ჯონ სტიუარტ მილი

გურამ თევზაძე – ჯონ სტიუარტ მილი

ჰეგელის შემდგომ დასავლურ ფილოსოფიას, მართალია, პოზიტივისტური განწყობა დაეუფლა, მაგრამ პოზიტივიზმის სისტემამ, რომელიც კონტის მოძღვრების სახით იყო წარმოდგენილი, ევროპის კონტინენტზე ვერ იპოვა შემოქმედი მიმდევრები (თუმცა რიცხვობრივად მიმდევრები საკმაოდ ბევრნი იყვნენ). მისი იდეების გასაგებად და გასავითარებლად უფრო მომზადებული აღმოჩნდა ინგლისი, ტრადიციულად ემპირიზმის დამცველი და მეტაფიზიკის წინააღმდეგ მებრძოლი ქვეყანა _ ფრ. ბეკონის და ჰიუმის სამშობლო.

პოზიტივიზმისათვის ინგლისი უშუალოდ მოამზადა უტილიტარისტული თეორიის კლასიკურმა წარმომადგენელმა იერემია ბენტამმა (1748-1832). კლოდ-ადრიან ჰელვეციუსისაგან (1715-1771) აღებული სარგებლიანობის პრინციპი მან მიუყენება არა მარტო ინდივიდს, არამედ საზოგადოებასაც და ამით განასხვავა თავისი თეორია ანტიკური ჰედონიზმისაგან. საზოგადოების და პიროვნების ინტერესთა ერთიანობის გამოხატვას ბენტამი შეეცადა თავისებური აქსიომით, რომელსაც ყოველგვარი მოქმედების მორალურობის საზომად თვლიდა: უდიდესი ბედნიერება საზოგადოების უდიდესი უმრავლესობისათვის. ამით მან ჰედონიზმი პოლიტიკურ ფილოსოფიად აქცია, თანაც საკმაოდ მომხიბლველადაც, ვინაიდან წამოაყენა მიმზიდველი, მაგრამ სახიფათო დებულება, რომლის თანახმად, სიკეთე, ბედნიერება და სიამოვნება ერთმანეთთან გააიგივა. იგივე ითქმის ბენტამის მიერ შექმნილ ე.წ. „ბედნიერებათა გამოთვლის“ ცხრილზე, რომელსაც უნდა ეჩვენებინა, თუ რამდენია სიამოვნების ან უსიამოვნების წილი ამა თუ იმ მდგომარეობაში. თუ ობიექტური ვიქნებით, უნდა ითქვას, რომ ამგვარ საფუძველზე შეუძლებელია ნამდვილი ეთიკური მოქმედება, ისევე, როგორც ნამდვილი ესთეტიკური ხედვაც. ალბათ, ესეც იყო იმის საფუძველი, რომ კანტმა ნათლად განასხვავა ერთმანეთისაგან მოწონება და სიამოვნება. მათი გაიგივების სახიფათო შედეგებზე ა. ბოჭორიშვილმა სამართლიანად მიუთითა კანტის ესთეტიკის რუსულად მთარგმნელებს და გამომცემლებს: ამ საფუძველზე, ე.ი. მოწონების და სიამოვნების გაივივებით ან დაახლოებით, თავისთავადი ზნეობრივი ღირებულება არც რაიმე მოქმედებას ექნება და არც ადამიანს ადამიანისათვის.

ჯ. სტ. მილი იმჟამად მეტად პოპულარული ი. ბენტამის აქტიური მომხრეს, ჯეიმს მილის (1773-1836) ოჯახში დაიბადა. იგი მამის გეგმით იზრდებოდა და იღებდა განათლებას. მისი ნაადრევი ინტელექტუალური წარმატებები იმდენად შთამბეჭდავი იყო, ზოგი მისი მიმდევარიც (მოწინააღმდეგეებზე რომ არაფერი ვთქვათ) კი თვლიდა, რომ რაც ჯეიმს მილმა ყველაზე ღირებული გააკეთა მეცნიერებისათვის, იყო შვილის აღზრდა. მაგრამ ისიც უნდა ითქვას, რომ ინტენსიურმა დატვირთვამ (სამი წლიდან ბერძნულისა და ლათინურის სწავლება, 10 წლის ასაკში დიფერენციალურ აღრიცხვაში მეცადინეობა, 12 წლის ასაკში წიგნის დაწერა, 17 წლის ასაკში უტილიტარისტული საზოგადოების დაარსება) ახალგაზრდას საკმაოდ სერიოზული ფსიქიკური პრობლემები შეუქმნა, რაზედაც ნიშნის მოგებით მიუთითებდნენ _ ასაკის შესაფერისად ბავშვის თანდათანობით განვითარების მომხრეები. 20 წლის ასაკისათვის მილმა დაძლია ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული სიძნელეები და გააგრძელა წარმატებული სამეცნიერო და საზოგადოებრივი მოღვაწეობა. იყო სანიმუშო ჩინოვნიკი ოსტ-ინდოეთის კომპანიაში. იყო პარლამენტის წევრიც. ა. სმითისა და დევიდ რიკარდოს (1772-1823) მსგავსად, მილიც ეძებდა გზებს შრომისა და კაპიტალის ინტერესების შესარიგებლად და რევოლუციის ასაცილებლად. ამ მოაზროვნეებმა კაპიტალისტური წყობა ადამიანის ბუნებისათვის ყველაზე მეტად შესაბამის იმ წყობად მიიჩნიეს, რომელსაც მხოლოდ თანდათანობით გაუმჯობესება სჭირდებოდა. მარქსს ეს, ცხადია, არ მოსწონდა. იგი „კაპიტალის“ პირველ ტომში, აღიარებდა მილის უპირატესობას მის თანამედროვე მკვლევარებთან შედარებით, იმასაც აღნიშნავდა, რომ მილი ხშირად იცავდა მშრომელთა უფლებებს. მაგრამ მარქსი, ჩვეული უნდობლობით, ხაზს უსვამდა, რომ მილი შეურიგებელთა შერიგებას ცდილობდა: მართალია იგი სოციალიზმის ღირებულებას არ უარყოფდა, მაგრამ მისთვის ბრძოლა მიზანშეუწონლად მიაჩნდა.

როგორც მკვლევარი, მილი ყველგან სიზუსტეს ეძებდა და შორეული შედეგების გათვალისწინებას ცდილობდა. მაგალითად, ბენტამის პოზიციის გათვალისწინებით, სიამოვნებისა და ბედნიერების გაიგივების ასაცილებლად, მილი მოითხოვდა ადამიანისათვის სპეციფიკურ სიამოვნებაზე (მაგალითად, მორალურ სიამოვნებაზე) ხაზგასმას, რათა შესაძლებელი ყოფილიყო, ვთქვათ, ადამიანისა და გოჭის სიამოვნებათ განსხვავება. მილი ცდილობდა ეჩვენებინა, რომ ადამიანის მიერ დადგენილი თუ აღმოჩენილი ყოველი კანონი ასოციაციის კანონების საფუძველზე ხდება. ის, რასაც ფაქტებს უწოდებენ, ჩვენი შეგრძნებები და მათი კავშირებია. ყოველგვარ ცოდნას ინდუქცია იძლევა, ოღონდ ამ ცოდნას მხოლოდ ჰიპოთეზურობაზე აქვს პრეტენზია. ის კი, რასაც მატერიას უწოდებენ, შეიძლება მხოლოდ ჩვენი შეგრძნებების შესაძლებლობად ჩაითვალოს. მასზე რაიმე მეტის თქმის უფლება ჩვენ არ გვაქვს. რიცხვები და არითმეტიკის კანონებიც მხოლოდ ინდუქციის შედეგია. თუმცა, როგორც გოტლობ ფრეგემ (1848-1925) აღნიშნა თავის „არითმეტიკის დაფუძნებაში“ (1884), ამ შემთხვევაში გაუგებარი რჩება, თუ როგორ იძლევა მათემატიკა უეჭველ ცოდნას. გარდა ამისა, თავად ალბათობის თეორიაც შეუძლებელია არითმეტიკის კანონების გარეშე.

საერთოდ მეცნიერულ აზროვნებას მილისათვის გარკვეული აუცილებელი სტრუქტურა აქვს: დედუქცია ინდუქციას ემყარება, ინდუქცია კი _ ბუნების ერთგვარობის კანონს, ანუ იმის რწმენას, რომ ჩვენს შეგრძნებებში მოცემული სინამდვილე, ანუ ჩვენი გამოცდილება ერთი და იგივე წესს ემორჩილება. მაგალითად, მაღლა აგდებული ქვა დედამიწაზე ვარდება. თუ ასე არ მოხდება, ამ გადახრის მიზეზსაც ვეძებთ, ასეთივეს გამეორების იმედით. ამიტომ არის ამ ხსენებული წესის დადგენა მეცნიერებისა და, საერთოდ, ადამიანის გამოცდილებისათვის აუცილებელი. ამის გაცნობიერების საფუძველზე ითვლება ეს მუდმივობა (ბუნების მუდმივობის კანონის სახელით) აქსიომად.

ჰეგელის და საერთოდ გერმანული ფილოსოფიის რაციონალიზმით იმედგაცრუებულ ევროპულ აზროვნებაში დიდი გავლენა ჰქონდა მილის შრომას „ინდუქციური და დედუქციური ლოგიკის სისტემა“ (1843), რომელიც ორ ტომად გამოიცა. აქ მილი იცავს ბეკონის პრინციპებს და მის სამ ცხრილს _ საძიებელი სავარაუდო მიზეზის დამადასტურებელ დაკვირვებათა აღმრიცხველ, ე.წ. არსებობის ცხრილს; საძიებლის არარსებობის ამსახველი მაგალითების ცხრილს და ე.წ. ნაშთების შემაჯამებლ ცხრილს _, რომელთაც მეოთხე, თანმხლები ცვლილებების დამდგენ ცხრილს უმატებს. ამ ნაშრომს ზოგი მოაზროვნე ყველაზე მნიშვნელოვან ლოგიკურ ნაშრომად თვლიდა არისტოტელეს ორგანონის შემდეგ. მასში მოლომდეა მიყვანილი ბეკონის ბრძოლა დედუქციური ლოგიკის დამოუკიდებელი ღირებულების წინააღმდეგ და ინდუქციური ლოგიკის უპირატესობის დასასაბუთებლად. ნათქვამში ის კი არ იგულისხმება, რომ მილმა ეს ბრძოლა წარმატებით დააგვირგვინა, არამედ ის, რომ ყველა შესაძლებლობა ამოწურა. ობიექტური შედეგი კი, მომავლის ფილოსოფიის განვითარების თვალსაზრისით, ის იყო, რომ ინდუქციასაც და დედუქციასაც ერთმანეთი სჭირდება და, რაც მთავარია, ძირითად ფილოსოფიურ მეთოდად, ცალკე აღებული, არც ერთი არ გამოდგება.

მილის ბრძოლა ინდუქციური მეთოდის ყოვლისმომცველობის მტკიცებისათვის წარმოადგენდა კანტის შემდეგ გერმანული იდეალიზმის ინგლისელ მოაზროვნეებზე მზარდი გავლენის უსაფუძვლობის ჩვენების მცდელობას. ამიტომ ისტორიკოსები წამოსწევენ ხოლმე მილის მიერ უ. ჰამილტონის კრიტიკას, რომელიც მოცემულია წიგნში „სერ უილიამ ჰამილტონის ფილოსოფიის ანალიზი“ (1865). ჰამილტონი ეთანხმებოდა კანტის მიერ რაციონალური თეოლოგიის კრიტიკას. ღმერთი მას მიაჩნდა მხოლოდ რწმენის და არა მეცნიერული შემეცნების საგნად.

მნიშვნელოვანი იყო მილის მიერ ბუნებისმეცნიერებასა და გონისმეცნიერებათა შორის პრინციპული განსხვავების დადგენის მცდელობა. კონტისაგან განსხვავებით, ფსიქოლოგია მილს მეცნიერებად მიაჩნია, თანაც, განსაკუთრებულ მეცნიერებად: ვინაიდან, ძირითადი ფაქტები, რომლებიც ჩვენ მოგვეცემა მხოლოდ და მხოლოდ ჩვენი შეგრძნებები და მათი კავშირებია. დაბოლოს, რაც მთავარია, გარე რეალობის არსებობის რწმენა მხოლოდ ფსიქოლოგიური კანონებით შეიძლება აიხსნას. ის, რასაც მარადიულ ჭეშმარიტებებს უწოდებენ, სინამდვილეში არ შეიძლება შეიცავდეს გამოცდილებაში უსასრულო გამეორებადობით განმტკიცებული ასოციაციისგან განსხვავებულ შინაარსს.

ბუნების ობიექტურობის ფსიქოლოგიური დასაბუთება მილისთვის ემყარებოდა სხვაგვარად მოაზრების შეუძლებლობის კანონს, რომელიც მას ყველა სხვა მეცნიერებისათვისაც ფუძემდებლურ კანონად მიაჩნდა (ეს ეხება მიზეზობრიობის და აუცილებლობის დაშვებასაც). ამდენად, მილი შემდგომში გავრცელებული ფსიქოლოგიზმის ფუძემდებელთა შორის იკავებს ადგილს. ამიტომ მილისათვის, ლოგიკის ამოცანაა ცნობილი შემთხვევითი კავშირების შეცვლა მყარი, კანონისეულ წარმოდგენათა კავშირებით, ისე რომ ინდუქციის საფუძველს არ მოსწყდეს. მილი ლოგიკას გონითმეცნიერებად თვლის და, ლოგიკის გარდა, ამ სფეროს მიაკუთვნებს მოძღვრებას ზნეობაზე _ ანუ ეთოლოგიას _ და სოციოლოგიას. საყურადღებო ისაა, რომ ისტორიას, რომელიც ტრადიციულად გონის შესახებ მეცნიერებებს მიეკუთვნებოდა, ინგლისელი ფილოსოფოსი ბუნებისმეცნიერებად მიიჩნევს. შესაძლებელია აქ საქმე გვქონდეს კონტის მიერ სოციოლოგიის სოციალურ ფიზიკად გააზრების მცდელობის თავისებურ გავლენასთან. შესაძლოა ამ უკვე გავრცელებულ აზრთან იყოს კავშირში მარქსის უცნაური პრეტენზიაც, რომ მან „ბუნებისმეცნიერული სიზუსტით“ დაადგინა (ისტორიის მატერიალისტური გაგებით) ევროპაში აუცილებელი სოციალური რევოლუციის განხორციელების დრო.

ხშირად, და სამართლიანად, მიუთითებენ მილის წვლილზე გენდერული თანასწორობისათვის ბრძოლაში. მაშინ ბევრმა (მამამისის ჩათვლით) უსაფუძვლო ახირებად მიიჩნია მილის ბრძოლა ქალებისათვის ხმის მიცემის უფლების დასაკანონებლად. მაგრამ ჯ. სტ. მილის ეს მოთხოვნა დღეს მთელი კაცობრიობისათვის მეტად სერიოზულ პრობლემებთანაა დაკავშირებული.

მილის ყველაზე პოპულარული ნარკვევია „თავისუფლების შესახებ“ (1857), რომელიც დღესაც მთელი ცივილიზებული სამყაროს ყურადღებას იპყრობს. როგორც შელინგი აღნიშნავდა, თავისუფლების პრობლემა ის სფინქსია, რომელიც დგება ყოველი ფილოსოფიური თეორიის წინაშე და რომელიც ეუბნება მას _ „ამომხსენი თორემ შთანვთქავ შენს სისტემას“.

მილი თავს პიროვნების თავისუფლების რადიკალურ დამცველად წარმოგვიდგენს: მთელი კაცობრიობა, ამტკიცებს იგი, მხოლოდ ერთი ინდივიდის გამოკლებით, რაიმე ერთი განსაზღვრული აზრისა რომ იყოს და ეს ერთი კი საწინააღმდეგოსი, მაშინაც მთელს კაცობრიობას ამ ერთი კაცის გაჩუმების უფრო მეტი უფლება არ ექნება, ვიდრე ამ უკანასკნელს, მას რომ კაცობრიობის გაჩუმება შეძლებოდა (36,176-177). თითქოს წარმოუდგენელია მეტი რადიკალიზმი ერთეული პიროვნების უფლებების დაცვაში, მაგრამ მილი აზრის თავისუფლებაზე ლაპარაკობს, რაც თავისთავად ძნელი შესაზღუდია. რაც შეეხება აზრის გამოთქმის, ან მის მიხედვით მოქმედების თავისუფლებას, მილის პოზიცია განსხვავებულია. იგი ამტკიცებს, რომ აქ შეუზღუდავი თავისუფლების მოთხოვნა უგუნურობაა, რადგან იგი ეწინააღმდეგება საერთოდ საზოგადოების ინტერესებს. მისი საბუთი აუცილებლად საგულისხმოა, ოღონდ არ არის თანხმობადი მის წინა განცხადებასთან _ სწორედ ისევე, როგორც როგორც მრავალი კეთილშობილური და სამართლიანი იდეა არ მოდის თანხმობაში მკაცრ რეალობასთან. მილი იცავს ადამიანის სრულ თავისუფლებას მხოლოდ იმ სფეროში, სადაც მისი მოქმედება ეხება მხოლოდ მას. მაგრამ ეს ხომ იმასაც ნიშნავს, რომ მისი მოქმედება ამ სფეროში, ფაქტიურად, სხვას არ ეხება, ე.ი. სხვებისთვის, მთელი საზოგადოებისათვის, უმნიშვნელოა. თუ ასეთი სფერო არსებობს, მასში ადამიანს ყოველთვის ჰქონდა თავისუფლება. ამ მხრივ საინტერესოა ძველ ბერძენ პოეტთან, არქილოქე სამოსელთან (ძვ. წ. VII ს.-ის შუა წლები) დაკავშირებული გადმოცემა: სასიმამროს მიერ უარყოფილმა ისეთი მწარე ლექსები დაწერა მასზე, რომ სასიმამრომ ხალხის დაცინვას ვერ გაუძლო და თავი მოიკლა. გამოდის არქილოქეს ლექსის დაწერის უფლება ჰქონდა, მაგრამ გავრცელებისა კი _ არა. ამიტომ სამართლიანად შენიშნავენ, რომ მილი ისე ავიწროებს ადამიანის აბსოლუტური თავისუფლების მოთხოვნას, რომ მისგან აღარაფერი რჩება. მაგრამ საქმე ისაა, რომ მილი აქაც სწორია. ყველაზე პროგრესული „საზოგადოებრივი ხელშეკრულებაც“, ე.ი. კონსტიტუციაც, რომელსაც პერიოდულად ადასტურებენ მოქალაქეები არჩევნების საშუალებით, იძულებულია გაითვალისწინოს ეს ნიუანსი.

მილი დარწმუნებულია, რომ სახელმწიფოს უფლება აქვს შეზღუდოს პიროვნების თავისუფალი ნების მიხედვით მოქმედება, რათა არ მისცეს მას სხვების არსებობის და თავისუფლების დაზიანების ნება. მაგრამ ამ პრინციპსაც მიყენების ისეთი ფართო არე აქვს, რომ ინგლისელი ჰუმანისტები (მაგალითად, ლოკი), რომლებიც რწმენის თავისუფლებას აღიარებდნენ, ათეისტებს (თუნდაც ისინი სანიმუშოდ კანონმორჩილი ყოფილიყვნენ) მხოლოდ და მხოლოდ ათეისტობის აღიარებისათვის კი სთვლიდნენ სიკვდილით დასჯის ღირსად.

საზოგადოებისა და სახელმწიფოსაგან კონკრეტული პიროვნების თავისუფლების ხელყოფას მილი არავის პატიობდა. იგი მის მიერ ავტორიტეტად მიჩნეულ კონტსაც საყვედურობდა არსებული რელიგიების საპირისპირო, ე.წ. პოზიტივისტური, თითქოს ახალი და უკეთესი რელიგიის პროექტის წამოყენებისათვის. მილი აღნიშნავდა, რომ კონტი ყველაზე მწვავედ უპირისპირდება წარსულის რელიგიას, მაგრამ არაფრით ჩამორჩება ეკლესიებს ან სექტებს იმის მტკიცებაში, რომ თავად მას აქვს სულიერი ბატონობის უფლება, სახელდობრ, ბატონი კონტი, რომლის სოციალური კონცეფცია წარმოდგენილია ნაშრომში, „პოზიტიური ფილოსოფიის სისტემა“, ინდივიდზე საზოგადოების დესპოტიზმის დაფუძნებას ემსახურება (თუმცა უფრო მეტად მორალური, ვიდრე სამართლებრივი საშუალებებით) და ეს, კონტის აზრით, აჭარბებს ყველაფერს, რაც კი ანტიკურ ფილოსოფოსებს შორის ყველაზე სასტიკი დისციპლინარისტის პოლიტიკურ იდეალში მოიაზრებოდა (36,59). ამ ვითარებებს თუ გავითვალისწინებთ, უნდა ითქვას, რომ საზოგადოების წევრს „სრული თავისუფლების“ ის სფეროც არ რჩება, რომელიც მონა ფილოსოფოსს ეპიკტეტეს (დაახლ. 50-135) საიმედოდ ჰქონდა შემონახული სტოელთა მიმდევრებთან კამათისას, როცა იგი ამტკიცებდა, რომ „ადამიანი კაკლის ნაჭუჭშიც შეიძლება იყოს თავისუფალი“. ეპიკტეტი, ალბათ, იმას გულისხმობდა, რომ ნებისმიერ მდგომარეობაში, თუ ადამიანი ცოცხალია, ეს იმას ნიშნავს, რომ მან სიცოცხლე არჩია სიკვდილს და იმის ცნობიერება, რომ ის თავისი ნებით ცხოვრობს (აცნობიერებს რა ადამიანურ ღირებულებას), შეიძლება გარკვეული აზრით, სიამოვნების განცდასაც გულისხმობდეს: კერძოდ კი _ სიამაყეს იმის გამო, რომ გონიერმა ნებამ სხეულებრივი დაიმორჩილა. თუმც ამ შემთხვევაში არ გვექნება თავისუფლების და სიამოვნების ის გაიგივება, რომელსაც ი. ბენტამი და მისი მიმდევრები, ე.ი. თავად ჯ. სტ. მილიც, გულისხმობდნენ.

ინტერესს არ უნდა იყოს მოკლებული გენდერული თანასწორობისათვის მებრძოლი მილის მოძღვრებაზე ტომას რობერტ მალთუსის (1766-1834) თეორიის არასასურველი გავლენის დიმიტრი პისარევისეული (1840-1868) ანალიზი. იგი მილის პოზიციაში ხედავს, ამ თვალსაზრისით, როგორც ზნეობრივ ნაკლს, ისე სამართლებრივ შეცდომას. შრომაში „თავისუფლების შესახებ“, მილი წერს, რომ, პროლეტარის მრავალრიცხოვანი ოჯახი ჩვენში ისეთსავე ზიზღს გამოიწვევს, როგორც მათი უსასრულო ლოთობა. ამიტომ იგი მოითხოვს სახელმწიფოს მიერ აკრძალოს ქორწინებები არაუზრუვნელყოფილი კლასების წარმომადგენელთა შორის. ქალების ქარხანა-ფაბრიკებში მუშაობა, მილის აზრით, მნიშვნელოვნად შეუმცირებს მათ ბავშვის შობის სურვილს. ამას დ. პისარევი ლორდებისა და კაპიტალისტების ინტერესებისათვის „პროლეტარების სქესობრივი უნარების კონფისკაციას“ უწოდებს.

პისარევი იხსენებს დ. რიკარდოს მოსაზრებასაც, რომლის აზრითაც, მუშებმა იმდენი ხელფასი უნდა მიიღონ, რომ შესძლონ არსებობა რაოდენობრივი მატების, ან შემცირების გარეშე. საინტერესოა, რომ სხვა დასკვნა გამოჰქონდა პროლეტარიატის სიღატაკის ფაქტიდან მარქსს. მისი აზრით, ამ სიღატაკის გამო, მშრომელებისთვის ხელმისაწვდომი რჩება მხოლოდ სქესობრივი სიამოვნებანი, რის შედეგადაც, შვილების სახით, კაპიტალისტებს მუშახელს უმრავლებენ.

ჯ. სტ. მილი იცნობდა ამგვარ ბრალდებებს. იგი წერდა: „საჭიროა შევნიშნო, რომ მე უარს ვამბობ ნებისმიერ უპირატესობაზე, რომელიც შეიძლება ჩემი არგუმენტაციისათვის მიენიჭებინა აბსტრაქტული სამართლიანობის, როგორც სარგებლიანობისაგან დამოუკიდებლობის იდეას. მე სარგებლიანობას მივიჩნვვ საბოლოო ინსტანციად ყველა ეთიკურ საკითხში. მაგრამ ეს უნდა იყოს სარგებლიანობა უფართოესი აზრით, რომელიც ემყარება ადამიანის, როგორც პროგრესირებადი არსების მდგრად ინტერესებს. მე ვამტკიცებ, რომ ეს ინტერესები ამართლებს ინდივიდუალური სპონტანურობის გარეგან კონტროლზე დაქვემდებარებას, თითოეული ინდივიდის მხოლოდ იმ ქმედებათა თვალსაზრისით, რომლებიც სხვების ინტერესებს არ ეხება. სხვებისათვის საზიანო ქმედების ჩადენა, არის ისეთი შემთხვევა, როცა ჩამდენი უნდა დაისაჯოს კანონით, ან როცა სამართლებრივი სასჯელის გამოყენება უსაფრთხო არ არის _ საზოგადოებრივი გაკიცხვით“ (36,55).

როგორც ჩანს, ამ სფეროში ყოველი საჭირო ამოცანის განსახორციელებელი ღონისძიებების გააბსოლუტება (მალთუსთან იქნება ეს, კონტთან, თუ მილთან) თანმიმდევრული (ანუ ცალმხრივი) გატარების დროს თავის საპირისპიროში გადადის და კვლავ გაბატონებული ფენების ინტერესებს ემსახურება. გამოსავალი, ალბათ, მხოლოდ ისაა, რომ, ყველა ადამიანის იურიდიული თანასწორობის აღიარების საფუძველზე, ყოველი „ახალი“ პრობლემა, „ახალი“ საზოგადოებრივი ხელშეკრულების საფუძველზე გადაიჭრას.

ი. ბერლინმა მილის ნარკვევს „თავისუფლების შესახებ“ ოქსფორდის უნივერსიტეტში სპეციალური ვრცელი ნარკვევი, „თავისუფლების ორი გაგება“ მიუძღვნა (57,36-53). ი. ბერლინი აღნიშნავს, რომ არ აპირებს თავისუფლების ცნების ორ ასეულზე მეტი მნიშვნელობის განხილვას. ბერლინი მათ შორის მხოლოდ ორი ცენტრალური მნიშვნელობის ანალიზს ცდილობს. მისი აზრით, მათგან ერთი ნეგატიურია და მეორე _ პოზიტიური. ნეგატიურს იგი უწოდებს იმ მნიშვნელობას, რომელიც ეხება იმგვარი სფეროს არსებობის შესაძლებლობას, სადაც ადამიანს უნარი აქვს სხვისი (პიროვნების, თუ მათი ჯგუფის) მითითების გარეშე აკეთოს ის, რისი უნარიც აქვს და იყოს ის, ვინც შეუძლია რომ იყოს. პოზიტიურს იგი უწოდებს პასუხს კითხვაზე: ვინ ან რა აიძულებს ადამიანს განახორციელოს ამგვარი და არა სხვაგვარი მოქმედება? ე.ი. სხვების მხრიდან ჩემი იძულება და არა რაიმეს ვერგაკეთება: მაგალითად, ფეხი არა მაქვს და ვერ დავრბივარ, ჰეგელს ვკითხულობ და არ მესმის, ან ღარიბი ვარ და ა.შ.

ი. ბერლინისათვის, საბოლოო ანგარიშით, სხვის საქმიანობაში, ან მდგომარეობაში ნებართვის გარეშე ჩარევა ბოროტებაა. მაგრამ ამ დებულების გააბსოლუტება არ შეიძლება. თუ კაცი იხრჩობა, ან ვერ ხედავს სასიკვდილო საფრთხის რეალობას, მაშინ, ცხადია, ჩარევა ბოროტება არაა.

ი. ბერლინი მიუთითებს და სავსებით სამართლიანადაც, რომ ტერმინი „ჩემი თავისუფლება“ არაა ნათელი, რადგან „ჩემს“-ში შეიძლება რამდენიმე „მე“ აღმოჩნდეს, თანაც ერთმანეთს დაპირისპირებული; და „საწყალმა“ ემპირიულმა „მე“-მ შესაძლოა მათ შესახებ არაფერი იცოდეს. მაგრამ ისიც ხომ შესაძლებელია, რომ ემპირიული „მე“ ვერ ამაღლდეს ტრანსცენდენტურზე?! მაშინ უნდა დაიჩაგროს? საბოლოო ჯამში, ი. ბერლინი მილს კანტის მიხედვით განმარტავს. იგი აღნიშნავს, რომ ეს ყველაზე მნიშვნელოვანი სახელმძღვანელო იდეაა, მიუღწეველ მიზანთან დასაახლოებლად, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ თავისუფლება მუდამ იქნება კაცობრიობის სახელმძღვანელო მიზანი. ი. ბერლინმა, შეიძლება თქვას, რომ კიდევ ერთხელ გაახსენა თანამედროვე მოაზროვნეებს კანტის არც თუ სასიამოვნო, მაგრამ ჭეშმარიტი აზრი ადამიანის ნამდვილი ბუნების შესახებ: რომ იმ ჯირკიდან, რომელსაც ადამიანი ეწოდება, ძალიან ძნელია ზნეობრივი და სამართლიანი რაიმეს გამოკვეთა; და რომ ამას სჭირდება პროცესი, რომელსაც კაცობრიობის პროგრესი ეწოდება. ხოლო უმნიშვნელოვნესი, უარსებითესი პრინციპები, ნაკლებად წმინდა და მიმზიდველი როდი გახდება, თუ დასაბუთდება, რომ მათი გარანტირება შეუძლებელია.

Please Share it! :)