკოსი): “კირიონის მკვლელი, სავარაუდოდ, მასთან დაახლოებული პირი უნდა ყოფილიყო. ეს მოსაზრება იქიდან გამომდინარეობს, რომ გართულებული ვითარების გამო, კირიონი ბევრს არ ენდობოდა. იგი ხშირად მუქარის წერილებსაც კი იღებდა. ამიტომ, როგორც ჩანს, დაკვეთმა მკვლელი, ან თანამოაზრე, კირიონის უახლოეს გარემოცვაში მოძებნა.”
კირიონის სიკვდილის შემდეგ, მისმა მოწინააღმდეგეებმა თვითმკვლელობის ვერსია გაავრცელეს. თუმცა ეს სიმართლეს არ შეესაბამება. გამოძიებით დადგინდა, რომ ტყვიები, რომელიც კირიონს მოხვდა საწოლთან დაგდებული იარაღიდან არ იყო ნასროლი. გარდა ამისა, წარმოუდგენელია, რომ ადამიანმა თვითმკვლელობისას რამდენიმე ტყვია დაიხალოს. კიდევ ერთი დეტალი – 68 წლის ასაკში კათალიკოსს დამბლა ჰქონდა და მას პირთან ჭიქაც ვერ მიჰქონდა. ასეთ მდგომარეობაში იგი ჩახმახს უბრალოდ ვერ გამოჰკრავდა.
არსებობს კიდევ ერთი ვერსია, რომლის მიხედვითაც მკვლელებმა კირიონის პირადი მდივანი და იკონომისი არქიმანდრიტი ტარასი მოისყიდეს. კათალიკოსის საძინებელში მოსახვედრად ბოროტმოქმედებს ტარასის ოთახი აუცილებლად უნდა გაევლოთ. არქიმანდრიტს სწორედ კირიონის წინამდებარე ოთახში ეძინა. თუმცა ტარასის არც მკვლელების შემოსვლა და არც სროლა გაუგია. სროლის ხმას არც მონასტერში მცხოვრები ბერები გაუღვიძებია.
საკმარისია თვალი გადავავლოთ კირიონ II-ს ცხოვრებას და მოღვაწეობას, რომ გასაგები გახდება, თუ რატომ მოიშორეს იგი თავიდან საქართველოს მტრებმა.
კირიონ II – ერისკაცობაში გიორგი საძაგლიშვილი, 1855 წელს გორის მაზრის სოფელ ქვემო ნიქოზში დაიბადა. კირიონის წინაპრების ხუთი თაობა სასულიერო პირები იყვნენ, რომლებსაც დიდოელთა და ინგუშთა შორის ქრისტიანობის გავრცელებაში დიდი წვლილი მიუძღოდათ. მღვდელი იყო მამამისი იერონიმეც. ბავშვობა გიორგიმ მლეთა-ანანურში გაატარა. სწავლობდა ჯერ ანანურის სამრევლო სკოლაში, შემდეგ კი გორის სასულიერო სასწავლებელში. როგორც სასულიერო ოჯახში აღზრდილს, გიორგის თბილისის სასულიერო სემინარიაში უფასოდ სწავლის უფლება მიეცა. 1876 წელს იგი კიევის სასულიერო აკადემიაში ჩაირიცხა, რომელიც ღვთისმეტყველის კანდიდატის ხარისხით დაასრულა.
საქართველოში გიორგი 1883 წელს დაბრუნდა და პედაგოგიური მოღვაწეობა დაიწყო. ამ პერიოდში იგი ქართლის სოფლებში ხალხური სიტყვიერების ნიმუშებს აგროვებდა, ზნე-ჩვეულებებს სწავლობდა. მოინახულა შიდა ქართლის თითქმის ყველა ისტორიული ადგილი და ეკლესია. პრესაში იგი ხშირად აქვეყნებდა სტატიებს ივერიელის, ნიქოზელის და ლიახველის ფსევდონიმით. წერილები საქართველოს ისტორიას, საქართველოს ეკლესიის ისტორიას, ეთნოგრაფიას და ნუმიზმატიკას ეხებოდა.
1896 წელს გიორგი საძაგლიშვილი კავკასიაში ქრისტიანობის აღმდგენელი საზოგადოების სკოლების ინსპექტორად დაინიშნა. ინსპექტორად ყოფნის პერიოდში მან 19 სამრევლო სკოლა დააარსა. ააშენა სკოლები აწერისხევში, ვანათში, თიანეთში.
1896 წელს გრიპის ეპიდემიამ გიორგი საძაგლიშვილის ცოლ-შვილი შეიწირა. ამის გამო, იგი ბერად აღიკვეცა და ქვათახევის მონასტრის წინამძღვრად დაინიშნა. წინამძღვრობისას კირიონმა თბილისის საეკლესიო მუზეუმს სხვადასხვა ადგილას მოძიებული 96 უძველესი ხელნაწერი ჩააბარა. მათ შორის იყო XI საუკუნის სახარება და 1494 წელს გადაწერილი დავითნი. 1898 წლის აგვისტოში არქიმანდრიტი კირიონი ალავერდის ეპისკოპოსად აკურთხეს. ორი წლის შემდეგ კი მას გორის ეპარქია ჩააბარეს.
კირიონი ყოველთვის ქართულ საქმეს ემსახურებოდა. ჯერ კიდევ XIX საუკუნის 90-იან წლებში, როდესაც ქართული ენა იდევნებოდა, მან ქართული სიტყვიერების ისტორია შეადგინა. რუსეთში მოღვაწეობის პერიოდში კი ქართულ ახალგაზრდობას უანგარო მატერიალურ დახმარებას უწევდა. კირიონის უანგარო ფინანსური დახმარებით რუსეთში და ევროპის უმაღლეს სასწავლებელში განათლება 300-მდე ქართველმა სტუდენტმა მიიღო.
კირიონ II-ის გარდაცვალების შემდეგ, მისი თანამოაზრეების დევნა დაიწყო. საკათალიკოსო საბჭოდან გააძევეს კირიონ II-ის ერთგული დეკანოზი ნიკიტა თალაკვაძე. 27 ივნისიდან ოთხ თვეში – 1918 წლის 18 სექტემბერს პატრიარქის უახლოესი მეგობარი ქუთათელი მიტროპოლიტი ანტონი მოწამლეს. მიტროპოლიტის სიძემ – რედიგერმა საჭმელში ვერცხლისწყალი აურია. უცნობმა პირებმა საკუთარ სახლთან სიცოცხლეს გამოასალმეს მღვდელი ტიმოთე ბაკურაძე, რომელიც პროვინციებში კათალიკოს-პატრიარქის საარჩევნო კამპანიას მეთაურობდა. იმავე პერიოდში მოკლეს არქიმანდრიტი მირიანი.
სრულიად საქართველოს კათალიკოს პატრიარქი კირიონ მეორე 1918 წლის 7 ივლისს დღის 4 საათზე სიონის საკათედრო ტაძარში დაკრძალეს. საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისთვის დევნილი, მოწამებრივად აღსრულებული კირიონი, საქართველოს მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ 2002 წლის 18 ოქტომბერს წმინდანად შერაცხა.
Комментариев нет:
Отправить комментарий