კანტის დროინდელი გერმანია ევროპის მოწინავე ქვეყნებთან შედარებით, ჩამორჩენილ, მრავალ პატარა სამეფოდ და სამთავროდ დაყოფილ ქვეყანას წარმოადგენდა. გერმანიის კულტურის გამოჩენილი წარმომადგენელი, კანტის უმცროსი თანამედროვე, გოეთე ნატრობდა იმ დროს, როცა გერმანიის ერთი ბოლოდან მეორემდე საბაჟოზე შემოწმების გარეშე გაივლიდა. ფრიდრიხ ენგელსმა (1820-1895) კარგად დაახასიათა ეს ქვეყანა, როცა აღნიშნა, რომ, ინგლისელებისგან განსხვავებით, გერმანელ ფეოდალებს არ სურდათ ახალი ეპოქის მოთხოვნებს აჰყოლოდნენ; ხოლო გერმანელ ბურჟუებს კი, ფრანგებისაგან განსხვავებით, არ შეეძლოთ პროგრესის გაბედული დამცველები ყოფილიყვნენ. გერმანელი ფილოსოფოსები, რომლებიც პროგრესულ იდეებს ქადაგებდნენ, ცდილობდნენ მაშინდელი ევროპის მოწინავე ქვეყნების დონეზე, იდეათა სამყაროში მაინც მდგარიყვნენ.
სამოღვაწეო ასპარეზზე იმანუელ კანტის გამოჩენის დროისთვის, ფილოსოფიაში ერთმანეთს უკიდურესად უპირისპირდებოდა ორი მიმართულება _ რაციონალიზმი და ემპირიზმი. თითოეულ მათგანს თვითკმარობაზე ჰქონდა პრეტენზია; თითოეული მათგანი მიიჩნევდა, რომ მხოლოდ მასზე დაყრდნობით იძენდა მოწინააღმდეგე მიმართულება თავის მნიშვნელობას. ამგვარი დაპირისპირება ნოყიერ ნიადაგს ქმნიდა სკეპტიციზმისათვის, რომელიც კანტს არასგზით არ აწყობდა. იგი ხედავდა, რომ სკეპტიკოსები, მართალია, ყოველთვის ახერხებდნენ დოგმატურ ურთიერთდაპირისპირებულ თეორიებში მნიშვნელოვან ხარვეზებზე მითითებას, რაც თითოეული მათგანის განვითარების (ე.ი. ახალი პრინციპების და არგუმენტების მოძიების და დასაბუთების) ძლიერ სტიმულს წარმოადგენდა, მაგრამ სკეპტიციზმი, მისი აზრით, თავად შეიცავდა შინაგან წინააღმდეგობას: ჭეშმარიტების შეუძლებლობის მამტკიცებელი თავად აცხადებს პრეტენზიას ჭეშმარიტებაზე (20,3-7). კანტი დიდხანს ეძებდა საკამათო პრობლემების „ერთადერთ შესაძლებელ დასაბუთებას“, უდავოს როგორც დაპირისპირებული დოგმატური თეორიებისათვის, ისევე სკეპტიკოსებისათვისაც. როცა იმედი გაუცრუვდა, კანტი ისეთი თეორიის აგებას შეეცადა, რომლის მეთოდიც თავისსავე სტრუქტურაში იგულისხმებდა სკეპტიკურ ასპექტს და, ამდენად, ამ თეორიისთვის სკეპტიციზმი აღარ იქნებოდა სახიფათო. ეს პოზიცია, მისი აზრით, შესაძლებლობას იძლეოდა, რომ კრიტიკული შემეცნების თეორიის საფუძვლებზე აგებულიყო ფილოსოფიური მსოფლმხედველობა, რომელიც მისაღები საფუძველი იქნებოდა ყოველი შესაძლებელი ფილოსოფიური ძიებისათვის. ამდენად, მკვლევარი წინამორბედი თუ თანამედროვე თეორიის უარყოფას კი არ შეალევდა თავის ძალებს, არამედ პოზიტიურად განავითარებდა უკვე არსებულს. ამგვარი ფილოსოფიის საფუძვლად კანტმა, 1781 წელს, თავისი მთავარი წიგნი „წმინდა გონების კრიტიკა“ წარმოადგინა. მისი შემდგომი ნაშრომები ადამიანური კულტურის სხვადასხვა სფეროში (ეთკაში, ესთეტიკაში, რელიგიაში) ამ საფუძვლების ჭეშმარიტების იმგვარი შემოწმება გახლდათ, რომელშიც ნაჩვენები იყო ამ განსხვავებულ საფუძველთა შორის სისტემური, ორგანული კავშირი. კანტის ეს წამოწყება მეტად ნაყოფიერი აღმოჩნდა. მან შესაძლებელი გახადა ახალ ფილოსოფიაში დეკარტის, კანტისა და ჰეგელის ნააზრევში სკეპტიციზმის განვითარების არსებითი საფეხურების, მისი როლისა და მნიშვნელობის ანალიზი. თუმცა, კანტს არ უყვარდა დეკარტის მემკვიდრეობასთან საკუთარი პრინციპების დაკავშირება.
1794 წლამდე, კანტი შედარებით კეთილგანწყობილ ვითარებაში მუშაობდა. ამ წელს გარდაიცვალა პრუსიის მეფე, თავისუფლად მოაზროვნე და კანტისადმი კეთილგანწყობილი ფრიდრიხ II. მისი ძმა და ტახტის მემკვიდრე ფრიდრიხ-ვილჰელმ II (1744-1797) ეკლესიის აგრესიული წარმომადგენლების გავლენის ქვეშ იყო. 1794 წელს, მისი ბრძანებით აიკრძალა კანტის „რელიგია მხოლოდ გონების ფარგლებში“, რომელიც წინა წელს გამოიცა და რომელშიც კანტი რელიგიას მორალს უქვემდებარებდა. ამ კონფლიქტმა კანტის დაუძლურება დააჩქარა. 1797 წელს მან ლექციების კითხვას თავი დაანება. წერას კი თითქოს მექანიკურად განაგრძობდა. ნაშრომს, რომელიც დაუმთავრებელი დარჩა ეწოდება „ბუნების მეტაფიზიკიდან ფიზიკაზე გადასვლა“.
კანტი გარდაიცვალა 1804 წელს. დასაფლავებულია კიონიგსბერგში, მთავარი ტაძრის კედელთან. საფლავთან ქვაზე ამოკვეთილი იყო სიტყვები კანტის „პრაქტიკული გონების კრიტიკის“ დასკვნითი ნაწილიდან: „ორი რამ ავსებს სულს მუდამ ახალი და მით უფრო ძლიერი გაკვირვებით, რაც უფრო ხშირად და დაბეჯითებით ვაზროვნებ მათზე. ესენია ვარსკლავიანი ცა ჩემს ზემოთ და მორალური კანონი ჩემში“. კანტი გვასწავლიდა, რომ ადამიანი ამ ორი სამყაროს, აუცილებლობისა და თავისუფლების სამყაროთა მოქალაქეა. ერთი მათემატიკაზე და გეომეტრიაზე დაფუძნებული მეცნიერული შემეცნების სფეროა, მეორე _ რწმენის სფერო, ე.ი. ზნეობის, რელიგიის, შემოქმედების, მშვენიერის და ამაღლებულის სფერო. ამ ორი სამყაროს რაობის და მათი ურთიერთმიმართების კვლევის ისტორიაში კანტმა წარუშლელი კვალი დატოვა.
§1. კანტის ფილოსოფიის ძირითადი ამოცანა
კანტის სამი ფუნდამენტური კრიტიკა აფუძნებს სამ ფილოსოფიურ მეცნიერებას: შემეცნების თეორიას, როგორც მოძღვრებას თეორიულ მეცნიერებათა შესაძლებლობისა და საზღვრების შესახებ; ეთიკას, ანუ მოძღვრებას ადამიანის, როგორც თავისუფალი ნების მქონე საზოგადოებრივი არსების ქცევის სავალდებულო წესების შესახებ; და ესთეტიკას, რომელმაც უნდა დააფუძნოს ადამიანზე ხელოვნების ფენომენთა (მშვენიერისა და ამაღლებულის) ზემოქმედების საყოველთაო და აუცილებელი პრინციპები.
კანტი ფიქრობს, რომ რაიმე მოძღვრებას მხოლოდ მაშინ შეიძლება ჰქონდეს მეცნიერებად ყოფნაზე პრეტენზია, თუ იგი თავის საკვლევ სფეროში გამოცდილებისაგან, ე.ი. ემპირიისაგან დამოუკიდებელ საყოველთაო და აუცილებელ პრინციპებს დაადგენს. კანტი ამგვარ პრინციპებს და კანონებს აპრიორულს უწოდებს. ზემოაღნიშნულ მეცნიერებათაგან პირველმა უნდა გასცეს პასუხი კითხვას „რა შეგვიძლია ვიცოდეთ?“ მეორემ _ კითხვას „რა უნდა ვაკეთოთ?“ მესამემ კი _ კითხვას „რისი იმედი შეიძლება გვქონდეს?“.
რამდენადაც სამივე კითხვა ადამიანს, ადამიანის შესაძლებლობებს გულისხმობს, აუცილებლობით დგება შემაჯამებელი კითხვა _ რომელზედაც პასუხის სათანადო დამუშავება კანტმა ვეღარ მოასწრო _ „რა არის ადამიანი?“
კანტის ფილოსოფიის ძირითადი ამოცანაა იმ პირობების დადგენა, რომლებიც აუცილებელი და საკმარისია აპრიორული მსჯელობისათვის. ეს უკანასკნელი კი, კანტის თანახმად, ამავე დროს სინთეზურია, ე.ი. ისეთი შინაარსის შემცველია, რომელიც უნაშთოდ არ დაიყვანება მსჯელობის სუბიექტის ცნებაში ნაგულისხმევ შინაარსზე.
ამგვარი მსჯელობის შესაძლებლობას ტრადიციული ლოგიკა უარყოფდა. ითვლებოდა, რომ არსებობს ორი ტიპის მსჯელობა: აპრიორული, რომლის სუბიექტი შეიცავს პრედიკატის შინაარსს და ემპირიული, სადაც სუბიექტს პრედიკატის სახით მიეწერება რაღაც თვისება, რომელიც სუბიექტის ცნების ლოგიკური ანალიზით არ მიიღება, მაგრამ მას ჩვენ გვაწოდებს გამოცდილება. ასეთი მსჯელობის მაგალითია: „ეს ადამიანი შავკანიანია“, „ამ მაგიდას ოთხი ფეხი აქვს“ და ა შ. არც შავკანიანობა, არც ოთხი ფეხის ქონა, აღნიშნული მსჯელობების სუბიექტთა ცნებებში არ შედის, ე.ი. მათი ანალიზით არ მიიღება. მე ამ თვისებებს გამოცდილებაში ვხედავ და სრული უფლებით მივაწერ სუბიექტს. მაგრამ გამოცდილება მე არასგზით არ მაძლევს უფლებას (თუნდაც მუდამ, მხოლოდ ასეთ ადამიანებს და ასეთ მაგიდებს ვხედავდე) ვამტკიცო, რომ ეს აუცილებელი თვისებანია, ე.ი. იმის მტკიცების უფლებას, რომ ყველა ადამიანი და ყველა მაგიდა, მხოლოდ ამგვარი შეიძლება იყოს. ამიტომ ამბობენ, რომ ემპირიული, გამოცდილებაზე დამყარებული მსჯელობები თავისი შინაარსით მხოლოდ შემთხვევითს ასახავენ.
პრობლემა ის იყო, რომ თუ ტრადიციულად გაგებული აპრიორული მხოლოდ ანალიზური იყო, ე.ი. მსჯელობა შეიცავდა მხოლოდ იმას, რაც სუბიექტში იგულისმებოდა, მაშინ საიდან მიიღებოდა მეცნიერებაში ახალი ცოდნა (როგორც აუცილებელი და საყოველთაო)? ამ მიდგომით მეცნიერების პროგრესის შესაძლებლობა უნდა უარგვეყო. ეს კი იგივეა, რომ მეცნიერების შესაძლებლობა და არსებობა უარყო. კანტს კი ურყევად სწამდა მეცნიერების (ევკლიდეს (დაახლ. 450-365) გეომეტრიის ისააკ ნიუტონის (1642-1727) ფიზიკის) არსებობა.
კანტის აზრით, მეცნიერების დაფუძნების ვერცერთი მცდელობა თვით მეცნიერების არსებობის ფაქტში ეჭვს ვერ შეიტანს. მას შეეძლო მხოლოდ დე ფაქტო არსებული მეცნიერებანი დე იურე დაეფუძნებინა: ანუ ეჩვენებინა ის საფუძვლები, რომელთა ძალითაც, მაგალითად, 2+2 ყოველთვის უდრის 4-ს, მიზიდულობის კანონები ყოველთვის აუცილებელი იქნება მზის სისტემაში და ა.შ. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მეცნიერებამ გამოცდილებაში მოცემულში, რომელიც ყოველთვის ერთეული და შემთხვევითია, უნდა დაინახოს მის საფუძვლად არსებული აუცილებლობა და საყოველთაობა.
თავდაპირველად კანტს ეგონა, რომ ამგვარი მსჯელობები მხოლოდ ზუსტ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში არსებობს. შემდეგ მან დაინახა, რომ ამგვარი მსჯელობების გარეშე არა მხოლოდ ზუსტი და საბუნებისმეტყველო მეცნიერება ვერ განვითარდებოდა, არამედ ზნეობრივი მოქმედების მაქსიმებში ვერც ინდივიდის მოქმედება დაუკავშირდებოდა საყოველთაო ზნეობრივ კანონს. კანტი დარწმუნებული იყო, რომ ამგვარი მსჯელობები ესთეტიკური ხედვის (ჭვრეტის) დროს მიღებული შთაბეჭდილებების ფიქსირებითაც გვაქვს მოცემული. სხვაგვარად ამ სფეროში გამოთქმულ შეფასებას საყოველთაობა და აუცილებლობა არ ექნებოდა. კანტმა მსჯელობებში გამოთქმული ამგვარი ცოდნის არსებობა პირველად ზუსტ მეცნიერებებში დაადგინა. ეს, მისი აზრით, აუცილებელი იყო არსებული მეცნიერების, როგორც ფაქტის, თეორიული დაფუძნებისთვის. ეს უკანასკნელი იწყება ზუსტ მეცნიერებებში მოცემული ცოდნის პრინციპების აპრიორული ბუნების ჩვენებით. ამისთვის ქმნის კანტი თავის შემეცნების თეორიას, ანუ გნოსეოლოგიას. ამით მან ფილოსოფია, როგორც თეორიული მეცნიერება, დაიყვანა შემეცნების თეორიაზე. იგი პასუხობს კითხვას: როგორ არის შესაძლებელი მეცნიერება? ანუ როგორ არის შესაძლებელი აპრიორულად სინთეზური მსჯელობები? ამისათვის კანტმა სავსებით ახლებურად გამოიყენა ტრადიციული ფილოსოფიის არსებითი მონაპოვარი, რომელიც შეჯამებული სახით წარმოდგენილი იყო ლაიბნიცის და დევიდ ჰიუმის (1711-1776) მოძღვრებებში.
აპრიორული ცოდნის არსებობას კანტამდე რაციონალისტები იცავდნენ. ლაიბნიცი უდიდესი იყო მათ შორის. მაგრამ არ უნდა ვიფიქროთ, რომ კანტიც რაციონალისტია. იგი ცდილობს რაციონალიზმზე და ემპირიზმზე მაღლა დადგეს, რაღაცნაირად გააერთიანოს ეს ურთიერთგამომრიცხავი მოძღვრებები. უნდა ითქვას, რომ კანტი ამის გაკეთებას თავისი მოღვაწეობის პირველ, ე.წ. კრიტიკამდელ პერიოდშიც ცდილობდა. იგი დარწმუნებული იყო, რომ დაპირისპირებული ეპოქალური მიმართულებებიდან თითოეულში არის რაღაც მარცვლები ჭეშმარიტებისა. კრიტიკამდელ პერიოდში კანტი ფიზიკაში ნიუტონის პრინციპებს იყენებდა, ფილოსოფიაში კი, ძირითადად, ლაიბნიც-ვოლფის მეტაფიზიკის მოდერნიზაციას ცდილობდა. მის ნაშრომს „ცის საყოველთაო ბუნებრივი ისტორია და თეორია“ (1755) დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა მეცნიერების ბუნების გასაგებად და მისი განვითარებისათვის. „მომეცით მე მატერია და გიჩვენებთ, როგორ უნდა წარმოშობილიყო მისგან სამყარო“, _ დეკარტის მსგავსად აცხადებდა კანტი და მექანიკის პრინციპებით სურდა ამ საქმის გაკეთება. თუმცა, აქვე ხაზს უსვამდა იმასაც, რომ მხედველობაში აქვს არაორგანული მატერია. იგი დარწმუნებული იყო, რომ მექანიკის პრინციპებით ვერ გავიგებთ რაიმე ორგანულის, რაიმე ცოცხალის ბუნებას, თუნდაც ბალახის, ან მატლის წარმოშობას. ამ სიძნელის ახსნას კანტი ტრადიციულ მეტაფიზიკაში ეძებდა და, ისევე, როგორც ადრე დეკარტი, ღმერთის არსებობის დამსაბუთებელი თეორიული არგუმენტების გამოძებნას ცდილობდა.
კრიტიკამდელ პერიოდში ეცნობა კანტი მისი უფროსი თანამედროვის, ჰიუმის ნაშრომებს. მასზე დიდ შთაბეჭდილებას ახდენენ ჰიუმის არგუმენტები იმის თაობაზე, რომ ადამიანურ მეცნიერებას არ შეუძლია ჩვენგან დამოუკიდებელი სინამდვილის შემეცნება. იგი აღიარებს, რომ ჰიუმი მართალია ტრადიციული ფილოსოფიის, განსაკუთრებით მეტაფიზიკის შეფასებისას, რომლის წარმომადგენლადაც მიიჩნევდა კანტი საკუთარ თავს. ჰიუმმა „გამომაღვიძა დოგმატური თვლემისაგან“, ე.ი. უკრიტიკოდ მიღებული პრინციპების მორჩილებისაგან, _ წერდა იგი. მაგრამ ჰიუმის სკეპტიციზმის მიღება კანტს არ შეეძლო. სკეპტიციზმი მას მიაჩნდა წინააღმდეგობრივ თეორიად, რომელიც, საბოლოო ჯამში, იმაზევე აცხადებს პრეტენზიას, რის შეუძლებლობასაც უმტკიცებს მოწინააღმდეგეს (სახელდობრ, საკუთარი პოზიციის სახით უდავო ჭეშმარიტების მიღწევის შესაძლებლობას).
ამიტომ კანტი ახალ გზებს ეძებს. ამ დროს (1765) გამოდის ლაიბნიცის ფუნდამენტური, გამოუქვეყნებელი ნაშრომი, ჯონ ლოკის (1632-1704) წინააღმდეგ დაწერილი: „ახალი გამოკვლევანი ადამიანური გონების შესახებ“ (1704). აქ გათვალისწინებული იყო ემპირიზმის ის არგუმენტები, რომელიც რაციონალიზმის წინააღმდეგ იყო მიმართული. კანტისათვის გზის მაჩვენებლად იქცა ლაიბნიცის აზრი: ჩვენი ცნობიერების შინაარსის გამოცდილებიდან წარმოშობა არ უარყოფს იმას, რომ ეს შინაარსი ჩვენი ცნობიერების აუცილებელ ფორმებში ექცევა. მაგრამ ის, რაც კანტმა ამ მიმართულებით კვლევის შედეგად მიიღო, არსებითად განსხვავებული აღმოჩნდა როგორც ლაიბნიცის, ისე ჰიუმის ფილოსოფიისაგან. კანტმა ამ შედეგს ფილოსოფიაში „კოპერნიკისებური გადატრიალება“ უწოდა. იგი დარწმუნებული იყო, რომ ფილოსოფიის ისტორიაში ახალი ეპოქა დაიწყო. ამ ეპოქას კრიტიციზმის ეპოქა ეწოდა, იმ ძველი, დოგმატიზმის ეპოქისაგან განსხვავებით და მის საწინააღმდეგოდ, როცა ფილოსოფოსები წინასწარ არ დაადგენდნენ ხოლმე ადამიანური შემეცნების შესაძლებლობებს და ჩვენი შემეცნებისათვის ისეთი პრინციპულად გადაუწყვეტელი პრობლემების კვლევას ისახავდნენ მიზნად, როგორიცაა, მაგალითად, კითხვა იმის შესახებ, აქვს თუ არა სამყაროს საწყისი? არსებობს თუ არა ღმერთი? არსებობს თუ არა თავისუფლება? და სხვა.
კანტი ასე მსჯელობს: რამდენადაც ჭეშმარიტების ტრადიციული ძიების გზა უშედეგო იყო და არც შეიძლებოდა ამგვარი არ ყოფილიყო, მეორე მხრივ კი, ჭეშმარიტების არსებობის უარყოფა შეუძლებელია (როგორც ეს ჯერ კიდევ სოკრატემ აჩვენა), აუცილებელია ავირჩიოთ რადიკალურად განსხვავებული გზა: კერძოდ, უნდა დავუშვათ, რომ ჩვენ აუცილებლობითა და საყოველთაობის პრეტენზიით მხოლოდ იმის შემეცნება შეგვიძლია, რასაც ჩვენი შემეცნება თავად ქმნის თავისი შინაგანი აუცილებელი კანონებით.
ამ შემთხვევაში, ცხადია, აზრი თუ დებულება, რომელიც შემეცნებისათვის საყოველთაო და აუცილებელი მნიშვნელობისაა, ამავე დროს ჭეშმარიტიც იქნება, ე.ი. შემეცნების საგანს აუცილებლობით შეესაბამება, ან, უკეთ რომ ვთქვათ, საგანი თავად შეესაბამება აზრს. ამრიგად, სადაც შემეცნებაა, იქ შემეცნებისაგან დამოუკიდებელი საგანი არ არსებობს. შემეცნების საგანი შემეცნებაში აიგება და კანონსაც შემეცნება კარნახობს მას. ამას უწოდებდა კანტი „კოპერნიკისებურ გადატრიალებას“ ფილოსოფიაში. იგი დარწმუნებული იყო, რომ კოპერნიკმაც ემპირიისაგან, გამოცდილებისაგან დამოუკიდებლად დადგენილი პრინციპების საფუძველზე შეცვალა მანამდე გაბატონებული აზრი იმის შესახებ, რომ მზე და პლანეტები დედამიწის გარშემო ბრუნავენ. ფილოსოფიაში კოპერნიკისებური გადატრიალების განხორციელება აქვს მიზნად დასახული კანტის ძირითად ნაშრომს „წმინდა გონების კრიტიკას“ (1781), რომელიც კანტის შემეცნების თეორიას წარმოადგენს და, ასევე, მისი ყველა მომდევნო მნიშვნელოვანი ნაშრომის საფუძველია.
§2. კანტის შემეცნების თეორია
კანტამდე, როგორც წესი, ფილოსოფოსები შემეცნების ჭეშმარიტების გარანტიას ან გამოცდილებაში (ემპირიაში) და გონებაში ხედავდნენ ან მხოლოდ გონებაში. ასევე, როგორც წესი, ითვლებოდა, რომ ჩვენი შემეცნების ზოგადი და აუცილებელი ფორმების (ცნებების, მსჯელობების, დასკვნების და სხვ.) წყარო მხოლოდ გონებაა. იგი ადგენს კანონებს და ამ დროს, როგორც მასალას, იყენებს გამოცდილებას. ჩვენი შემეცნების გრძნობადი მხარე, რომელიც ამ გამოცდილების ფარგლებში რჩება, მხოლოდ ფაქტიურ და შემთხვევით ვითარებებს ადგენს.
კანტი შეეცადა დაესაბუთებინა, რომ ისეთი რაციონალური მეცნიერებისათვისაც კი, როგორიცაა მათემატიკა ან გეომეტრია, არაა საკმარისი მხოლოდ გონების საშუალებებით ოპერირება. ჭეშმარიტების დასადგენად ამ მეცნიერებათა წარმომადგენლები იძულებულნი არიან დაემყარონ იმ ვითარებას, რასაც ჩვენი შემეცნების გრძნობადი მხარე იძლევა, ანუ ჩვენი გრძნობადობის უნარს, ე.ი. ჩვენს მიერ რაიმე საგნის (მაგალითად, ხის, მზის, სამკუთხედის) კონკრეტულ სინამდვილეში დანახვის უნარს. ეს არის კონკრეტულ სინადვილეში, გამოცდილებაში საგნის არსებობასთან ჩვენი მიმართება. კანტის აზრით, მას აქვს აუცილებელი მხარეც. ესენია ნებისმიერი რეალური საგნის არსებობისათვის აუცილებელი ფორმები: დრო და სივრცე.
ყველაფერი, რაც გამოცდილებაში არსებობს, ე.ი. რაც ჩვენი შემეცნების საგანი შეიძლება გახდეს, დროში და სივრცეში უნდა მოექცეს. კანტი მათ გრძნობადობის აპრიორულად აუცილებელ ფორმებს უწოდებს. გრძნობადობაში აპრიორულის დანახვა კანტს თავის დიდ დამსახურებად მიაჩნია. ჩვენზე რომ ჩვენგან დამოუკიდებლად არსებული საგანი ზემოქმედებას ახდენს (კანტი მას თავისთავად ნივთს უწოდებს), ამის შედეგია ჩვენი წარმოდგენა ამ ნივთის შესახებ. ჩვენი შემეცნების საგანია აი ეს წარმოდგენა რაღაც თავისთავად ნივთზე და არასგზით ეს თავისთავადი, ე.ი. ჩვენი შემეცნებისაგან დამოუკიდებლად მიჩნეული თავისთავადი ნივთი. აქ ბერკლის კვლევის შედეგი იგულიხმება: ვაშლში არაფერია ფერის, სუნის, გემოს და ა.შ. გარდა. არ არსებობს მათ მიღმა რაიმე, როგორც მათი საფუძველი, გამაერთიანებელი. მათ მხოლოდ ჩვენი ცნობიერება, ჩვენი ნება აერთიანებს (თუმცა არა თვითნებურად).
კანტისათვის დროში და სივრცეში (როგორც ჩვენი ჭვრეტის ფორმებში) არსებობა აუცილებელია, არა ჩვენგან დამოუკიდებლად არსებული, და ამ აზრით თავისთავადი ნივთისათვის, არამედ მხოლოდ ჩვენი წარმოდგენებისათვის ამ ნივთის შესახებ. ისინი შესაძლებელს ხდიან ჩვენს წარმოდგენებს (ჩვენი შემეცნების საგნებს), როგორც ერთმანეთის გვერდით (სივრცეში) და როგორც ერთმანეთის შემდეგ (დროში) განლაგებულ მასალას. ამ მოცემულობას, შემდეგ, კანონებით დააკავშირებს ჩვენი შემეცნების რაციონალური მხარე _ განსჯა.
ამიტომაა, რომ ჩვენი შემეცნების საგნები, ანუ თავისთავადი ნივთის შესახებ ჩვენი წარმოდგენები რომ არსებულად ჩავთვალოთ, აუცილებელია დრო და სივრცე. მაგრამ არა პირიქით: ცარიელი დროისა და სივრცის მოაზრება სავსებით შესაძლებელია. კანტის აზრით, ეს ამტკიცებს დროისა და სივრცის პირველადობას, ჩვენი შემეცნების საგნების, ანუ ჩვენი წარმოდგენების მიმართ.
დრო და სივრცე ჩვენი აპრიორული უნარებია, ჩვენი მსგავსი სასრული არსებებისათვის აუცილებელი. ჩვენი გამოცდილების ფარგლებს გარეთ მათი მნიშვნელობა ნულის ტოლია. ჩვენს გამოცდილებაში, ჩვენს ემპირიაში კი ისინი ძალის მქონეა. ეს არ ითქმის ცნებების შესახებ, რადგან წარმოდგენა ერთეულია, კონკრეტულია, მაშინაც, როცა ის აუცილებელია, ცნება კი ზოგადია.
ჩვენი შემეცნების საგანთა არსებულად წარმოდგენის საშუალებას იძლევიან დრო და სივრცე, როგორც გამოცდილებაში ყოველი წარმოდგენისათვის აუცილებელნი. თუ რაიმე მათთან თანხმობაშია, ეს ნიშნავს, რომ იგი ფაქტიური გამოცდილების უფლებიანი წევრი შეიძლება იყოს. ადამიანის გამოცდილების საგნებთური მეცნიერების, როგორც გამოცდილების, საგნების შესახებ საყოველთაო და აუცილებელი კანონების სისტემის დადგენის და დასაბუთების შესაძლებლობას.
ნათქვამიდან ნათელი უნდა იყოს, რომ მხოლოდ დრო და სივრცე არაა საკმარისი თუნდაც მხოლოდ გამოცდილების და, მით უმეტეს, მასზე მეცნიერების შექმნისათვის. ერთიმეორის გვერდით (სივრცეში) და ერთიმეორის შემდეგ (დროში) განლაგებული მასალა, რა აუცილებლობასაც არ უნდა ფლობდეს ის, ჯერ კიდევ არ არის გამოცდილება. გამოცდილების, ანუ ემპირიის საგნები გარკვეული კანონებით დაკავშირებული მასალაა. დროსა და სივრცეში განლაგებული გრძნობადი მასალა (თუ ასეთი რაიმეს წარმოდგენას შევეცდებით), ისევე არაა კონკრეტული საგანი ან კონკრეტულ საგანთა ერთიანობა, როგორც, მაგალითად, გეომეტრიული სივრცე ჯერ კიდევ არაა სამკუთხედი, ოთხკუთხედი და ა.შ. ან როგორც ერთეულთა უსასრულო მწკრივი არ არის რაიმე რიცხვი.
სასრულო დროში და სივრცეში მოცემული უსასრულო სიმრავლისაგან (მაგალითად, ფერების, ხმების, ტკივილების თუ სიამოვნების განცდებისგან) ჩვენი გამოცდილების კონკრეტული საგნის შექმნა, კანტის აზრით, განსჯის საქმეა. ეს ჩვენი შემეცნების მეორე უნარია, გრძნობადობის გვერდით. მას სიმრავლის დამაკავშირებლის ანუ სინთეზის უნარი ეწოდება. მაგრამ არა საერთოდ სინთეზისა, როგორც ყველგან და ყველა სფეროში, გამაერთიანებელი უნარისა, არამედ სინთეზისა მხოლოდ გამოცდილებაში. საერთოდ სინთეზის უნარი კანტისათვის გონებაა. ამიტომ ამბობს კანტი, რომ განსჯა არის ჩვენი გონება, რამდენადაც და როდესაც ის მხოლოდ ჩვენი გამოცდილების საგნების შექმნას და შემეცნებას აწარმოებს. განსჯის წმინდა ფორმები, რომელთაც კანტი კატეგორიებს უწოდებს, ჩვენი თეორიული შემეცნების სფეროში არსებული მასალის კავშირების ერთადერთ საბოლოო წყაროს წარმოადგენენ.
კატეგორია, როგორც უზოგადესი ცნება, კანტისათვის, მხოლოდ თორმეტია და ნაწილდება ოთხ ჯგუფად: რაოდენობა, თვისებრიობა, მიმართება, მოდალობა. თითოეულ ჯგუფში სამი კატეგორია შედის: I. ერთიანობა, სიმრავლე, ტოტალობა; II. რეალობა, უარყოფა, განსაზღვრება; III. სუბსტანცია-აქციდენცია, მიზეზი-შედეგი, ურთიერთმოქმედება; IV. შესაძლებლობა-შეუძლებლობა, არსებობა-არარსებობა, აუცილებლობა-შემთხვევითობა.
კანტი მათ აზროვნების ძირითად ფორმებს უწოდებს. თავად აზროვნება კი მისთვის სხვა არაფერია, თუ არა გარკვეული შინაარსის დაკავშირების და განსხვავების, ანუ სინთეზის და ანალიზის უნარი. ადამიანის განსჯის უნარმა ამ ფორმების საფუძველზე უნდა შექმნას სივრცეში გეომეტრიული ფიგურები, დროში, ერთიმეორის მიმდევნო მასალაში ფიზიკის კანონები და სხვ. კატეგორიები, როგორც ვხედავთ, სინთეზის უნარის სხვადასხვა ასპექტებს წარმოადგენენ და საერთო ძირზე მიუთითებენ. კატეგორიათა საერთო ძირს წარმოადგენს დაკავშირების უნარი საერთოდ ანუ ზოგადად სინთეზის უნარი, რომელსაც კანტი უწოდებს ცნობიერებას საერთოდ, ანუ ტრანსცენდენტალურ აპერცეფციას.
ეს ცნობიერება, ანუ ჩვენს მიერ რაიმეს რაღაცნაირი გაგება (ნათელი, ბუნდოვანი, აუცილებელი, თუ შემთხვევითი) ტრანსცენდენტალურია, ე.ი. მეცნიერული შემეცნების სფეროში, ყოველგვარი გაგების აუცილებელი თანმხლებია _ იმის მემკვიდრეა, რასაც დეკარტი „ვაზროვნებ, მაშასადამე, ვარსებობ“-ს უწოდებდა. თუმცა, კანტი თავს დეკარტს მემკვიდრედ არ მიიჩნევდა.
კანტისათვის გამოცდილების, ანუ ჩვენი მეცნიერული შემეცნების სფეროს შესაქმნელად ორი აუცილებელი უნარი (გრძნობადობის ფორმები და კატეგორიები) რაღაც აუცილებელი წესით თუ არ იქნა დაკავშირებული, ჩვენ ვერასდროს ვერ გავიგებთ გამოცდილების საგნის ბუნებას და ვერც მეცნიერებას შევქმნით მის შესახებ. ამ ამოცანის გადაჭრას ცდილობს კანტის მოძღვრება სქემატიზმის შესახებ. გრძნობადობის (ანუ საგნების დანახვის, მათი ჭვრეტის) აუცილებელი ფორმების (დრო და სივრცე) და მათი გააზრების, განსჯის აუცილებელი ფორმების (კატეგორიების) დაკავშირების წესები, ანუ სქემები გამოცდილებისაგან დამოუკიდებლად დადგინდება (ანუ, გამოცდილების ცვალებადობა მათზე ზეგავლენას ვერ მოახდენს). ამგვარ შემეცნებას არ დასჭირდება ჭეშმარიტების ისეთი კრიტერიუმი, რომელიც შემეცნებისაგან განსხვავებული იქნება. ამდენად, საგნის შემეცნება და საგნის შექმნა ემთხვევა ერთმანეთს.
სქემატიზმი, შეიძლება ითქვას, კანტის ფილოსოფიის ერთ-ერთი ურთულესი და უმნიშვნელოვანესი საკვანძო პუნქტია. სქემატიზმის კონცეფცია კანტმა, „წმინდა გონების კრიტიკაში“ ააგო, მაგრამ მისი მნიშვნელობა სრულად „მსჯელობის უნარის კრიტიკაში“ გამოვლინდა. აქ კანტი ასაბუთებს, რომ ადამიანის შემოქმედებითობის წყარო, საბოლოო ჯამში, არის წარმოსახვის ძალა. მაგრამ ამ ძალის მოქმედების შედეგი მეცნიერების ნდობის ღირსი რომ გახდეს, საყოველთაობა და აუცილებლობა რომ შეიძინოს, ის უნდა შეიზღუდოს, თუ შეიბოჭოს დროისა და სივრცის, როგორც ადამიანური ჭვრეტის (ხედვის) ა პრიორი ფორმების მოთხოვნებით.
კანტის დიდი მემკვიდრის, ფიხტესათვის ამ ასპექტს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა, არა მარტო ზოგადად მეცნიერული შემეცნების შესაძლებლობის პირობების ასახსნელად, არამედ საკუთარი ცნობიერების შემოქმედებითობის უკეთ გასაგებად და წარსამართავად. იგი ამბობდა, რომ მას უწევს საკუთარი, ძალიან აქტიური წარმოსახვის ძალის მოთოკვა. ცნობილია, თუ როგორ „გაიხსნა“ ეს პრობლემა გოეთესა და შილერისათვის კანტის „მსჯელობის უნარის კრიტიკის“ გამოცემის შემდეგ. ისიც გასახსენებელია, რომ ერნსტ კასირერთან (1874-1945) საუბრის შემდეგ ალბერტ აინშტაინიც (1879-1955) „შეურიგდა“ კანტს. იგი წერდა: მე მწამს „ინტუიცია და შთაგონება“ (ასე ჰქვია მის წერილს), წარმოსახვა ცოდნაზე მნიშვნელოვანია. რადგან ცოდნა შეზღუდულია, წარმოსახვა კი ამქვეყნად ყველაფერს მოიცავს. იგი სტიმულს აძლევს პროგრესს და მისი ევოლუციის წყაროს წარმოადგენს. მოკლედ, წარმოსახვა რეალური ფაქტორია მეცნიერულ კვლევაში.
ეს დებულება არ უნდა გავიგოთ ისე, თითქოს კანტისათვის ყოველი ერთეული ადამიანის შემეცნება თავისებურად (თვითნებურად) ქმნის საგანს და საგანთა სამყაროს, რომელიც ჩვენი შემეცნების საგანია. კანტს მხოლოდ იმის დასაბუთება სურს, რომ თეორიული შემეცნების სფეროში, ე.ი. გამოცდილების სფეროში, საგანი იქმნება საერთოდ ადამიანური შემეცნების აუცილებელი კანონების მიხედვით. ისინი არაცნობიერად მოქმედებენ ინდივიდებში. მაგრამ ინდივიდში, ე.ი. კონკრეტულ ადამიანში, არის საერთოადამიანურს გარდა, სპეციფიკური ნიშნები, რომლებიც შეცდომის წყაროა. მხოლოდ შემეცნების თეორიაში ხდება ამ შეცდომათა აღმოჩენა. მათი წყალობით, ინდივიდის მიერ დადგენილი ჭეშმარიტება საერთოსაკაცობრიოა. ოღონდ, საერთო საკაცობრიო არ ნიშნავს აბსოლუტურ ჭეშმარიტებას, ანუ ჭეშმარიტებას ყოველნაირი შემმეცნებლისათვის. კანტი უშვებს სხვაგვარი შემმეცნებლი არსებების შესაძლებლობას. მათ, შესაძლებელია, განსხვავებული აუცილებლობა და საყოველთაობა, განსხვავებული ჭეშმარიტება ჰქონდეთ.
იმ ტიპის აზროვნება, რომელსაც დედამიწაზე არსებული ადამიანის გვარი ახორციელებს, როგორც აღინიშნა, განისაზღვრება აზროვნებისა და გრძნობადობის კავშირით. აზროვნება, ანუ მსჯელობა ადამიანს ყველაფერზე შეუძლია: როგორც საიქიოზე, ისე სააქაოზე, როგორც ნიუტონის კანონებზე, ისე ცხრათავიან დევზე. მაგრამ მეცნიერულ აზროვნებაზე ლაპარაკი მხოლოდ იქ შეიძლება, სადაც ჩვენი აზროვნება გრძნობადობასთან არის აუცილებელ კავშირში. ე.ი. თუ ღმერთის აზროვნების არსებობას დავუშვებთ, მისი აზროვნება საზღვრებით არ იქნება შეზღუდული. იგი გრძნობადობის გარეშე შექმნის და შეიმეცნებს საგნებს. ამ ორი ტიპის აზროვნების პრინციპული განსხვავება კანტისათვის უეჭველია. მისი აზრით, შეიძლება არსებობდნენ ადამიანისაგან განსხვავებული, სასრულო შემეცნების სახეები, მაგრამ ამის დასაბუთება შეუძლებელია ჩვენთვის. ჩვენი შემეცნების ძალა გამოცდილების სფეროს გარეთ არ ვრცელდება, ჩვენი აზროვნებისა და გრძნობადობის კავშირი მხოლოდ ჩვენი გამოცდილების საგნებს ააგებს.
დროსა და სივრცეს, ასევე კატეგორიებს, კანტი ტრანსცენდენტალურს უწოდებს. ტრანსცენდენტალური იმგვარი აპრიორულია, რომელიც საერთოდ გამოცდილების საგნების აპრიორულ შემეცნებას უდევს საფუძვლად. ყოველი ტრანსცენდენტალური აპრიორულია, მაგრამ არა პირიქით. ტრანსცენდენტალური იმგვარი აპრიორულია, რომელიც სხვა აპრიორულთა შესაძლებლობას განაპირობებს.
ტრანსცენდენტალურისაგან განასხვავებს კანტი, ტრანსცენდენტურს, რომელიც აღნიშნავს საერთოდ გამოცდილებისაგან და ჩვენი აზროვნებისაგან დამოუკიდებლად არსებულს. აღნიშნული დამოუკიდებლობის გამო ტრანსცენდენტური ჩვენთვის შეუმეცნებადია. ასეთებია, მაგალითად, ღმერთი, მატერიალური ნივთი თავისთავად, სამყარო, როგორც მთელი, თავისუფლება. თავის ფილოსოფიას კანტი ტრანსცენდენტალურ, ანუ ფორმალურ იდეალიზმს უწოდებს და განასხვავებს ბერკლის მატერიალური იდეალიზმისაგან. ეს უკანასკნელი ჩვენი შეგრძნებების გამომწვევ მოვლენებს (ჩვეულებრივად, თავისთავად, მატერიალურ ნივთებად რომ ვთვლით) აცხადებს ჩვენსავე შეგრძნებათა კომპლექსებად და ამ გზით სოლიფსიზმამდე მიდის. რაც შეეხება გამოცდილების ფარგლებს გარეთ გასულ ადამიანურ აზროვნებას, მაშინაც კი, როცა ადამიანი რაიმე დებულების დასაბუთებისას, ლოგიკურად სავსებით სწორად (ანუ თანმიმდევრულად) მსჯელობს, ჩიხში ექცევა, რადგან იძულებულია საპირისპირო დებულების ჭეშმარიტება ამტკიცოს, ან უფრო მარტივ ლოგიკურ შეცდომას დაემყაროს (მაგალითად, ცნების შინაარსში არსებობის ნიშნის დაშვებას). ამგვარ საკითხებზე მსჯელობისას ჩვენი გონება, ხშირად, ორი დაპირისპირებული დებულებიდან ვერც ერთს ვერ მიანიჭებს უპირატესობას. გამოცდილების გარეთ გასული შემეცნების ამგვარ უნაყოფო ძიებას კანტი უწოდებს დიალექტიკას.
ამგვარი ძიებანი ტრადიციულად, სამ სფეროში მიმდინარეობს, ესენია: რაციონალური ფსიქოლოგია, რაციონალური კოსმოლოგია და რაციონალური თეოლოგია. რაციონალურ კოსმოლოგიაში აზროვნებას ორი ურთიერთგამომრიცხავი დებულების მტკიცება უწევს. კანტი ამგვარ დიალექტიკას უწოდებს ანტინომიას. იგი თვლის, რომ ანტინომია ოთხია. თითოეული ორი ნაწილისაგან, თეზისისა და ანტითეზისისაგან შედგება;
I ანტინომია
თეზისი: სამყაროს აქვს საწყისი დროში და საზღვარი სივრცეში.
ანტითეზისი: სამყაროს არა აქვს საწყისი დროში და საზღვარი სივრცეში.
II ანტინომია
თეზისი: სამყაროში ყველაფერი მარტივია, ან მარტივისაგან შედგება.
ანტითესისი: სამყაროში არაფერია მარტივი.
III ანტინომია
თეზისი: სამყაროში არსებობს მხოლოდ აუცილებლობა.
ანტითეზისი: სამყაროში თავისუფლების არსებობის უარყოფა არ შეიძლება.
IV ანტინომია
თეზისი: სამყაროსთან აუცილებელ კავშირშია აბსოლუტური არსება _ ღმერთი.
ანტითეზისი: არც სამყაროში, არც სამყაროს გარედან, ღმერთს არ შეიძლება სამყაროსთან რაიმე კავშირი ჰქონდეს.
ეს უსასრულო კამათის სფეროა, სადაც თეზისი და ანტითეზისი სინთეზს არასდროს მოგვცემენ.
როგორც ვხედავთ, კანტს „დიალექტიკა“ ესმის ნეგატიური აზრით, როგორც დაუსრულებელი უშედეგო კამათი. მაგრამ კანტს თავის მოძღვრებაში აქვს დადებითი დიალექტიკის ელემენტები, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო კანტის დიდი მემკვიდრეების (ფიხტე, შელინგი, ჰეგელი) და მარქსიზმისათვის. ესენია: შინაარსეული კავშირი კატეგორიათა ცხრილის ყოველ სამ კატეგორიას შორის, ასევე, სინთეზის, როგორც განსხვავებულთა აუცილებელი კავშირის გაგება. სწორედ ამგვარი კავშირი უნდა იყოს აპრიორულად სინთეზური მსჯელობა.
დიალექტიკურია კატეგორიათა შინაგანი კავშირის საფუძველზე სისტემის აგების მცდელობა და სხვ. ეს ასპექტები კანტის მემკვიდრეებმა განავითარეს დიალექტიკურ მეთოდად. თავად კანტი მათ დიალექტიკურს არ უწოდებდა.
თეორიული შემეცნების მიერ ჭეშმარიტების მოპოვების პრეტენზიით გამოცდილების გარეთ გასვლის აუცილებელი მარცხი, კანტის აზრით, იმით არის განპირობებული, რომ ჩვენ გვაქვს ცნებები, თავისთავადი ვითარებების (თავისთავადი ნივთების) გასააზრებლად, მაგრამ არა გვაქვს შესაბამისი ჭვრეტა, რომელიც ცნებათა შინაარსს გამოცდილების გარეთაც მისცემს სიზუსტეს და ერთმნიშვნელოვნებას. მაგალითად, სამკუთხედის ცნება, რაგინდ დაწვრილებით უნდა გავაანალიზოთ, მხოლოდ იმას გვეტყვის, რომ ამ ფიგურის (სივრცეში სამი ურთიერთგადამკვეთი სწორი ხაზით შედგენილის) კუთხეების ჯამი შეიძლება იყოს 2დ, შეიძლება იყოს მასზე მეტი, ან ნაკლები. ამ სამიდან, რომელია კონკრეტულად ჩვენს წინაშე მოცემული, ან წარმოსახული სამკუთხედი, ამის არჩევანს ახდენენ ჩვენი ჭვრეტის ფორმები: სივრცე და დრო.
ჩვენთვის, ანუ დედამიწაზე არსებული ადამიანებისათვის, შესაძლებელი სივრცე მხოლოდ ევკლიდეს სამგანზომილებიანი სივრცეა, ანუ ის სივრცე, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ. ამ სივრცეში კი უეჭველია, რომ სამკუთხედის კუთხეების ჯამი უდრის 2დ-ს. სხვაგვარ სივრცეში სამკუთხედის ზოგადი ცნების სხვა შესაძლებლობა გამოვლინდება. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ის, რაც გამოცდილების სფეროს მიღმაა, ანუ რაც მეცნიერებისათვის მიუწვდომელია, ადამიანისათვის უმნიშვნელოა. პირიქით, კანტისათვის იქაა შესაძლებელი ადამიანისათვის უმნიშვნელოვანესი: თავისუფლება, სულის უკვდავება, ღმერთი, სიკეთე, მშვენიერება. მათ გარეშე ადამიანი არც იქნებოდა ადამიანი. მეცნიერული, თეორიული შემეცნებისათვის ეს მიუღწევადი ვითარებები არიან ადამიანის ყოველგვარი მისწრაფების მიზანი.
ისინი თავად თეორიული შემეცნებისათვისაც მაცოცხლებელი და მამოძრავებელია. მაგრამ ამ უმნიშვნელოვანესი სფეროს გასაგებად (და არა შესამეცნებლად) ადამიანს სხვა უნარი გააჩნია. კანტი მას პრაქტიკულ გონებას უწოდებს. ზემოთქმულიდან ადვილი მისახვედრია, რომ კანტთან პრაქტიკულ გონებას უპირატესობა, პრიმატი აქვს თეორიულის მიმართ.
§ 3. „პრაქტიკული გონების კრიტიკა“
ყოველი ნორმალური, სულ ერთია განათლებული თუ გაუნათლებელი ადამიანი, დაკვირვებია იმ ვითარებას, რომ იგი ხშირად გრძნობს რაღაც იძულებას, რაღაც ვალდებულებას, გააკეთოს ის, რაც ეწინააღმდეგება იმ დროს მის სურვილს, ან, საერთოდ, პირადი ბედნიერებისაკენ მის მიდრეკილებას. მართალია, ადამიანი ხშირად და, შეიძლება ითქვას, უმრავლეს შემთხვევაშიც, ვერ ახერხებს ამ ვალდებულების მიხედვით იმოქმედოს, მაგრამ მას რჩება იმის ცნობიერება, რომ არ გააკეთა ის, რაც უნდა გაეკეთებინა. იმასაც გრძნობს, რომ მის მიერ მიღებული თვითნებური გადაწყვეტილების თანახმად მოქმედება, სულაც არაა ნამდვილი თავისუფლება. მისი აზრით, ადამიანი თავისუფალი მხოლოდ მაშინაა, როცა ამ ვალდებულების მიხედვით მოქმედებს. როცა ადამიანი სურვილებსა და მიდრეკილებებს ემორჩილება, ის არ შეიძლება თავისუფალი იყოს. ისევე როგორც თეორიული, ანუ მეცნიერების შექმნაზე ორიენტირებული გონების ანალიზის დროს კანტი ემყარებოდა იმას, რომ ჭეშმარიტება არსებობს და მისი უარყოფა შეუძლებელია, ასევე კანტის მოძღვრება ზნეობის შესახებ იმას ემყარება, რომ ვალდებულების არსებობის უარყოფა შეუძლებელია. კანტი ცდილობს დააფუძნოს ზნეობის კანონები, როგორც აპრიორული, ე.ი. ადამიანის ყოველი მიდრეკილებისაგან, ინსტინქტისა და სურვილისაგან თავისუფალი. ამას ემყარება კანტის წარმოდგენა სინდისზე, როგორც ვალდებულების ცნობიერებაზე, რომელიც თავისებური სასამართლოა, სადაც განსჯა კანონმდებელია, მსჯელობის უნარი მომჩივანი და დამცველი, მოსამართლე კი _ გონება.
ზოგადად ყველა ადამიანმა იცის, რომ, როცა იმას აკეთებს, რაც უნდა გააკეთოს, მას უფლება აქვს საკუთარი მოქმედების სახელმძღვანელო წესი სხვებისათვისაც სავალდებულოდ ჩათვალოს. განიხილავს რა ობიექტური მხრიდან, კანტი მას კანონს უწოდებს, სუბიექტის მხრიდან განხილულს კი _ მას მაქსიმა ეწოდება, ე.ი. წმინდა პატივისცემა პრაქტიკული კანონისადმი. ამ კანონით მოქმედება, კანტს მიაჩნია სიბრძნედ. მისი აზრით, ბრძენი შეიძლება მეცნიერი არ იყოს. სიბრძნე სიმართლით და სიმართლისათვის ცხოვრებაა (34,285). აქ საუბარია არა იმაზე, რომ ადამიანის ქცევა გარეგნულად უნდა შეესაბამებოდეს ზნეობრივ კანონს, ანუ კატეგორიულ იმპერატივს, არამედ იმაზე, რომ ქცევის მოტივი, განზრახვა შინაგანად უნდა იყოს ზნეობრივი. თორემ, ადვილი შესაძლებელია, კეთილი განზრახვის შედეგი ბოროტი აღმოჩნდეს და, პირიქით, ბოროტი განზრახვისა კი _ კეთილი. იყო თუ არა განზრახვა ზნეობრივი, ეს მხოლოდ პიროვნებამ და ღმერთმა შეიძლება იცოდეს. ფაქტები, როგორც ქცევები, აქ ვერ გვიშველიან. ფაქტი, რაკი გაჩნდა, იგი უკვე კაუზალობას ექვემდებარება, ე.ი. ჩვენი კეთილი ნებისაგან დამოუკიდებლად შეიძლება აიხსნას.
ადამიანში, როგორც სასრულო გონიერ არსებაში, ცხადია, მარტო ზნეობრივი შინაგანი იძულება არ მოქმედებს. ადამიანის გადაწყვეტილებაზე გავლენა რომ არ ჰქონდეს ვნებებს, ინსტინქტებს და პირად ემპირიულ ინტერესებს, მაშინ საჭიროც არ იქნებოდა ბრძოლა ზნეობრიობისათვის, ე.ი. ისეთი მოქმედებების შესაძლებლობის დასაბუთებისათვის, რომლებიც აუცილებელია, რათა ადამიანი ზნეობრივი არსების სახელს ამართლებდეს. მისი განხორციელება მხოლოდ ჩვენს თავისუფალ გადაწყვეტილებას შეუძლია. ეს ემპირიული ადამიანის მიერ არაემპირიულ საყოველთაოსა და აუცილებელს შეგნებული დაქვემდებარებაა. ეს სინთეზური კანონია, რამდენადაც ადამიანის ნებას აუცილებლობით უკავშირდება მისგან განსხვავებული (20,109).
თეორიული მეცნიერება კანტის ფილოსოფიაში სწავლობს ადამიანს, როგორც მოვლენას, როგორც ერთ-ერთ საგანს სხვა საგანთა შორის. თეორიული, ანუ ზუსტმეცნიერული და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებისათვის, ადამიანის ყოველი მოქმედება, სინდისის ქეჯნის ჩათვლით, გამოცდილებისეული აუცილებელი კანონებით აიხსნება. ნების თავისუფლება ამ მეცნიერებებისათვის სავსებით გაუგებარი რამაა. პრაქტიკული მეცნიერებებისათვის კი, რომელიც ადამიანის ისეთ მოქმედებას შეისწავლის, რომელიც მისი გადაწყვეტილების საფუძველზე ხდება, ნების თავისუფლება, ფაქტია. იგი უარყოფილი კი არ უნდა იქნეს, არამედ აიხსნას. მათ ამხსნელ მეცნიერებას ანუ ეთიკას, კანტის აზრით, ვერ დააფუძნებს ის, ვინც ჩვენი ნების განმსაზღვრელს ჩვენს გარეთ დაუშვებს. ამ შემთხვევაში გარეთ დაშვებულის გაგება იქნებოდა მთავარი, ე.ი. ჩვენი ნება შემეცნების გზას დაადგებოდა შემეცნების საშუალებების გარეშე. კანტი ამ საქმისათვის უარყოფს ჩვენი ნების გარედან განსაზღვრულობის (ჰეტერონომიის) სამართლიანობას და იცავს ადამიანის ნების თვითკანონმდებლობას, ანუ ავტონომიას.
წმინდა პრაქტიკული გონების მიერ დადგენილი სწორი (ზნეობრივი) მოქმედების სახელმძღვანელო კანონები საყოველთაო და აუცილებელი მნიშვნელობისაა, ისევე როგორც თეორიულის დადგენილი. მაგრამ პრაქტიკულს არა აქვს ფაქტიური, მაიძულებელი ძალა, როგორც, მაგალითად, მიზეზობრიობის კანონს, რომელსაც გამოცდილებაში ყველა საგანი ემორჩილება. ეთიკის კანონებს კი მხოლოდ ის ემორჩილება, ვისაც სურს ზნეობრივი იყოს. ეს კანონები მხოლოდ ზნეობრივი ადამიანისაგან მოითხოვენ უპირობო დამორჩილებას, როგორც თავისუფალი არჩევანისას, ისე არჩევანის გაკეთების შემდგომაც.
ცნობილია, რომ რაიმე მოთხოვნა შეიძლება იყოს პირობითი ან ჰიპოთეზური. მაგრამ ეს იმ შემთხვევაში, თუ რაიმეს მიღება-არმიღება ზნეობის არსებობას არ ეხება. თუ მისი არსებობა ზნეობის არსებობისათვის აუცილებელია, მაშინ საჭიროა უპირობო მოთხოვნა, ანუ კატეგორიული იმპერატივი.
ემპირიული ადამიანის ზუსტი შესწავლა რომ მოვახერხოთ, კანტის აზრით, მის მოქმედებას და გადაწყვეტილებებს ისევე ზუსტად გავითვალისწინებდით, როგორც, მაგალითად, მზის ან მთვარის დაბნელებას. აქ მივადექით კანტის მიერ დუალიზმის აუცილებლობის საგნობრივი დასაბუთების ცდას. ადამიანის ემპირიული ხასიათის ანალიზისას ჩვენ ვერსად შევხვდებით თავისუფლების შესაძლებლობას. კატეგორიული იმპერატივის სამოქმედო არე და მისი არჩევის შესაძლებლობა დასაშვები გახდება მხოლოდ მაშინ, თუ ადამიანს განვიხილავთ, როგორც თავისთავადი ნივთების სამყაროს წევრსაც, მოვლენათა სამყაროს წევრობასთან ერთად. ფიზიკურად, დროსა და სივრცეში „ადგილის“ თვალსაზრისით, ეს იგივე სამყაროა. არსებით განსხავებას ქმნის ამავე სამყაროსადმი პრინციპულად განსხვავებული მეთოდით მიდგომა. როგორც შემდეგ ნეოკანტიანელთა ბადენის სკოლის წარმომადგენლები (ვინდელბანდი, ჰაინრიხ რიკერტი (1863-1936) და სხვ.) იტყვიან, კვლევის საგნის თავისებურებას ქმნის კვლევის მეთოდი. აქ ჯერჯერობით ორ მეთოდს მივადექით _ თავისუფლების უარმყოფელს და თავისუფლების საფუძველზე არსებულს და მის მაძიებელს გამოცდილებაში. ერთ შემთხვევაში გამოცდილება ფიზიკის და გეომეტრიის კვლევის საგანია, მეორეში _ თავისუფლების, რწმენის და შემოქმედების. სადაც თავისუფლებაა, მხოლოდ იქ შეიძლება არსებობდეს სასჯელი, დამსახურება, დანაშაული, გმირობა, ქველმოქმედება, სიკეთე. იგივე ითქმის ჭეშმარიტ რელიგიაზეც. კანტისათვის იგი მხოლოდ იქ შეიძლება არსებობდეს, სადაც თავისუფალი არჩევანია. მაგრამ კანტი აქედან ათეისტურ დასკვნებს როდი აკეთებს. პირიქით, მას მიაჩნია, რომ ზნეობრივი მოქმედებით ადამიანი უკვე ამტკიცებს, რომ მას ღმერთი სწამს, თუნდაც თეორიულად უარყოფდეს კიდეც მის არსებობას. კანტმა კატეგორიული იმპერატივის (იმის მიმართ უპირობო მოთხოვნის, ვისაც სურს, რომ მორალურად ჩაითვალოს) რამდენიმე ფორმულირება მოგვცა. მათგან ყველაზე გავრცელებულია შემდეგი „მოიქეცი ისე, რომ შენი ნების მაქსიმა, ამავე დროს, მუდამ საყოველთაო პრინციპად გამოდგებოდეს“ (20,110). ეს იმას ნიშნავს, რომ თუ მე, მაგალითად, ტყუილის თქმა გადავწყვიტე, ჩემი გადაწყვეტილების ზნეობრივი თვალსაზრისით შესამოწმებლად, კითხვა ასე უნდა დავსვა: მსურს თუ არა მე, რომ ყოველი ადამიანი ასე იქცეოდეს? უფრო შინაარსეული სახით კანტი კატეგორიულ იმპერატივს ასე გამოხატავს: მოიქეცი ისე, რომ შენს მოქმედებაში, როგორც შენი საკუთარი თავის, ისე ყოველი სხვა პიროვნების სახით, ადამიანი ყოველთვის იყოს აგრეთვე მიზანი და არასდროს მხოლოდ საშუალება (20,112). კანტი აქ პიროვნების ემპირიულ არსებობას კი არ გულიხმობს, არამედ მის მორალურ სახეს. აქ იგი იმდენად მკაცრია, რომ კრძალავს ტყუილის თქმას, თუნდაც ადამიანის გადარჩენისათვის. რადგან ამით ტყუილის მთქმელი საკუთარ ეთიკურ მეობას კლავს და, ამდენად, მხოლოდ საშუალებად იქცევა სხვების მიმართ. ეს კი, კატეგორიული იმპერატივეს თანახმად, დაუშვებელია. კანტს, საკითხის ასე დაყენებისათვის, ფორმალიზმს აბრალებდნენ და მატერიალური კრიტერიუმის საჭიროებაზე მიუთითებდნენ: მაგალითად, მაქს შელერი (1876-1928). მაგრამ როგორც მ. შელერის ერთ-ერთი მოწინააღმდეგე აღნიშნავს, ფორმალური სისწორე, რომელსაც კანტი იცავს სავსებით საკმარისია მატერიალური (ანუ პრაქტიკული) არასისწორის გამოსარიცხად.
კანტის მიერ აქ წამოყნებული იდეების მნიშვნელობის გაცნობიერება თანდათან ხდებოდა. როგორც კუნო ფიშერი (1824-1907) აღნიშნავს თავის წიგნში „ჰეგელის ცხოვრება და მისი მოძღვრება“, 1895 წელს ჰეგელმა ხელახლა დაამუშავა კანტის „პრაქტიკული გონების კრიტიკა“. იგი ადამიანის ღირსებაზე, როგორც საბოლოო მორალურ მიზანზე ასეთ რამეს წერს: თავბრუ გეხვევა იმ არაჩვეულებრივ სიმაღლეზე, რომელსაც აქ ადამიანი ფლობს. მას უკვირდა, თუ აქამდე რატომ ვერ მივიდნენ ამის გაგებამდე, რაც ადამიანს თვისებრივად ამაღლებს სხეულებრივზე. მიუხედავად ჰეგელის მიერ კანტის კრიტიკისა, თეორიულის და პრაქტიკულის გაყოფის თაობაზე, მან სწორედ ამ ძირითადი პრინციპით განიხილა საზოგადოება, მისი სტრუქტურა და მისი ისტორია. სწორედ ამ ასპექტის გამოა დღეს ჰეგელი ერთ-ერთი ყველაზე აქტუალური მოაზროვნე.
ისევე, როგორც, სოკრატედან დაწყებული, მრავალი დიდი ფილოსოფოსი, კანტიც დარწმუნებულია, რომ ზნეობრივი მოქმედების სტიმული, მოტივი, თავად ამ მოქმედებაში უნდა იყოს, მისი ღირებულების სახით; და ჯილდოს რაიმე სხვა ინსტანციიდან არ უნდა მოელოდეს. ადამიანმა უნდა გააკეთოს ის, რაც ჯერარსს. ესაა გადამწყვეტი პიროვნების მორალური სახისათვის. მაგრამ არის კიდევ ერთი, პიროვნების გაწყობისათვის ძნელად გადასალახავი სიძნელე. კანტის აზრით, ჯერარსი არასდროს გახდება არსი. ჯერარსის თანახმად, განხორციელებული მოქმედება მყის არსის, ყოფიერების ნაწილი ხდება და მის კანონზომიერებას ემორჩილება. ამდენად, ჯერარსს მოკლებულ სინამდვილეში, ზნეობრივ არსებად ადამიანს, მაინც, ჯერარსის განხორციელებისათვის მუდმივი ბრძოლა ხდის. ფაქტობრივად, კანტთან ნაცადია იმ მორალური ნორმის აპრიორული მეთოდით დაფუძნება, რომელსაც ჯერ კიდევ ძველი ინდური „უპანიშადები“ ასწავლიდა, ხოლო შემდეგ კი _ სოკრატე, რომელმაც ევროპულ კაცობრიობას იდეალად დაუდგინა კეთილი მოქმედება მხოლოდ და მხოლოდ იმისათვის, რომ ამ მოქმედებაშივეა თვითკმარი ღირებულება, ე.ი. მოქმედების საფუძველიც და მიზანიც. ამგვარი გადაწყვეტილების მისაღებად და ამგვარი მოქმედებისათვის დამხმარედ, კანტის აზრით, ადამიანს გააჩნია აუცილებლობის სამყაროში, მისი უარყოფის გარეშე თავისუფლების შესაძლებლობის დაშვების და მშვენიერების, როგორც ამგვარი შესაძლებლობის განხორციელების, განცდის უნარი. ამ უკანასკნელ უნარს ეხება „წმინდა გონების კრიტიკასა“ და „პრაქტიკული გონების კრიტიკაში“ განხორციელებული ანალიზის საფუძველზე შექმნილი ნაშრომი „მსჯელობის უნარის კრიტიკა“. ამ გამოკვლევით კიდევ უფრო თვალსაჩინო გახდა მნიშვნელობა და სიღრმე კანტის ფილოსოფიისა, რომელიც დასაწყისში მხოლოდ ზუსტ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა უპირატესობის დამკანონებელი ეგონათ.
§ 4. „მსჯელობის უნარის კრიტიკა“
თუ თეორიული და პრაქტიკული შემეცნება მკაცრად გაყოფილი დარჩება და მათი კავშირი მხლოდ პრაქტიკული გონების პრიმატზე იქნება დამყარებული, მკითხველისათვის ძნელი გასაგები იქნება ადამიანის უნარსა და შესაძლებლობებზე კანტის შეხედულებათა ნამდვილი ღირებულება. (სწორედ ისევე, როგორც, თავიდან ვერ გაიგეს ეს ისეთმა გენიოსებმაც კი, როგორებიც იყვნენ გოეთე და შილერი). კანტის მესამე კრიტიკის მიზანია, შექმნას თეორიული და პრაქტიკული კვლევებისაგან განსხვავებული მეცნიერება, ე.ი. აპრიორულად სინთეზურ დებულებებზე დამყარებული ცოდნა, ადამიანის იმ უნარის შესახებ, რომელიც აკავშირებს თეორიულს და პრაქტიკულს. ამ გრძნობას (და არა შეგრძნებას), კანტმა წარმოსახვის უნარი უწოდა. მისი უმაღლესი პროდუქტია ხელოვნების ნაწარმოები. ამიტომ ახალი ფილოსოფიის ერთ-ერთი მამამთავარი, ფრენსის ბეკონი (1561-1626), ადამიანის უნართა კლასიფიკაციაში, გონებას, როგორც მეცნიერების უნარს, მკვეთრად მიჯნავდა წარმოსახვისაგან. მისი აზრით, მეცნიერება მხოლოდ იქაა, სადაც შესაძლებელია ზუსტად აისახოს ის, რაც ცნობიერებისაგან დამოუკიდებლად მოგვეცემა როგორც მეცნიერების საგანი. კანტმა აჩვენა (და დღეს ამას არავინ უარყოფს) წარმოსახვის არსებითი როლი არა მარტო ხელოვნებაში, არამედ მეცნიერულ კვლევებშიც.
„მსჯელობის უნარის კრიტიკა“ კანტმა ამ ნაშრომს იმიტომ უწოდა, რომ ადამიანში მსჯელობის უნარი რაიმე განსაკუთრებულის რაიმე ზოგადის ქვეშ (მასზე დაქვემდებარებულად) მოაზრების უნარია. თუ მოცემული გვაქვს ზოგადი _ მაგალითად, განსჯის წმინდა ცნება _, ვნახულობთ მის შესაბამის განსაკუთრებულს _ მაგალითად, რაიმე მოვლენას და განვსაზღვრავთ მას. კანტი მსჯელობის უნარის ამ მოქმედებას უწოდებს განმსაზმღვრელს. იგი მას ჩვენი ცნობიერების თეორიულ მოქმედებაში გამოიყენებს (სქემატიზმში). ხოლო თუ მოცემულია რაიმე განსაკუთრებული, მაშინ მისი შესაბამისი ზოგადი უნდა მოვძებნოთ. მას კანტი უწოდებს მსჯელობის მარეფლექტირებელ უნარს. ჩვენ მოცემული გვაქვს კონკრეტული სიამოვნება-უსიამოვნების გრძნობა და ჩვენშივე უნდა მოინახოს მათი აუცილებელი და საყოველთაო მნიშვნელობის მქონე საზომი. არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს შეგრძნების პრობლემის ანალიზია. შეგრძნება მასალის მოცემაა ჩვენი ცნობიერებისათვის. მას არ ახლავს შეფასება. შეფასება თვისებრივად სხვა უნარია. ის, კანტის აზრით, გულისხმობს მიზანშეწონილობას, ჩვენივე მიზნებისათვის, მაგალითად, ბუნების მიზანშეწონილობას ჩვენი მიზნებისათვის. თუ სინამდვილეში რაიმე ჩვენს მიზანს შეესაბამება, ეს სიამოვნებას იწვევს, საპირისპირო _ უსიამოვნებას. თუ იმაზე მივუთითებთ, რომ ეს კანონი არაა, _ მაგალითად, ერთი და იგივე საჭმელი მშიერს მოსწონს, მაძღარს კი არა _, კანტი გვეტყვის, რომ მასთან ეს ვითარება გათვალისწინებულია და ამგვარ განცდებს იგი სიამოვნება-უსიამოვნების სუბიექტურ გრძნობას უწოდებს. იგი თვლის, რომ ამ გრძნობისათვის საყოველთაო მასშტაბები არ მოიძებნება, ე.ი. არც მეცნიერება აიგება მათზე.
ძნელი მისახვედრი არაა, რომ წარმოსახვის ძალას დიდი მნიშვნელობა აქვს საერთოდ რელიგიის, კერძოდ კი, იმის ასახნელად, რასაც რწმენა ეწოდება. ამ საკითხს სპეციალური ყურადღება მიაქცია გერმანიაში ფსიქოლოგიზმის მამამთავარის, „გონების ახალი კრიტიკის“ (1807) და „ფსიქიკური ანთროპოლოგიის სახელმძღვანელოს“ (1820-1821) ავტორის, იაკობ ფრიდრიხ ფრიზის (1773-1843) სკოლამ. ფრიზი ფსიქოლოგიზმის პოზიციებიდან ახდენდა კანტის მოძღვრების ანალიზს. ამ პოზიციის საფუძველზე, იგი კანტის მემკვიდრეობაში ყველაზე დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა „მსჯელობის უნარის კრიტიკას“.
კანტი არც იმის ახსნას ცდილობს, თუ ისტორიულად როგორ წარმოიშვა გემოვნება, როგორ და საიდან აღმოცენდა მშვენიერების შესახებ მსჯელობანი, რატომ იქცა გემოვნება ფუფუნების საგნად. ეს, მისი აზრით, ემპირიული ფსიქოლოგიის ამოცანაა. რეფლექსიის ესთეტიკურ მსჯელობებს, რომელთაც კანტი, გემოვნების მსჯელობებს უწოდებს, პრეტენზია აქვს საყოველთაობაზე და აუცილებლობაზე, რაც შეუძლებელია აიხსნას ემპირიულ საფუძველზე. ისინი იმას კი არ ადგენენ, თუ როგორ მსჯელობს ყოველი ადამიანი (ეს ემპირიული ფსიქოლოგიის საქმეა), არამედ იმას, თუ როგორ უნდა შეაფასოს ადამიანმა ესთეტიკური ფენომენი. თანაც ისე, რომ შეფასების აპრიორულ პრინციპთან მიმართება უნდა მოხდეს ცნების გარეშე, რადგან ცნებითი მიმართების დროს კვლევის თეორიულ უნართან გვექნება საქმე.
შეიძლება ითქვას, რომ ესთეტიკას, როგორც მეცნიერებას მშვენიერების შესახებ, ბედი არ სწყალობდა. ცნობილია, რომ პლატონი ათვალწუნებით უყურებდა ხელოვნებას, რადგან ეთიკური მიზნებისათვის ნაკლებად გამოსადეგად მიაჩნდა. რასაც დღეს რეალისტურ ხელოვნებას უწოდებენ, როგორც გრძნობადი საგნებისადმი მიმართულს, პლატონი ასახვის ასახვად მიიჩნევდა (რადგან თავად ბუნების საგნები იდეეების ასახვაა). გამონაკლისს მხოლოდ ღმერთებისადმი მიძღვნილი ჰიმნებისათვის უშვებდა. ისიც უნდა გავიხსენოთ, რომ თავად პლატონი მშვენიერი პოეტი იყო.
არისტოტელეც (384-322), „პოეტიკის“ ავტორი, პლატონის კვალად, როცა ესთეტიკურ ფენომენს, ბერძნულ ტრაგედიას აფასებდა, მის ეთიკურ მხარეზე ისე მსჯელობდა, თითქოს საკუთრივ ესთეტიკური ასპექტი თავისთავად ცხადი ყოფილიყოს. ნიკოლა ბუალოს (1636-1711) ფაქტიურად ინტელექტუალურზე დაჰყავდა ადამიანის ამ ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი უნარის სპეციფიკა და ტრადიციული სამერთიანობის პრინციპს ხელშეუხებლად თვლიდა. კანტმა ეთიკურისა და თეორიულის გათიშვით, მართალია, დაშალა სიკეთე, ჭეშმარიტება, მშვენიერების დიადი პლატონური ერთიანობის იდეალი, მაგრამ მასაც, კარგა ხანს, შეუძლებლად მიაჩნდა ესთეტიკის შესახებ დამოუკიდებელი მეცნიერების შესაძლებლობა. იგი მხოლოდ 1787 წელს დარწმუნდა, რომ მისი ტრანსცენდენტალური მეთოდით ამ სფეროშიც მოიძებნებოდა კვლევის აპრიორული საფუძვლები, ე.ი. ადგილი სადაც ადამიანს შეუძლია, საყოველთაო და აუცილებელი, ე.ი. აპრიორული კანონები დაადგინოს იმასთან მიმართებით, რასაც მშვენიერს უწოდებენ.
შეიძლება ითქვას, მხოლოდ კანტის შემდეგ და მისი გავლენით მოხდა ისე, რომ ესთეტიკურზე ყურადღება გაამახვილა იოჰან ფრიდრიხ ჰერბარტმა (1776-1841), რომელსაც ერთხანს კიონიგსბერგში კანტის კათედრა ეკავა. მისი შეხედულებით, ესთეტიკა და ეთიკა ორივე ღირებულებებს სწავლობს, მაგრამ მათ შორის უფრო ფუნდამენტურია ესთეტიკა, ვინაიდან ეთიკური მსჯელობა ქვედანაყოფია ესთეტიკურისა, ე.ი. გემოვნების მსჯელობისა, რომელიც მოწონება-არმოწონებას გამოხატავს. მართალია, წერს კანტი, გავრცელებულია აზრი, რომ გემოვნებაზე არ კამათობენ, მაგრამ მაინც თანხმობას მოითხოვენ იქ, სადაც საქმე ეხება მშვენიერებას. „მსჯელობის უნარის კრიტიკაში“ ტერმინი „ესთეტიკა“ უკვე გაგებულია თანამედროვე აზრით და არა ისე, როგორც ეს იყო „წმინდა გონების კრიტიკაში“, სადაც ესთეტიკა გამოცდილებაში თეორიული შემეცნების საგნის მოცემის აპრიორული პირობებს გულისხმობს.
ის, რასაც ჩვენ მშვენიერს ვუწოდებთ, ჩვენში სიამოვნებას იწვევს, რადგან ჰარმონიაშია ჩვენს ესთეტიკურ გრძნობასთან. ესთეტიკური ჩვენ მოვგწონს ჩვენი რაიმე სხვა ინტერესისა და ცნების გარეშე. პირველი ამ ესთეტიკურს პრაქტიკულად აქცევდა, მეორე _ თეორიულად. ესთეტიკურის ეს განსხვავებული ხასიათი ყველაზე უკეთ ჩანს ჩვენს მიმართებაში არაბესკების, ვიტრაჟის, დახატული ყვავილის მიერ აღძრულ სპეციფიკური სიამოვნების გრძნობაში, რომელსაც მშვენიერების გრძნობას ვუწოდებთ. ამ დროს შექმნილ სულიერ მდგომარეობას კანტი თამაშის მდგომარეობას უწოდებს. ამით მას იმის აღნიშვნა სურს, რომ ამ მდგომარეობის დროს ადამიანის ყველა უნარი ერთმანეთთან სრულ ჰარმონიაშია. ამიტომ წერდა კანტი მშვენიერების შემოქმედზე, გენიოსზე, რომ მასში ბუნება (აუცილებლობა) და თავისუფლება ჰარმონიაშია. გენიოსი, რომელიც მხოლოდ ხელოვნებაში არსებობს, კანტის აზრით, თავისუფლად ქმნის ახალ სინამდვილეს. მისი მოქმედების შედეგიც აუცილებლობის სამეფოში თავისუფლების თავისებური განხორციელებაა. მას ღვთის წყალობა შეიძლება ეწოდოს. განსხვავებით მეცნიერისაგან, გენიოსი არ შეიძლება დაიგეგმოს და გამოიზარდოს. შესაძლებელია აღზარდო ნიუტონი, მაგრამ გოეთე უნდა დაიბადოს. კანტის აზრით, ხელოვნება ადამიანის შინაგანი აქტივობის ყველაზე ღრმა ფენას ააშკარავებს. აქ არის ადამიანი ნამდვილად აქტიური. მხოლოდ აქ არ ჰყოფს ადამიანი სინამდვილეს ფენომენებად და ნოუმენებად. ხელოვნების ნაწარმოებში ორივე შერიგებულია. კანტი ხაზს უსვამს, რომ ხელოვნება არ ქმნის მესამე სამყაროს ბუნებისა და თავისუფლების (ზნეობის) სამყაროთა გვერდით. იგი ორივე ამ სფეროთა გამაერთიანებელია. კიდევაც რომ დავეთანხმოთ კანტის აზრს, რომ ხელოვნების ქმნილებაში თავისუფლება და აუცილებლობა არ ეწინააღმდგებიან ერთმანეთს, მაინც, ეს არის ფაქტზე მითითება და არა იმის ახსნა, თუ რა „მექანიზმითაა“ შესაძლებელი დაპირისპირებულთა ეს ერთიანობა. საერთოდ, კანტი შესანიშნავად ახერხებს საკვლევი სფეროს სპეციფიკის, არსებითი განსხვავების ჩვენებას იქ, სადაც მანამდე ერთიანობა ეგონათ. მაგრამ შემდეგ, მათი გაერთიანება, ე.ი. ჩვენს ცნობიერებაში მათი რეკონსტრუქცია ასეთივე დამაჯერებელი როდია. სწორედ ამან წარმოშვა კანტის ფილოსოფიის აურაცხელი ინტერპრეტაციები. კანტის ერთგულ მიმდევრებსაც მისი განვითარება მხოლოდ მისი კრიტიკის საფუძველზე მიაჩნდათ შესაძლებლად.
„მსჯელობის უნარის კრიტიკას“ მანამდე კანტით უკმაყოფილო მოაზროვნეებიც აღტაცებით შეხვდნენ. „ქვეყნისა და, გავბედავ თქმას, ჩემთვის, _ წერდა გოეთე _, მოხუცი კანტის განუზომელი დამსახურებაა, რომ იგი თავის „მსჯელობის უნარის კრიტიკაში“ ერთიმეორის გვერდით აყენებს ბუნებასა და ხელოვნებას და ორივეს მიმართ აღიარებს უფლებას _ დიადი პრინციპებიდან გამოსულმა, მიზნის გარეშე იმოქმედონ. ისინი ძალიან დიდნი არიან იმისათვის, რომ მათ გარეშე დადგენილი რაიმე მიზნისაკენ ისწრაფოდნენ. ისინი თავად ქმნიან საკუთარ მიზანს” (10). მანამდე კრიტიკულად განწყობილი შილერი თეოდორ კიორნერს (1791-1813) წერდა: კანტის „მსჯელობის უნარის კრიტიკამ“ სავსებით დამატყვევა თავისი ახალი სხივითა და გონითი მდიდარი შინაარსით.
კანტი დუალისტი იყო. მისი ფილოსოფია ემყარებოდა ორ ერთმანეთზე დაუყვანელ გამოსავალს. იგი, ერთი მხრივ, აღიარებს შემეცნებისაგან დამოუკიდებელად არსებულ თავისთავადი ნივთის სამყაროს, რომელიც შეუმეცნებადია, მეორე მხრივ, ამტკიცებს, რომ შემეცნება თავად ქმნის (აგებს) თავის საგანს თეორიული შემეცნების სფეროში, რომელიც გეომეტრიის და ფიზიკის სფეროა. იგი დარწმუნებულია, რომ თავად შემეცნებაც ორ ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელ, მაგრამ შემეცნებისათვის ერთნაირად აუცილებელ წყაროს ემყარება. ესენია საგნის მოცემის და საგნის გააზრების უნარები. ვისაც ამ დუალიზმის გადალახვა სურდა, მას ერთ-ერთი მხარე უნდა უარეყო, ან ერთი მეორისათვის დაემორჩილებია. ვინც თავისთავადი ნივთის არსებობას უარყოფდა, მას სუბიექტური, ან ობიექტური იდეალიზმის მიმართულებით უნდა განევითარებინა კანტი, ე.ი. აზროვნების აბსოლუტურობა უნდა ემტკიცებინა (ფიხტე, ჰეგელი); მას კი, ვისაც თავისთავადი ნივთის არსებობის შენარჩუნება სურდა, ორი გზა ჰქონდა: ამ ნივთის შემეცნებადობის დასაბუთებისათვის იგი მატერიალიზმის გზით უნდა წასულიყო; ხოლო მისი შეუმეცნებადობის დასაბუთების გზების ძიებისას პოზიტივისტების მრავალფეროვანი ბანაკის წევრი აღმოჩნდებოდა და თუ თანმიმდევრული იქნებოდა, შემეცნების ობიექტურობა სავსებით უნდა უარეყო, ან არადა, შემეცნების შედეგები, ტრადიციულად, ჭეშმარიტად და მცდარად კი არ უნდა დაეყო (ე.ი. სინამდვილის ამსახველად და მასთან შეუსაბამოდ), არამედ, საყოფაცხოვრებო აზრით, გამოსადეგად და გამოუსადეგრად. ამ თვალსაზრისს პრაგმატიზმი ეწოდება და მას აშკარად იცავდა ნეოკანტიანელთა ფიქციონალისტური სკოლა, კანტის ცნობილი ინტერპრეტატორის, კანტის საზოგადოების და „კანტ-შტუდიენის“ დამაარსებლის, ჰანს ფაიჰინგერის (1852-1933) მეთაურობით.
§5. კანტის პრაგმატული ანთროპოლოგია და მოძღვრება სამართლიან საზოგადოებაზე
სამი კრიტიკის დასრულების შემდეგ, კანტი საჭიროდ მიიჩნევს რწმენის საკითხების ანალიზს მის მიერ დადგენილი ახალი პრინციპების შესაბამისად. „წმინდა გონების კრიტიკის“ მეორე გამოცემაში იგი აღნიშნავდა, რომ ცოდნის სფერო შეზღუდა, რათა ადგილი დაეთმო რწმენისათვის. 1793 წელს გამოქვეყნებული ნაშრომი „რელიგია მხოლოდ გონების საზღვრებში“, რომელსაც ზოგიერთი მკვლევარი მეოთხე კრიტიკად მიიჩნევს, მიზნად ისახავს დადგენილი პრინციპების შესაბამისად, უფრო კონკრეტულად გაარკვიოს რელიგიის რაობა. კანტი იმათი მომხრეა, ვინც თვლის, რომ რელიგიას კი არ ემყარება მორალი, არამედ, პირიქით, ნამდვილი რელიგია მორალს საჭიროებს და ეფუძნება მას. ამიტომ კანტი უშვებს ზნეობრივი ათეისტის შესაძლებლობას. აქ იგი, საკუთარი პრინციპების საფუძველზე, ლაიბნიცისა და ვოლფის ტრადიციას აგრძელებს (115).
კანტის ყველა ნარკვევი ადამიანს ეხება. ისინი პასუხობენ კითხვებს იმის თაობაზე, თუ რა შეუძლია ადამიანს იცოდეს ჭეშმარიტების თეორიული ძიების თვალსაზრისით, რა ზნეობრივ პრინციპს უნდა ექვემდებარებოდეს მისი მიმართება სხვა ადამიანებთან და საკუთარ თავთან, რისი იმედი შეიძლება ჰქონდეს მას, თუ ყველა საჭირო მოთხოვნა შეასრულა. მაგრამ უფრო კონკრეტულად თუ მოვინდომებთ საქმის არსის გარკვევას, დავინახავთ, რომ უნდასა და რეალურს შორის თანხმობა არცთუ ხშირია ცხოვრებაში, არცთუ ადვილი მისაღწევი. მოხუცი კანტის ბოლო ფუძემდებლური ნაშრომი (1798), რომელიც მან თავად გამოსცა, ამ ასპექტით იხილავს ადამიანს და ანთროპოლოგიის შესანიშნავ ნარკვევს წარმოადგენს. ნაშრომს ეწოდება „ანთროპოლოგია პრაგმატული თვალსაზრისით“. ამ ნაშრომის ნაკლოვანებას ზოგი კრიტიკოსი კანტის ხანდაზმულობით ხსნის. ცხადია, ამის გამორიცხვა არ შეიძლება. მაგრამ ძირითად ფაქტორად მაინც საკითხის სირთულე უნდა მივიჩნიოთ. ისიც გასათვალისწინებელია, რომ კანტს ყოველთვის ახსოვდა ეს პრობლემები. ამ პრობლემებს ეხებოდა მის მიერ, ჯერ კიდევ XVIII ს.-ის 70-იან წლებში წაკითხული ლექციები. ამ ლექციების საფუძველზე გამოცემული წიგნი ფილოსოფიური ანთროპოლოგიის საინტერესო დაფუძნებით იწყება. „კულტურის ყოველ წინსვლას, რისი საშუალებითაც ადამიანი რაიმეს სწავლობს, თავის მიზნად აქვს შეძენილი ცოდნისა და ჩვევების ცხოვრებაში გამოყენება. მაგრამ უმნიშვნელოვანესი საგანი, რომელსაც ისინი შეიძლება მივუყენოთ, არის თავად ადამიანი, რადგან ადამიანი თავისი თავის საბოლოო მიზანია. ამდენად, ადამიანის, როგორც თავისი ბუნებით, გონებით დაჯილდოებული მიწიერი არსების შემეცნება, განსაკუთრებით იმსახურებს მსოფლცოდნის წოდებას, მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანი მიწიერი არსებების მხოლოდ ერთი ნაწილია“ (83,VII,119).
ადამიანი მხოლოდ საზოგადოებაში არსებობს და მხოლოდ მასში გაიგება. ჩვენ ვიცით, რომ კანტისათვის სიცოცხლე მექანიკური კანონებით ვერ აიხსნება. ეს ვრცელდება საზოგადოებაზე, რომლის გასაგებად ასევეა აუცილებელი მისი მამოძრავებელი მიზნის გაგება. საზოგადოების, ისევე როგორც ხელოვნების გასაგებად აუცილებელია, მათი არსებითი მიზნის გაგება. კანტი ამგვარ მიდგომას ტელეოლოგიზმს უწოდებს. მიზანი ყოველი ორგანიზმის გასაგებადაა აუცილებელი. მთელი განსხვავების მიუხედავად, კანტის მიერ ორგანიზმისა და მისი ნაწილების მიმართება ბენედიტე (ბარუხ) დე სპინოზას (1632-1677) მიერ სუბსტანციის, როგორც მთელის და მისი მოდუსების დამოკიდებულების ახსნის მსგავსია. ორგანიზმი სწორედ იმანენტური მიზეზია თავისი ნაწილების, მაგრამ კანტი ყურადღებას არ აქცევდა ამ მსგავსებას. მისთვის მთავარი იყო ტელეოლოგიის ასპექტით გაეგო ყოველი ცოცხალი ბუნებაც და საზოგადოებაც. მისთვის ბუნების განვითარების საბოლოო მიზანი ადამიანია, ხელოვნების იდეალიც ადამიანის სახეა. კრიტიციზმის საფუძველზე სამყაროს განხილვის ყველა მეთოდს კვლავ ადამიანთან მივყავართ. ადამიანი მიზანია, როგორც მორალური, ანუ თავისუფალი არსება. მისი საკუთარი მიზანი შეიძლება იყოს მხოლოდ საკუთარი არსების განხორციელება, ე.ი. თავისუფლების უზრუნველყოფა. რამდენადაც ეს მხოლოდ საზოგადოებაშია შესაძლებელი, საზოგადოების განვითარების გაგებას და სასურველი წყობის ჩამოყალიბებას, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება. ეს განვითარება მაშინაა, თუ არსებობს პროგრესი თავისუფლების განხორციელებაში.
კანტი არც რომელიმე რეალურ სახელმწიფოს აიდეალებს და არც ადამიანის ბუნებას. ეს მოძრაობა შესაძლებლობას იძლევა პიროვნებაში არსებული დაპირისპირებული საწყისები პროგრესად იქნას მიჩნეული. საზოგადოებაში ანტაგონიზმის სახით მისი გამოვლენა მარადიული მოვლენაა. მას, როგორც მარადიული განვითარების აუცილებლობას, მაშინაც ექნება ადგილი, როცა კაცობრიობა მიაღწევს საბოლოო მიზანს _ „საყოველთაო სამართლიან სამოქალაქო საზოგადოებას“.
საუკეთესო სახელმწიფო წყობილებად კანტი რესპუბლიკას მიიჩნევს. მაგრამ ამგვარი რამ ერთ სახელმწიფოში ვერ განხორციელდება, რადგან სახელმწიფოები პიროვნებებივით უპირისპირდებიან ერთმანეთს, ამიტომ მიზნისათვის აუცილებელია სახელმწიფოთა კავშირი (და არა ერთ სახელმწიფოდ გაერთიანება), სადაც შენარჩუნებული იქნება ნაციონალური ენები და გარანტირებული იქნება რწმენის თავისუფლება. ამგვარად წარმოუდგენია კანტს მარადიული მშვიდობა, როგორც მარადიული დაპირისპირება. მორალსა და პოლიტიკას შორის მუდამ იქნება ფაქტიური წინააღმდეგობა, მაგრამ არა შეურიგებელი ბრძოლა, რადგან ორივეს საერთო მიზანი აქვს. კანტის შესანიშნავი ნაშრომი „სამარადისო მშვიდობის შესახებ“ დღესაც არ კარგავს აქტუალობას და იმ ქმედითი სოციოლოგიური და პოლიტიკური აზრის ნიმუშად გვევლინება, რომელიც საკაცობრიო პროგრესის მამოძრავებელია.
უკანასკნელ წლებში აქტუალური გახდა ადამიანის ღირსების კანტისეული გაგება. კანტი ციცერონისგან (106-43) განსხვავებულად ხედავს ადამიანის ღირსებას. ციცერონი ასაბუთებდა არა საერთოდ ადამიანის, როგორც გვარის გამორჩეულ ღირსებას, არამედ ღირსებას პიროვნებისა, რომელიც პასუხისმგებელია თავისი აზრისა და საქმისათვის. კანტი კი მოითხოვს, ყველას ღირსების აღიარებას, ვინც კი, ღვთის ხატად და მსგავსად შეიძლება ჩაითვალოს (იქნება ეს თუნდაც ის არასრულწლოვანი, ავადმყოფი ან ხანდაზმული, რომელიც არ არის პასუხსმგებელი თავისი ქმედებებისათვის). ციცერონისათვის ყველა პიროვნება ადამიანია, მაგრამ ყველა ადამიანი არ არის პიროვნება; კანტი ამას ეთანხმება, მაგრამ, სავსებით სამართლიანად, ადამიანის ღირსებას იცავს. საწინააღმდეგო შემთხვევაში კი, როგორც სამართალში, ზოგადად, ისე მრავალფეროვან სოციალურ ცხოვრებაში, სავალალო შედეგებამდე შეიძლება მივიდეთ.
კანტის ანთროპოლოგიისადმი ინტერესი არ შემცირებულა მას შემდეგაც, რაც კანტმა ლექციების კითხვას თავი დაანება. იოჰან გოტფრიდ კარლ ქრისტიან კიზევეტერი (1766-1819) 1799 წელს კანტს სწერდა: კვირაობით, 10-12 საათამდე „ვკითხულობ ლექციას თქვენს ანთროპოლოგიაზე და ჩემი საკმაოდ დიდი აუდიტორია გადაჭედილია. ჩემს მსმენელთა შორის ყველა წოდების პიროვნებანი არიან: სტუდენტები, მოქალაქეები, ოფიცრები და ა.შ.“ (83,XII,294). ამავე წერილში კიზევეტერი მწუხარებას გამოთქვამს, რომ კანტს თავის ძლიერი ტკივილები აწუხებს: „ვინ არ გისურვებთ თქვენ ბედნიერ, უშფოთველ სიბერეს?!“.
ქართულ აზროვნებაში კანტის ნააზრევის შემოტანის პატივი ეკუთვნის პირველ ქართველ კანტიანელს, ს. დოდაშვილს, რომელმაც თავის „ლოგიკაში“ (1822) ადეკვატურად შეაფასა კანტის მნიშვნელობა. დოდაშვილმა, კანტიანელობის ნეოპლატონურ ტრადიციასთან დაკავშირების შესაძლებლობის გათვალისწინებით, კანტის მოძღვრების საკუთარი გაგება ანტონ კათალიკოსის (1720-1788) მიერ XII ს.-ში მოღვაწე ქართველი ნეოპლატონიკოსის, იოანე პეტრიწის (XI-XII სს,) ინტერპრეტაციასთან დააკავშირა.
სამოღვაწეო ასპარეზზე იმანუელ კანტის გამოჩენის დროისთვის, ფილოსოფიაში ერთმანეთს უკიდურესად უპირისპირდებოდა ორი მიმართულება _ რაციონალიზმი და ემპირიზმი. თითოეულ მათგანს თვითკმარობაზე ჰქონდა პრეტენზია; თითოეული მათგანი მიიჩნევდა, რომ მხოლოდ მასზე დაყრდნობით იძენდა მოწინააღმდეგე მიმართულება თავის მნიშვნელობას. ამგვარი დაპირისპირება ნოყიერ ნიადაგს ქმნიდა სკეპტიციზმისათვის, რომელიც კანტს არასგზით არ აწყობდა. იგი ხედავდა, რომ სკეპტიკოსები, მართალია, ყოველთვის ახერხებდნენ დოგმატურ ურთიერთდაპირისპირებულ თეორიებში მნიშვნელოვან ხარვეზებზე მითითებას, რაც თითოეული მათგანის განვითარების (ე.ი. ახალი პრინციპების და არგუმენტების მოძიების და დასაბუთების) ძლიერ სტიმულს წარმოადგენდა, მაგრამ სკეპტიციზმი, მისი აზრით, თავად შეიცავდა შინაგან წინააღმდეგობას: ჭეშმარიტების შეუძლებლობის მამტკიცებელი თავად აცხადებს პრეტენზიას ჭეშმარიტებაზე (20,3-7). კანტი დიდხანს ეძებდა საკამათო პრობლემების „ერთადერთ შესაძლებელ დასაბუთებას“, უდავოს როგორც დაპირისპირებული დოგმატური თეორიებისათვის, ისევე სკეპტიკოსებისათვისაც. როცა იმედი გაუცრუვდა, კანტი ისეთი თეორიის აგებას შეეცადა, რომლის მეთოდიც თავისსავე სტრუქტურაში იგულისხმებდა სკეპტიკურ ასპექტს და, ამდენად, ამ თეორიისთვის სკეპტიციზმი აღარ იქნებოდა სახიფათო. ეს პოზიცია, მისი აზრით, შესაძლებლობას იძლეოდა, რომ კრიტიკული შემეცნების თეორიის საფუძვლებზე აგებულიყო ფილოსოფიური მსოფლმხედველობა, რომელიც მისაღები საფუძველი იქნებოდა ყოველი შესაძლებელი ფილოსოფიური ძიებისათვის. ამდენად, მკვლევარი წინამორბედი თუ თანამედროვე თეორიის უარყოფას კი არ შეალევდა თავის ძალებს, არამედ პოზიტიურად განავითარებდა უკვე არსებულს. ამგვარი ფილოსოფიის საფუძვლად კანტმა, 1781 წელს, თავისი მთავარი წიგნი „წმინდა გონების კრიტიკა“ წარმოადგინა. მისი შემდგომი ნაშრომები ადამიანური კულტურის სხვადასხვა სფეროში (ეთკაში, ესთეტიკაში, რელიგიაში) ამ საფუძვლების ჭეშმარიტების იმგვარი შემოწმება გახლდათ, რომელშიც ნაჩვენები იყო ამ განსხვავებულ საფუძველთა შორის სისტემური, ორგანული კავშირი. კანტის ეს წამოწყება მეტად ნაყოფიერი აღმოჩნდა. მან შესაძლებელი გახადა ახალ ფილოსოფიაში დეკარტის, კანტისა და ჰეგელის ნააზრევში სკეპტიციზმის განვითარების არსებითი საფეხურების, მისი როლისა და მნიშვნელობის ანალიზი. თუმცა, კანტს არ უყვარდა დეკარტის მემკვიდრეობასთან საკუთარი პრინციპების დაკავშირება.
1794 წლამდე, კანტი შედარებით კეთილგანწყობილ ვითარებაში მუშაობდა. ამ წელს გარდაიცვალა პრუსიის მეფე, თავისუფლად მოაზროვნე და კანტისადმი კეთილგანწყობილი ფრიდრიხ II. მისი ძმა და ტახტის მემკვიდრე ფრიდრიხ-ვილჰელმ II (1744-1797) ეკლესიის აგრესიული წარმომადგენლების გავლენის ქვეშ იყო. 1794 წელს, მისი ბრძანებით აიკრძალა კანტის „რელიგია მხოლოდ გონების ფარგლებში“, რომელიც წინა წელს გამოიცა და რომელშიც კანტი რელიგიას მორალს უქვემდებარებდა. ამ კონფლიქტმა კანტის დაუძლურება დააჩქარა. 1797 წელს მან ლექციების კითხვას თავი დაანება. წერას კი თითქოს მექანიკურად განაგრძობდა. ნაშრომს, რომელიც დაუმთავრებელი დარჩა ეწოდება „ბუნების მეტაფიზიკიდან ფიზიკაზე გადასვლა“.
კანტი გარდაიცვალა 1804 წელს. დასაფლავებულია კიონიგსბერგში, მთავარი ტაძრის კედელთან. საფლავთან ქვაზე ამოკვეთილი იყო სიტყვები კანტის „პრაქტიკული გონების კრიტიკის“ დასკვნითი ნაწილიდან: „ორი რამ ავსებს სულს მუდამ ახალი და მით უფრო ძლიერი გაკვირვებით, რაც უფრო ხშირად და დაბეჯითებით ვაზროვნებ მათზე. ესენია ვარსკლავიანი ცა ჩემს ზემოთ და მორალური კანონი ჩემში“. კანტი გვასწავლიდა, რომ ადამიანი ამ ორი სამყაროს, აუცილებლობისა და თავისუფლების სამყაროთა მოქალაქეა. ერთი მათემატიკაზე და გეომეტრიაზე დაფუძნებული მეცნიერული შემეცნების სფეროა, მეორე _ რწმენის სფერო, ე.ი. ზნეობის, რელიგიის, შემოქმედების, მშვენიერის და ამაღლებულის სფერო. ამ ორი სამყაროს რაობის და მათი ურთიერთმიმართების კვლევის ისტორიაში კანტმა წარუშლელი კვალი დატოვა.
§1. კანტის ფილოსოფიის ძირითადი ამოცანა
კანტის სამი ფუნდამენტური კრიტიკა აფუძნებს სამ ფილოსოფიურ მეცნიერებას: შემეცნების თეორიას, როგორც მოძღვრებას თეორიულ მეცნიერებათა შესაძლებლობისა და საზღვრების შესახებ; ეთიკას, ანუ მოძღვრებას ადამიანის, როგორც თავისუფალი ნების მქონე საზოგადოებრივი არსების ქცევის სავალდებულო წესების შესახებ; და ესთეტიკას, რომელმაც უნდა დააფუძნოს ადამიანზე ხელოვნების ფენომენთა (მშვენიერისა და ამაღლებულის) ზემოქმედების საყოველთაო და აუცილებელი პრინციპები.
კანტი ფიქრობს, რომ რაიმე მოძღვრებას მხოლოდ მაშინ შეიძლება ჰქონდეს მეცნიერებად ყოფნაზე პრეტენზია, თუ იგი თავის საკვლევ სფეროში გამოცდილებისაგან, ე.ი. ემპირიისაგან დამოუკიდებელ საყოველთაო და აუცილებელ პრინციპებს დაადგენს. კანტი ამგვარ პრინციპებს და კანონებს აპრიორულს უწოდებს. ზემოაღნიშნულ მეცნიერებათაგან პირველმა უნდა გასცეს პასუხი კითხვას „რა შეგვიძლია ვიცოდეთ?“ მეორემ _ კითხვას „რა უნდა ვაკეთოთ?“ მესამემ კი _ კითხვას „რისი იმედი შეიძლება გვქონდეს?“.
რამდენადაც სამივე კითხვა ადამიანს, ადამიანის შესაძლებლობებს გულისხმობს, აუცილებლობით დგება შემაჯამებელი კითხვა _ რომელზედაც პასუხის სათანადო დამუშავება კანტმა ვეღარ მოასწრო _ „რა არის ადამიანი?“
კანტის ფილოსოფიის ძირითადი ამოცანაა იმ პირობების დადგენა, რომლებიც აუცილებელი და საკმარისია აპრიორული მსჯელობისათვის. ეს უკანასკნელი კი, კანტის თანახმად, ამავე დროს სინთეზურია, ე.ი. ისეთი შინაარსის შემცველია, რომელიც უნაშთოდ არ დაიყვანება მსჯელობის სუბიექტის ცნებაში ნაგულისხმევ შინაარსზე.
ამგვარი მსჯელობის შესაძლებლობას ტრადიციული ლოგიკა უარყოფდა. ითვლებოდა, რომ არსებობს ორი ტიპის მსჯელობა: აპრიორული, რომლის სუბიექტი შეიცავს პრედიკატის შინაარსს და ემპირიული, სადაც სუბიექტს პრედიკატის სახით მიეწერება რაღაც თვისება, რომელიც სუბიექტის ცნების ლოგიკური ანალიზით არ მიიღება, მაგრამ მას ჩვენ გვაწოდებს გამოცდილება. ასეთი მსჯელობის მაგალითია: „ეს ადამიანი შავკანიანია“, „ამ მაგიდას ოთხი ფეხი აქვს“ და ა შ. არც შავკანიანობა, არც ოთხი ფეხის ქონა, აღნიშნული მსჯელობების სუბიექტთა ცნებებში არ შედის, ე.ი. მათი ანალიზით არ მიიღება. მე ამ თვისებებს გამოცდილებაში ვხედავ და სრული უფლებით მივაწერ სუბიექტს. მაგრამ გამოცდილება მე არასგზით არ მაძლევს უფლებას (თუნდაც მუდამ, მხოლოდ ასეთ ადამიანებს და ასეთ მაგიდებს ვხედავდე) ვამტკიცო, რომ ეს აუცილებელი თვისებანია, ე.ი. იმის მტკიცების უფლებას, რომ ყველა ადამიანი და ყველა მაგიდა, მხოლოდ ამგვარი შეიძლება იყოს. ამიტომ ამბობენ, რომ ემპირიული, გამოცდილებაზე დამყარებული მსჯელობები თავისი შინაარსით მხოლოდ შემთხვევითს ასახავენ.
პრობლემა ის იყო, რომ თუ ტრადიციულად გაგებული აპრიორული მხოლოდ ანალიზური იყო, ე.ი. მსჯელობა შეიცავდა მხოლოდ იმას, რაც სუბიექტში იგულისმებოდა, მაშინ საიდან მიიღებოდა მეცნიერებაში ახალი ცოდნა (როგორც აუცილებელი და საყოველთაო)? ამ მიდგომით მეცნიერების პროგრესის შესაძლებლობა უნდა უარგვეყო. ეს კი იგივეა, რომ მეცნიერების შესაძლებლობა და არსებობა უარყო. კანტს კი ურყევად სწამდა მეცნიერების (ევკლიდეს (დაახლ. 450-365) გეომეტრიის ისააკ ნიუტონის (1642-1727) ფიზიკის) არსებობა.
კანტის აზრით, მეცნიერების დაფუძნების ვერცერთი მცდელობა თვით მეცნიერების არსებობის ფაქტში ეჭვს ვერ შეიტანს. მას შეეძლო მხოლოდ დე ფაქტო არსებული მეცნიერებანი დე იურე დაეფუძნებინა: ანუ ეჩვენებინა ის საფუძვლები, რომელთა ძალითაც, მაგალითად, 2+2 ყოველთვის უდრის 4-ს, მიზიდულობის კანონები ყოველთვის აუცილებელი იქნება მზის სისტემაში და ა.შ. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მეცნიერებამ გამოცდილებაში მოცემულში, რომელიც ყოველთვის ერთეული და შემთხვევითია, უნდა დაინახოს მის საფუძვლად არსებული აუცილებლობა და საყოველთაობა.
თავდაპირველად კანტს ეგონა, რომ ამგვარი მსჯელობები მხოლოდ ზუსტ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში არსებობს. შემდეგ მან დაინახა, რომ ამგვარი მსჯელობების გარეშე არა მხოლოდ ზუსტი და საბუნებისმეტყველო მეცნიერება ვერ განვითარდებოდა, არამედ ზნეობრივი მოქმედების მაქსიმებში ვერც ინდივიდის მოქმედება დაუკავშირდებოდა საყოველთაო ზნეობრივ კანონს. კანტი დარწმუნებული იყო, რომ ამგვარი მსჯელობები ესთეტიკური ხედვის (ჭვრეტის) დროს მიღებული შთაბეჭდილებების ფიქსირებითაც გვაქვს მოცემული. სხვაგვარად ამ სფეროში გამოთქმულ შეფასებას საყოველთაობა და აუცილებლობა არ ექნებოდა. კანტმა მსჯელობებში გამოთქმული ამგვარი ცოდნის არსებობა პირველად ზუსტ მეცნიერებებში დაადგინა. ეს, მისი აზრით, აუცილებელი იყო არსებული მეცნიერების, როგორც ფაქტის, თეორიული დაფუძნებისთვის. ეს უკანასკნელი იწყება ზუსტ მეცნიერებებში მოცემული ცოდნის პრინციპების აპრიორული ბუნების ჩვენებით. ამისთვის ქმნის კანტი თავის შემეცნების თეორიას, ანუ გნოსეოლოგიას. ამით მან ფილოსოფია, როგორც თეორიული მეცნიერება, დაიყვანა შემეცნების თეორიაზე. იგი პასუხობს კითხვას: როგორ არის შესაძლებელი მეცნიერება? ანუ როგორ არის შესაძლებელი აპრიორულად სინთეზური მსჯელობები? ამისათვის კანტმა სავსებით ახლებურად გამოიყენა ტრადიციული ფილოსოფიის არსებითი მონაპოვარი, რომელიც შეჯამებული სახით წარმოდგენილი იყო ლაიბნიცის და დევიდ ჰიუმის (1711-1776) მოძღვრებებში.
აპრიორული ცოდნის არსებობას კანტამდე რაციონალისტები იცავდნენ. ლაიბნიცი უდიდესი იყო მათ შორის. მაგრამ არ უნდა ვიფიქროთ, რომ კანტიც რაციონალისტია. იგი ცდილობს რაციონალიზმზე და ემპირიზმზე მაღლა დადგეს, რაღაცნაირად გააერთიანოს ეს ურთიერთგამომრიცხავი მოძღვრებები. უნდა ითქვას, რომ კანტი ამის გაკეთებას თავისი მოღვაწეობის პირველ, ე.წ. კრიტიკამდელ პერიოდშიც ცდილობდა. იგი დარწმუნებული იყო, რომ დაპირისპირებული ეპოქალური მიმართულებებიდან თითოეულში არის რაღაც მარცვლები ჭეშმარიტებისა. კრიტიკამდელ პერიოდში კანტი ფიზიკაში ნიუტონის პრინციპებს იყენებდა, ფილოსოფიაში კი, ძირითადად, ლაიბნიც-ვოლფის მეტაფიზიკის მოდერნიზაციას ცდილობდა. მის ნაშრომს „ცის საყოველთაო ბუნებრივი ისტორია და თეორია“ (1755) დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა მეცნიერების ბუნების გასაგებად და მისი განვითარებისათვის. „მომეცით მე მატერია და გიჩვენებთ, როგორ უნდა წარმოშობილიყო მისგან სამყარო“, _ დეკარტის მსგავსად აცხადებდა კანტი და მექანიკის პრინციპებით სურდა ამ საქმის გაკეთება. თუმცა, აქვე ხაზს უსვამდა იმასაც, რომ მხედველობაში აქვს არაორგანული მატერია. იგი დარწმუნებული იყო, რომ მექანიკის პრინციპებით ვერ გავიგებთ რაიმე ორგანულის, რაიმე ცოცხალის ბუნებას, თუნდაც ბალახის, ან მატლის წარმოშობას. ამ სიძნელის ახსნას კანტი ტრადიციულ მეტაფიზიკაში ეძებდა და, ისევე, როგორც ადრე დეკარტი, ღმერთის არსებობის დამსაბუთებელი თეორიული არგუმენტების გამოძებნას ცდილობდა.
კრიტიკამდელ პერიოდში ეცნობა კანტი მისი უფროსი თანამედროვის, ჰიუმის ნაშრომებს. მასზე დიდ შთაბეჭდილებას ახდენენ ჰიუმის არგუმენტები იმის თაობაზე, რომ ადამიანურ მეცნიერებას არ შეუძლია ჩვენგან დამოუკიდებელი სინამდვილის შემეცნება. იგი აღიარებს, რომ ჰიუმი მართალია ტრადიციული ფილოსოფიის, განსაკუთრებით მეტაფიზიკის შეფასებისას, რომლის წარმომადგენლადაც მიიჩნევდა კანტი საკუთარ თავს. ჰიუმმა „გამომაღვიძა დოგმატური თვლემისაგან“, ე.ი. უკრიტიკოდ მიღებული პრინციპების მორჩილებისაგან, _ წერდა იგი. მაგრამ ჰიუმის სკეპტიციზმის მიღება კანტს არ შეეძლო. სკეპტიციზმი მას მიაჩნდა წინააღმდეგობრივ თეორიად, რომელიც, საბოლოო ჯამში, იმაზევე აცხადებს პრეტენზიას, რის შეუძლებლობასაც უმტკიცებს მოწინააღმდეგეს (სახელდობრ, საკუთარი პოზიციის სახით უდავო ჭეშმარიტების მიღწევის შესაძლებლობას).
ამიტომ კანტი ახალ გზებს ეძებს. ამ დროს (1765) გამოდის ლაიბნიცის ფუნდამენტური, გამოუქვეყნებელი ნაშრომი, ჯონ ლოკის (1632-1704) წინააღმდეგ დაწერილი: „ახალი გამოკვლევანი ადამიანური გონების შესახებ“ (1704). აქ გათვალისწინებული იყო ემპირიზმის ის არგუმენტები, რომელიც რაციონალიზმის წინააღმდეგ იყო მიმართული. კანტისათვის გზის მაჩვენებლად იქცა ლაიბნიცის აზრი: ჩვენი ცნობიერების შინაარსის გამოცდილებიდან წარმოშობა არ უარყოფს იმას, რომ ეს შინაარსი ჩვენი ცნობიერების აუცილებელ ფორმებში ექცევა. მაგრამ ის, რაც კანტმა ამ მიმართულებით კვლევის შედეგად მიიღო, არსებითად განსხვავებული აღმოჩნდა როგორც ლაიბნიცის, ისე ჰიუმის ფილოსოფიისაგან. კანტმა ამ შედეგს ფილოსოფიაში „კოპერნიკისებური გადატრიალება“ უწოდა. იგი დარწმუნებული იყო, რომ ფილოსოფიის ისტორიაში ახალი ეპოქა დაიწყო. ამ ეპოქას კრიტიციზმის ეპოქა ეწოდა, იმ ძველი, დოგმატიზმის ეპოქისაგან განსხვავებით და მის საწინააღმდეგოდ, როცა ფილოსოფოსები წინასწარ არ დაადგენდნენ ხოლმე ადამიანური შემეცნების შესაძლებლობებს და ჩვენი შემეცნებისათვის ისეთი პრინციპულად გადაუწყვეტელი პრობლემების კვლევას ისახავდნენ მიზნად, როგორიცაა, მაგალითად, კითხვა იმის შესახებ, აქვს თუ არა სამყაროს საწყისი? არსებობს თუ არა ღმერთი? არსებობს თუ არა თავისუფლება? და სხვა.
კანტი ასე მსჯელობს: რამდენადაც ჭეშმარიტების ტრადიციული ძიების გზა უშედეგო იყო და არც შეიძლებოდა ამგვარი არ ყოფილიყო, მეორე მხრივ კი, ჭეშმარიტების არსებობის უარყოფა შეუძლებელია (როგორც ეს ჯერ კიდევ სოკრატემ აჩვენა), აუცილებელია ავირჩიოთ რადიკალურად განსხვავებული გზა: კერძოდ, უნდა დავუშვათ, რომ ჩვენ აუცილებლობითა და საყოველთაობის პრეტენზიით მხოლოდ იმის შემეცნება შეგვიძლია, რასაც ჩვენი შემეცნება თავად ქმნის თავისი შინაგანი აუცილებელი კანონებით.
ამ შემთხვევაში, ცხადია, აზრი თუ დებულება, რომელიც შემეცნებისათვის საყოველთაო და აუცილებელი მნიშვნელობისაა, ამავე დროს ჭეშმარიტიც იქნება, ე.ი. შემეცნების საგანს აუცილებლობით შეესაბამება, ან, უკეთ რომ ვთქვათ, საგანი თავად შეესაბამება აზრს. ამრიგად, სადაც შემეცნებაა, იქ შემეცნებისაგან დამოუკიდებელი საგანი არ არსებობს. შემეცნების საგანი შემეცნებაში აიგება და კანონსაც შემეცნება კარნახობს მას. ამას უწოდებდა კანტი „კოპერნიკისებურ გადატრიალებას“ ფილოსოფიაში. იგი დარწმუნებული იყო, რომ კოპერნიკმაც ემპირიისაგან, გამოცდილებისაგან დამოუკიდებლად დადგენილი პრინციპების საფუძველზე შეცვალა მანამდე გაბატონებული აზრი იმის შესახებ, რომ მზე და პლანეტები დედამიწის გარშემო ბრუნავენ. ფილოსოფიაში კოპერნიკისებური გადატრიალების განხორციელება აქვს მიზნად დასახული კანტის ძირითად ნაშრომს „წმინდა გონების კრიტიკას“ (1781), რომელიც კანტის შემეცნების თეორიას წარმოადგენს და, ასევე, მისი ყველა მომდევნო მნიშვნელოვანი ნაშრომის საფუძველია.
§2. კანტის შემეცნების თეორია
კანტამდე, როგორც წესი, ფილოსოფოსები შემეცნების ჭეშმარიტების გარანტიას ან გამოცდილებაში (ემპირიაში) და გონებაში ხედავდნენ ან მხოლოდ გონებაში. ასევე, როგორც წესი, ითვლებოდა, რომ ჩვენი შემეცნების ზოგადი და აუცილებელი ფორმების (ცნებების, მსჯელობების, დასკვნების და სხვ.) წყარო მხოლოდ გონებაა. იგი ადგენს კანონებს და ამ დროს, როგორც მასალას, იყენებს გამოცდილებას. ჩვენი შემეცნების გრძნობადი მხარე, რომელიც ამ გამოცდილების ფარგლებში რჩება, მხოლოდ ფაქტიურ და შემთხვევით ვითარებებს ადგენს.
კანტი შეეცადა დაესაბუთებინა, რომ ისეთი რაციონალური მეცნიერებისათვისაც კი, როგორიცაა მათემატიკა ან გეომეტრია, არაა საკმარისი მხოლოდ გონების საშუალებებით ოპერირება. ჭეშმარიტების დასადგენად ამ მეცნიერებათა წარმომადგენლები იძულებულნი არიან დაემყარონ იმ ვითარებას, რასაც ჩვენი შემეცნების გრძნობადი მხარე იძლევა, ანუ ჩვენი გრძნობადობის უნარს, ე.ი. ჩვენს მიერ რაიმე საგნის (მაგალითად, ხის, მზის, სამკუთხედის) კონკრეტულ სინამდვილეში დანახვის უნარს. ეს არის კონკრეტულ სინადვილეში, გამოცდილებაში საგნის არსებობასთან ჩვენი მიმართება. კანტის აზრით, მას აქვს აუცილებელი მხარეც. ესენია ნებისმიერი რეალური საგნის არსებობისათვის აუცილებელი ფორმები: დრო და სივრცე.
ყველაფერი, რაც გამოცდილებაში არსებობს, ე.ი. რაც ჩვენი შემეცნების საგანი შეიძლება გახდეს, დროში და სივრცეში უნდა მოექცეს. კანტი მათ გრძნობადობის აპრიორულად აუცილებელ ფორმებს უწოდებს. გრძნობადობაში აპრიორულის დანახვა კანტს თავის დიდ დამსახურებად მიაჩნია. ჩვენზე რომ ჩვენგან დამოუკიდებლად არსებული საგანი ზემოქმედებას ახდენს (კანტი მას თავისთავად ნივთს უწოდებს), ამის შედეგია ჩვენი წარმოდგენა ამ ნივთის შესახებ. ჩვენი შემეცნების საგანია აი ეს წარმოდგენა რაღაც თავისთავად ნივთზე და არასგზით ეს თავისთავადი, ე.ი. ჩვენი შემეცნებისაგან დამოუკიდებლად მიჩნეული თავისთავადი ნივთი. აქ ბერკლის კვლევის შედეგი იგულიხმება: ვაშლში არაფერია ფერის, სუნის, გემოს და ა.შ. გარდა. არ არსებობს მათ მიღმა რაიმე, როგორც მათი საფუძველი, გამაერთიანებელი. მათ მხოლოდ ჩვენი ცნობიერება, ჩვენი ნება აერთიანებს (თუმცა არა თვითნებურად).
კანტისათვის დროში და სივრცეში (როგორც ჩვენი ჭვრეტის ფორმებში) არსებობა აუცილებელია, არა ჩვენგან დამოუკიდებლად არსებული, და ამ აზრით თავისთავადი ნივთისათვის, არამედ მხოლოდ ჩვენი წარმოდგენებისათვის ამ ნივთის შესახებ. ისინი შესაძლებელს ხდიან ჩვენს წარმოდგენებს (ჩვენი შემეცნების საგნებს), როგორც ერთმანეთის გვერდით (სივრცეში) და როგორც ერთმანეთის შემდეგ (დროში) განლაგებულ მასალას. ამ მოცემულობას, შემდეგ, კანონებით დააკავშირებს ჩვენი შემეცნების რაციონალური მხარე _ განსჯა.
ამიტომაა, რომ ჩვენი შემეცნების საგნები, ანუ თავისთავადი ნივთის შესახებ ჩვენი წარმოდგენები რომ არსებულად ჩავთვალოთ, აუცილებელია დრო და სივრცე. მაგრამ არა პირიქით: ცარიელი დროისა და სივრცის მოაზრება სავსებით შესაძლებელია. კანტის აზრით, ეს ამტკიცებს დროისა და სივრცის პირველადობას, ჩვენი შემეცნების საგნების, ანუ ჩვენი წარმოდგენების მიმართ.
დრო და სივრცე ჩვენი აპრიორული უნარებია, ჩვენი მსგავსი სასრული არსებებისათვის აუცილებელი. ჩვენი გამოცდილების ფარგლებს გარეთ მათი მნიშვნელობა ნულის ტოლია. ჩვენს გამოცდილებაში, ჩვენს ემპირიაში კი ისინი ძალის მქონეა. ეს არ ითქმის ცნებების შესახებ, რადგან წარმოდგენა ერთეულია, კონკრეტულია, მაშინაც, როცა ის აუცილებელია, ცნება კი ზოგადია.
ჩვენი შემეცნების საგანთა არსებულად წარმოდგენის საშუალებას იძლევიან დრო და სივრცე, როგორც გამოცდილებაში ყოველი წარმოდგენისათვის აუცილებელნი. თუ რაიმე მათთან თანხმობაშია, ეს ნიშნავს, რომ იგი ფაქტიური გამოცდილების უფლებიანი წევრი შეიძლება იყოს. ადამიანის გამოცდილების საგნებთური მეცნიერების, როგორც გამოცდილების, საგნების შესახებ საყოველთაო და აუცილებელი კანონების სისტემის დადგენის და დასაბუთების შესაძლებლობას.
ნათქვამიდან ნათელი უნდა იყოს, რომ მხოლოდ დრო და სივრცე არაა საკმარისი თუნდაც მხოლოდ გამოცდილების და, მით უმეტეს, მასზე მეცნიერების შექმნისათვის. ერთიმეორის გვერდით (სივრცეში) და ერთიმეორის შემდეგ (დროში) განლაგებული მასალა, რა აუცილებლობასაც არ უნდა ფლობდეს ის, ჯერ კიდევ არ არის გამოცდილება. გამოცდილების, ანუ ემპირიის საგნები გარკვეული კანონებით დაკავშირებული მასალაა. დროსა და სივრცეში განლაგებული გრძნობადი მასალა (თუ ასეთი რაიმეს წარმოდგენას შევეცდებით), ისევე არაა კონკრეტული საგანი ან კონკრეტულ საგანთა ერთიანობა, როგორც, მაგალითად, გეომეტრიული სივრცე ჯერ კიდევ არაა სამკუთხედი, ოთხკუთხედი და ა.შ. ან როგორც ერთეულთა უსასრულო მწკრივი არ არის რაიმე რიცხვი.
სასრულო დროში და სივრცეში მოცემული უსასრულო სიმრავლისაგან (მაგალითად, ფერების, ხმების, ტკივილების თუ სიამოვნების განცდებისგან) ჩვენი გამოცდილების კონკრეტული საგნის შექმნა, კანტის აზრით, განსჯის საქმეა. ეს ჩვენი შემეცნების მეორე უნარია, გრძნობადობის გვერდით. მას სიმრავლის დამაკავშირებლის ანუ სინთეზის უნარი ეწოდება. მაგრამ არა საერთოდ სინთეზისა, როგორც ყველგან და ყველა სფეროში, გამაერთიანებელი უნარისა, არამედ სინთეზისა მხოლოდ გამოცდილებაში. საერთოდ სინთეზის უნარი კანტისათვის გონებაა. ამიტომ ამბობს კანტი, რომ განსჯა არის ჩვენი გონება, რამდენადაც და როდესაც ის მხოლოდ ჩვენი გამოცდილების საგნების შექმნას და შემეცნებას აწარმოებს. განსჯის წმინდა ფორმები, რომელთაც კანტი კატეგორიებს უწოდებს, ჩვენი თეორიული შემეცნების სფეროში არსებული მასალის კავშირების ერთადერთ საბოლოო წყაროს წარმოადგენენ.
კატეგორია, როგორც უზოგადესი ცნება, კანტისათვის, მხოლოდ თორმეტია და ნაწილდება ოთხ ჯგუფად: რაოდენობა, თვისებრიობა, მიმართება, მოდალობა. თითოეულ ჯგუფში სამი კატეგორია შედის: I. ერთიანობა, სიმრავლე, ტოტალობა; II. რეალობა, უარყოფა, განსაზღვრება; III. სუბსტანცია-აქციდენცია, მიზეზი-შედეგი, ურთიერთმოქმედება; IV. შესაძლებლობა-შეუძლებლობა, არსებობა-არარსებობა, აუცილებლობა-შემთხვევითობა.
კანტი მათ აზროვნების ძირითად ფორმებს უწოდებს. თავად აზროვნება კი მისთვის სხვა არაფერია, თუ არა გარკვეული შინაარსის დაკავშირების და განსხვავების, ანუ სინთეზის და ანალიზის უნარი. ადამიანის განსჯის უნარმა ამ ფორმების საფუძველზე უნდა შექმნას სივრცეში გეომეტრიული ფიგურები, დროში, ერთიმეორის მიმდევნო მასალაში ფიზიკის კანონები და სხვ. კატეგორიები, როგორც ვხედავთ, სინთეზის უნარის სხვადასხვა ასპექტებს წარმოადგენენ და საერთო ძირზე მიუთითებენ. კატეგორიათა საერთო ძირს წარმოადგენს დაკავშირების უნარი საერთოდ ანუ ზოგადად სინთეზის უნარი, რომელსაც კანტი უწოდებს ცნობიერებას საერთოდ, ანუ ტრანსცენდენტალურ აპერცეფციას.
ეს ცნობიერება, ანუ ჩვენს მიერ რაიმეს რაღაცნაირი გაგება (ნათელი, ბუნდოვანი, აუცილებელი, თუ შემთხვევითი) ტრანსცენდენტალურია, ე.ი. მეცნიერული შემეცნების სფეროში, ყოველგვარი გაგების აუცილებელი თანმხლებია _ იმის მემკვიდრეა, რასაც დეკარტი „ვაზროვნებ, მაშასადამე, ვარსებობ“-ს უწოდებდა. თუმცა, კანტი თავს დეკარტს მემკვიდრედ არ მიიჩნევდა.
კანტისათვის გამოცდილების, ანუ ჩვენი მეცნიერული შემეცნების სფეროს შესაქმნელად ორი აუცილებელი უნარი (გრძნობადობის ფორმები და კატეგორიები) რაღაც აუცილებელი წესით თუ არ იქნა დაკავშირებული, ჩვენ ვერასდროს ვერ გავიგებთ გამოცდილების საგნის ბუნებას და ვერც მეცნიერებას შევქმნით მის შესახებ. ამ ამოცანის გადაჭრას ცდილობს კანტის მოძღვრება სქემატიზმის შესახებ. გრძნობადობის (ანუ საგნების დანახვის, მათი ჭვრეტის) აუცილებელი ფორმების (დრო და სივრცე) და მათი გააზრების, განსჯის აუცილებელი ფორმების (კატეგორიების) დაკავშირების წესები, ანუ სქემები გამოცდილებისაგან დამოუკიდებლად დადგინდება (ანუ, გამოცდილების ცვალებადობა მათზე ზეგავლენას ვერ მოახდენს). ამგვარ შემეცნებას არ დასჭირდება ჭეშმარიტების ისეთი კრიტერიუმი, რომელიც შემეცნებისაგან განსხვავებული იქნება. ამდენად, საგნის შემეცნება და საგნის შექმნა ემთხვევა ერთმანეთს.
სქემატიზმი, შეიძლება ითქვას, კანტის ფილოსოფიის ერთ-ერთი ურთულესი და უმნიშვნელოვანესი საკვანძო პუნქტია. სქემატიზმის კონცეფცია კანტმა, „წმინდა გონების კრიტიკაში“ ააგო, მაგრამ მისი მნიშვნელობა სრულად „მსჯელობის უნარის კრიტიკაში“ გამოვლინდა. აქ კანტი ასაბუთებს, რომ ადამიანის შემოქმედებითობის წყარო, საბოლოო ჯამში, არის წარმოსახვის ძალა. მაგრამ ამ ძალის მოქმედების შედეგი მეცნიერების ნდობის ღირსი რომ გახდეს, საყოველთაობა და აუცილებლობა რომ შეიძინოს, ის უნდა შეიზღუდოს, თუ შეიბოჭოს დროისა და სივრცის, როგორც ადამიანური ჭვრეტის (ხედვის) ა პრიორი ფორმების მოთხოვნებით.
კანტის დიდი მემკვიდრის, ფიხტესათვის ამ ასპექტს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა, არა მარტო ზოგადად მეცნიერული შემეცნების შესაძლებლობის პირობების ასახსნელად, არამედ საკუთარი ცნობიერების შემოქმედებითობის უკეთ გასაგებად და წარსამართავად. იგი ამბობდა, რომ მას უწევს საკუთარი, ძალიან აქტიური წარმოსახვის ძალის მოთოკვა. ცნობილია, თუ როგორ „გაიხსნა“ ეს პრობლემა გოეთესა და შილერისათვის კანტის „მსჯელობის უნარის კრიტიკის“ გამოცემის შემდეგ. ისიც გასახსენებელია, რომ ერნსტ კასირერთან (1874-1945) საუბრის შემდეგ ალბერტ აინშტაინიც (1879-1955) „შეურიგდა“ კანტს. იგი წერდა: მე მწამს „ინტუიცია და შთაგონება“ (ასე ჰქვია მის წერილს), წარმოსახვა ცოდნაზე მნიშვნელოვანია. რადგან ცოდნა შეზღუდულია, წარმოსახვა კი ამქვეყნად ყველაფერს მოიცავს. იგი სტიმულს აძლევს პროგრესს და მისი ევოლუციის წყაროს წარმოადგენს. მოკლედ, წარმოსახვა რეალური ფაქტორია მეცნიერულ კვლევაში.
ეს დებულება არ უნდა გავიგოთ ისე, თითქოს კანტისათვის ყოველი ერთეული ადამიანის შემეცნება თავისებურად (თვითნებურად) ქმნის საგანს და საგანთა სამყაროს, რომელიც ჩვენი შემეცნების საგანია. კანტს მხოლოდ იმის დასაბუთება სურს, რომ თეორიული შემეცნების სფეროში, ე.ი. გამოცდილების სფეროში, საგანი იქმნება საერთოდ ადამიანური შემეცნების აუცილებელი კანონების მიხედვით. ისინი არაცნობიერად მოქმედებენ ინდივიდებში. მაგრამ ინდივიდში, ე.ი. კონკრეტულ ადამიანში, არის საერთოადამიანურს გარდა, სპეციფიკური ნიშნები, რომლებიც შეცდომის წყაროა. მხოლოდ შემეცნების თეორიაში ხდება ამ შეცდომათა აღმოჩენა. მათი წყალობით, ინდივიდის მიერ დადგენილი ჭეშმარიტება საერთოსაკაცობრიოა. ოღონდ, საერთო საკაცობრიო არ ნიშნავს აბსოლუტურ ჭეშმარიტებას, ანუ ჭეშმარიტებას ყოველნაირი შემმეცნებლისათვის. კანტი უშვებს სხვაგვარი შემმეცნებლი არსებების შესაძლებლობას. მათ, შესაძლებელია, განსხვავებული აუცილებლობა და საყოველთაობა, განსხვავებული ჭეშმარიტება ჰქონდეთ.
იმ ტიპის აზროვნება, რომელსაც დედამიწაზე არსებული ადამიანის გვარი ახორციელებს, როგორც აღინიშნა, განისაზღვრება აზროვნებისა და გრძნობადობის კავშირით. აზროვნება, ანუ მსჯელობა ადამიანს ყველაფერზე შეუძლია: როგორც საიქიოზე, ისე სააქაოზე, როგორც ნიუტონის კანონებზე, ისე ცხრათავიან დევზე. მაგრამ მეცნიერულ აზროვნებაზე ლაპარაკი მხოლოდ იქ შეიძლება, სადაც ჩვენი აზროვნება გრძნობადობასთან არის აუცილებელ კავშირში. ე.ი. თუ ღმერთის აზროვნების არსებობას დავუშვებთ, მისი აზროვნება საზღვრებით არ იქნება შეზღუდული. იგი გრძნობადობის გარეშე შექმნის და შეიმეცნებს საგნებს. ამ ორი ტიპის აზროვნების პრინციპული განსხვავება კანტისათვის უეჭველია. მისი აზრით, შეიძლება არსებობდნენ ადამიანისაგან განსხვავებული, სასრულო შემეცნების სახეები, მაგრამ ამის დასაბუთება შეუძლებელია ჩვენთვის. ჩვენი შემეცნების ძალა გამოცდილების სფეროს გარეთ არ ვრცელდება, ჩვენი აზროვნებისა და გრძნობადობის კავშირი მხოლოდ ჩვენი გამოცდილების საგნებს ააგებს.
დროსა და სივრცეს, ასევე კატეგორიებს, კანტი ტრანსცენდენტალურს უწოდებს. ტრანსცენდენტალური იმგვარი აპრიორულია, რომელიც საერთოდ გამოცდილების საგნების აპრიორულ შემეცნებას უდევს საფუძვლად. ყოველი ტრანსცენდენტალური აპრიორულია, მაგრამ არა პირიქით. ტრანსცენდენტალური იმგვარი აპრიორულია, რომელიც სხვა აპრიორულთა შესაძლებლობას განაპირობებს.
ტრანსცენდენტალურისაგან განასხვავებს კანტი, ტრანსცენდენტურს, რომელიც აღნიშნავს საერთოდ გამოცდილებისაგან და ჩვენი აზროვნებისაგან დამოუკიდებლად არსებულს. აღნიშნული დამოუკიდებლობის გამო ტრანსცენდენტური ჩვენთვის შეუმეცნებადია. ასეთებია, მაგალითად, ღმერთი, მატერიალური ნივთი თავისთავად, სამყარო, როგორც მთელი, თავისუფლება. თავის ფილოსოფიას კანტი ტრანსცენდენტალურ, ანუ ფორმალურ იდეალიზმს უწოდებს და განასხვავებს ბერკლის მატერიალური იდეალიზმისაგან. ეს უკანასკნელი ჩვენი შეგრძნებების გამომწვევ მოვლენებს (ჩვეულებრივად, თავისთავად, მატერიალურ ნივთებად რომ ვთვლით) აცხადებს ჩვენსავე შეგრძნებათა კომპლექსებად და ამ გზით სოლიფსიზმამდე მიდის. რაც შეეხება გამოცდილების ფარგლებს გარეთ გასულ ადამიანურ აზროვნებას, მაშინაც კი, როცა ადამიანი რაიმე დებულების დასაბუთებისას, ლოგიკურად სავსებით სწორად (ანუ თანმიმდევრულად) მსჯელობს, ჩიხში ექცევა, რადგან იძულებულია საპირისპირო დებულების ჭეშმარიტება ამტკიცოს, ან უფრო მარტივ ლოგიკურ შეცდომას დაემყაროს (მაგალითად, ცნების შინაარსში არსებობის ნიშნის დაშვებას). ამგვარ საკითხებზე მსჯელობისას ჩვენი გონება, ხშირად, ორი დაპირისპირებული დებულებიდან ვერც ერთს ვერ მიანიჭებს უპირატესობას. გამოცდილების გარეთ გასული შემეცნების ამგვარ უნაყოფო ძიებას კანტი უწოდებს დიალექტიკას.
ამგვარი ძიებანი ტრადიციულად, სამ სფეროში მიმდინარეობს, ესენია: რაციონალური ფსიქოლოგია, რაციონალური კოსმოლოგია და რაციონალური თეოლოგია. რაციონალურ კოსმოლოგიაში აზროვნებას ორი ურთიერთგამომრიცხავი დებულების მტკიცება უწევს. კანტი ამგვარ დიალექტიკას უწოდებს ანტინომიას. იგი თვლის, რომ ანტინომია ოთხია. თითოეული ორი ნაწილისაგან, თეზისისა და ანტითეზისისაგან შედგება;
I ანტინომია
თეზისი: სამყაროს აქვს საწყისი დროში და საზღვარი სივრცეში.
ანტითეზისი: სამყაროს არა აქვს საწყისი დროში და საზღვარი სივრცეში.
II ანტინომია
თეზისი: სამყაროში ყველაფერი მარტივია, ან მარტივისაგან შედგება.
ანტითესისი: სამყაროში არაფერია მარტივი.
III ანტინომია
თეზისი: სამყაროში არსებობს მხოლოდ აუცილებლობა.
ანტითეზისი: სამყაროში თავისუფლების არსებობის უარყოფა არ შეიძლება.
IV ანტინომია
თეზისი: სამყაროსთან აუცილებელ კავშირშია აბსოლუტური არსება _ ღმერთი.
ანტითეზისი: არც სამყაროში, არც სამყაროს გარედან, ღმერთს არ შეიძლება სამყაროსთან რაიმე კავშირი ჰქონდეს.
ეს უსასრულო კამათის სფეროა, სადაც თეზისი და ანტითეზისი სინთეზს არასდროს მოგვცემენ.
როგორც ვხედავთ, კანტს „დიალექტიკა“ ესმის ნეგატიური აზრით, როგორც დაუსრულებელი უშედეგო კამათი. მაგრამ კანტს თავის მოძღვრებაში აქვს დადებითი დიალექტიკის ელემენტები, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო კანტის დიდი მემკვიდრეების (ფიხტე, შელინგი, ჰეგელი) და მარქსიზმისათვის. ესენია: შინაარსეული კავშირი კატეგორიათა ცხრილის ყოველ სამ კატეგორიას შორის, ასევე, სინთეზის, როგორც განსხვავებულთა აუცილებელი კავშირის გაგება. სწორედ ამგვარი კავშირი უნდა იყოს აპრიორულად სინთეზური მსჯელობა.
დიალექტიკურია კატეგორიათა შინაგანი კავშირის საფუძველზე სისტემის აგების მცდელობა და სხვ. ეს ასპექტები კანტის მემკვიდრეებმა განავითარეს დიალექტიკურ მეთოდად. თავად კანტი მათ დიალექტიკურს არ უწოდებდა.
თეორიული შემეცნების მიერ ჭეშმარიტების მოპოვების პრეტენზიით გამოცდილების გარეთ გასვლის აუცილებელი მარცხი, კანტის აზრით, იმით არის განპირობებული, რომ ჩვენ გვაქვს ცნებები, თავისთავადი ვითარებების (თავისთავადი ნივთების) გასააზრებლად, მაგრამ არა გვაქვს შესაბამისი ჭვრეტა, რომელიც ცნებათა შინაარსს გამოცდილების გარეთაც მისცემს სიზუსტეს და ერთმნიშვნელოვნებას. მაგალითად, სამკუთხედის ცნება, რაგინდ დაწვრილებით უნდა გავაანალიზოთ, მხოლოდ იმას გვეტყვის, რომ ამ ფიგურის (სივრცეში სამი ურთიერთგადამკვეთი სწორი ხაზით შედგენილის) კუთხეების ჯამი შეიძლება იყოს 2დ, შეიძლება იყოს მასზე მეტი, ან ნაკლები. ამ სამიდან, რომელია კონკრეტულად ჩვენს წინაშე მოცემული, ან წარმოსახული სამკუთხედი, ამის არჩევანს ახდენენ ჩვენი ჭვრეტის ფორმები: სივრცე და დრო.
ჩვენთვის, ანუ დედამიწაზე არსებული ადამიანებისათვის, შესაძლებელი სივრცე მხოლოდ ევკლიდეს სამგანზომილებიანი სივრცეა, ანუ ის სივრცე, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ. ამ სივრცეში კი უეჭველია, რომ სამკუთხედის კუთხეების ჯამი უდრის 2დ-ს. სხვაგვარ სივრცეში სამკუთხედის ზოგადი ცნების სხვა შესაძლებლობა გამოვლინდება. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ის, რაც გამოცდილების სფეროს მიღმაა, ანუ რაც მეცნიერებისათვის მიუწვდომელია, ადამიანისათვის უმნიშვნელოა. პირიქით, კანტისათვის იქაა შესაძლებელი ადამიანისათვის უმნიშვნელოვანესი: თავისუფლება, სულის უკვდავება, ღმერთი, სიკეთე, მშვენიერება. მათ გარეშე ადამიანი არც იქნებოდა ადამიანი. მეცნიერული, თეორიული შემეცნებისათვის ეს მიუღწევადი ვითარებები არიან ადამიანის ყოველგვარი მისწრაფების მიზანი.
ისინი თავად თეორიული შემეცნებისათვისაც მაცოცხლებელი და მამოძრავებელია. მაგრამ ამ უმნიშვნელოვანესი სფეროს გასაგებად (და არა შესამეცნებლად) ადამიანს სხვა უნარი გააჩნია. კანტი მას პრაქტიკულ გონებას უწოდებს. ზემოთქმულიდან ადვილი მისახვედრია, რომ კანტთან პრაქტიკულ გონებას უპირატესობა, პრიმატი აქვს თეორიულის მიმართ.
§ 3. „პრაქტიკული გონების კრიტიკა“
ყოველი ნორმალური, სულ ერთია განათლებული თუ გაუნათლებელი ადამიანი, დაკვირვებია იმ ვითარებას, რომ იგი ხშირად გრძნობს რაღაც იძულებას, რაღაც ვალდებულებას, გააკეთოს ის, რაც ეწინააღმდეგება იმ დროს მის სურვილს, ან, საერთოდ, პირადი ბედნიერებისაკენ მის მიდრეკილებას. მართალია, ადამიანი ხშირად და, შეიძლება ითქვას, უმრავლეს შემთხვევაშიც, ვერ ახერხებს ამ ვალდებულების მიხედვით იმოქმედოს, მაგრამ მას რჩება იმის ცნობიერება, რომ არ გააკეთა ის, რაც უნდა გაეკეთებინა. იმასაც გრძნობს, რომ მის მიერ მიღებული თვითნებური გადაწყვეტილების თანახმად მოქმედება, სულაც არაა ნამდვილი თავისუფლება. მისი აზრით, ადამიანი თავისუფალი მხოლოდ მაშინაა, როცა ამ ვალდებულების მიხედვით მოქმედებს. როცა ადამიანი სურვილებსა და მიდრეკილებებს ემორჩილება, ის არ შეიძლება თავისუფალი იყოს. ისევე როგორც თეორიული, ანუ მეცნიერების შექმნაზე ორიენტირებული გონების ანალიზის დროს კანტი ემყარებოდა იმას, რომ ჭეშმარიტება არსებობს და მისი უარყოფა შეუძლებელია, ასევე კანტის მოძღვრება ზნეობის შესახებ იმას ემყარება, რომ ვალდებულების არსებობის უარყოფა შეუძლებელია. კანტი ცდილობს დააფუძნოს ზნეობის კანონები, როგორც აპრიორული, ე.ი. ადამიანის ყოველი მიდრეკილებისაგან, ინსტინქტისა და სურვილისაგან თავისუფალი. ამას ემყარება კანტის წარმოდგენა სინდისზე, როგორც ვალდებულების ცნობიერებაზე, რომელიც თავისებური სასამართლოა, სადაც განსჯა კანონმდებელია, მსჯელობის უნარი მომჩივანი და დამცველი, მოსამართლე კი _ გონება.
ზოგადად ყველა ადამიანმა იცის, რომ, როცა იმას აკეთებს, რაც უნდა გააკეთოს, მას უფლება აქვს საკუთარი მოქმედების სახელმძღვანელო წესი სხვებისათვისაც სავალდებულოდ ჩათვალოს. განიხილავს რა ობიექტური მხრიდან, კანტი მას კანონს უწოდებს, სუბიექტის მხრიდან განხილულს კი _ მას მაქსიმა ეწოდება, ე.ი. წმინდა პატივისცემა პრაქტიკული კანონისადმი. ამ კანონით მოქმედება, კანტს მიაჩნია სიბრძნედ. მისი აზრით, ბრძენი შეიძლება მეცნიერი არ იყოს. სიბრძნე სიმართლით და სიმართლისათვის ცხოვრებაა (34,285). აქ საუბარია არა იმაზე, რომ ადამიანის ქცევა გარეგნულად უნდა შეესაბამებოდეს ზნეობრივ კანონს, ანუ კატეგორიულ იმპერატივს, არამედ იმაზე, რომ ქცევის მოტივი, განზრახვა შინაგანად უნდა იყოს ზნეობრივი. თორემ, ადვილი შესაძლებელია, კეთილი განზრახვის შედეგი ბოროტი აღმოჩნდეს და, პირიქით, ბოროტი განზრახვისა კი _ კეთილი. იყო თუ არა განზრახვა ზნეობრივი, ეს მხოლოდ პიროვნებამ და ღმერთმა შეიძლება იცოდეს. ფაქტები, როგორც ქცევები, აქ ვერ გვიშველიან. ფაქტი, რაკი გაჩნდა, იგი უკვე კაუზალობას ექვემდებარება, ე.ი. ჩვენი კეთილი ნებისაგან დამოუკიდებლად შეიძლება აიხსნას.
ადამიანში, როგორც სასრულო გონიერ არსებაში, ცხადია, მარტო ზნეობრივი შინაგანი იძულება არ მოქმედებს. ადამიანის გადაწყვეტილებაზე გავლენა რომ არ ჰქონდეს ვნებებს, ინსტინქტებს და პირად ემპირიულ ინტერესებს, მაშინ საჭიროც არ იქნებოდა ბრძოლა ზნეობრიობისათვის, ე.ი. ისეთი მოქმედებების შესაძლებლობის დასაბუთებისათვის, რომლებიც აუცილებელია, რათა ადამიანი ზნეობრივი არსების სახელს ამართლებდეს. მისი განხორციელება მხოლოდ ჩვენს თავისუფალ გადაწყვეტილებას შეუძლია. ეს ემპირიული ადამიანის მიერ არაემპირიულ საყოველთაოსა და აუცილებელს შეგნებული დაქვემდებარებაა. ეს სინთეზური კანონია, რამდენადაც ადამიანის ნებას აუცილებლობით უკავშირდება მისგან განსხვავებული (20,109).
თეორიული მეცნიერება კანტის ფილოსოფიაში სწავლობს ადამიანს, როგორც მოვლენას, როგორც ერთ-ერთ საგანს სხვა საგანთა შორის. თეორიული, ანუ ზუსტმეცნიერული და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებისათვის, ადამიანის ყოველი მოქმედება, სინდისის ქეჯნის ჩათვლით, გამოცდილებისეული აუცილებელი კანონებით აიხსნება. ნების თავისუფლება ამ მეცნიერებებისათვის სავსებით გაუგებარი რამაა. პრაქტიკული მეცნიერებებისათვის კი, რომელიც ადამიანის ისეთ მოქმედებას შეისწავლის, რომელიც მისი გადაწყვეტილების საფუძველზე ხდება, ნების თავისუფლება, ფაქტია. იგი უარყოფილი კი არ უნდა იქნეს, არამედ აიხსნას. მათ ამხსნელ მეცნიერებას ანუ ეთიკას, კანტის აზრით, ვერ დააფუძნებს ის, ვინც ჩვენი ნების განმსაზღვრელს ჩვენს გარეთ დაუშვებს. ამ შემთხვევაში გარეთ დაშვებულის გაგება იქნებოდა მთავარი, ე.ი. ჩვენი ნება შემეცნების გზას დაადგებოდა შემეცნების საშუალებების გარეშე. კანტი ამ საქმისათვის უარყოფს ჩვენი ნების გარედან განსაზღვრულობის (ჰეტერონომიის) სამართლიანობას და იცავს ადამიანის ნების თვითკანონმდებლობას, ანუ ავტონომიას.
წმინდა პრაქტიკული გონების მიერ დადგენილი სწორი (ზნეობრივი) მოქმედების სახელმძღვანელო კანონები საყოველთაო და აუცილებელი მნიშვნელობისაა, ისევე როგორც თეორიულის დადგენილი. მაგრამ პრაქტიკულს არა აქვს ფაქტიური, მაიძულებელი ძალა, როგორც, მაგალითად, მიზეზობრიობის კანონს, რომელსაც გამოცდილებაში ყველა საგანი ემორჩილება. ეთიკის კანონებს კი მხოლოდ ის ემორჩილება, ვისაც სურს ზნეობრივი იყოს. ეს კანონები მხოლოდ ზნეობრივი ადამიანისაგან მოითხოვენ უპირობო დამორჩილებას, როგორც თავისუფალი არჩევანისას, ისე არჩევანის გაკეთების შემდგომაც.
ცნობილია, რომ რაიმე მოთხოვნა შეიძლება იყოს პირობითი ან ჰიპოთეზური. მაგრამ ეს იმ შემთხვევაში, თუ რაიმეს მიღება-არმიღება ზნეობის არსებობას არ ეხება. თუ მისი არსებობა ზნეობის არსებობისათვის აუცილებელია, მაშინ საჭიროა უპირობო მოთხოვნა, ანუ კატეგორიული იმპერატივი.
ემპირიული ადამიანის ზუსტი შესწავლა რომ მოვახერხოთ, კანტის აზრით, მის მოქმედებას და გადაწყვეტილებებს ისევე ზუსტად გავითვალისწინებდით, როგორც, მაგალითად, მზის ან მთვარის დაბნელებას. აქ მივადექით კანტის მიერ დუალიზმის აუცილებლობის საგნობრივი დასაბუთების ცდას. ადამიანის ემპირიული ხასიათის ანალიზისას ჩვენ ვერსად შევხვდებით თავისუფლების შესაძლებლობას. კატეგორიული იმპერატივის სამოქმედო არე და მისი არჩევის შესაძლებლობა დასაშვები გახდება მხოლოდ მაშინ, თუ ადამიანს განვიხილავთ, როგორც თავისთავადი ნივთების სამყაროს წევრსაც, მოვლენათა სამყაროს წევრობასთან ერთად. ფიზიკურად, დროსა და სივრცეში „ადგილის“ თვალსაზრისით, ეს იგივე სამყაროა. არსებით განსხავებას ქმნის ამავე სამყაროსადმი პრინციპულად განსხვავებული მეთოდით მიდგომა. როგორც შემდეგ ნეოკანტიანელთა ბადენის სკოლის წარმომადგენლები (ვინდელბანდი, ჰაინრიხ რიკერტი (1863-1936) და სხვ.) იტყვიან, კვლევის საგნის თავისებურებას ქმნის კვლევის მეთოდი. აქ ჯერჯერობით ორ მეთოდს მივადექით _ თავისუფლების უარმყოფელს და თავისუფლების საფუძველზე არსებულს და მის მაძიებელს გამოცდილებაში. ერთ შემთხვევაში გამოცდილება ფიზიკის და გეომეტრიის კვლევის საგანია, მეორეში _ თავისუფლების, რწმენის და შემოქმედების. სადაც თავისუფლებაა, მხოლოდ იქ შეიძლება არსებობდეს სასჯელი, დამსახურება, დანაშაული, გმირობა, ქველმოქმედება, სიკეთე. იგივე ითქმის ჭეშმარიტ რელიგიაზეც. კანტისათვის იგი მხოლოდ იქ შეიძლება არსებობდეს, სადაც თავისუფალი არჩევანია. მაგრამ კანტი აქედან ათეისტურ დასკვნებს როდი აკეთებს. პირიქით, მას მიაჩნია, რომ ზნეობრივი მოქმედებით ადამიანი უკვე ამტკიცებს, რომ მას ღმერთი სწამს, თუნდაც თეორიულად უარყოფდეს კიდეც მის არსებობას. კანტმა კატეგორიული იმპერატივის (იმის მიმართ უპირობო მოთხოვნის, ვისაც სურს, რომ მორალურად ჩაითვალოს) რამდენიმე ფორმულირება მოგვცა. მათგან ყველაზე გავრცელებულია შემდეგი „მოიქეცი ისე, რომ შენი ნების მაქსიმა, ამავე დროს, მუდამ საყოველთაო პრინციპად გამოდგებოდეს“ (20,110). ეს იმას ნიშნავს, რომ თუ მე, მაგალითად, ტყუილის თქმა გადავწყვიტე, ჩემი გადაწყვეტილების ზნეობრივი თვალსაზრისით შესამოწმებლად, კითხვა ასე უნდა დავსვა: მსურს თუ არა მე, რომ ყოველი ადამიანი ასე იქცეოდეს? უფრო შინაარსეული სახით კანტი კატეგორიულ იმპერატივს ასე გამოხატავს: მოიქეცი ისე, რომ შენს მოქმედებაში, როგორც შენი საკუთარი თავის, ისე ყოველი სხვა პიროვნების სახით, ადამიანი ყოველთვის იყოს აგრეთვე მიზანი და არასდროს მხოლოდ საშუალება (20,112). კანტი აქ პიროვნების ემპირიულ არსებობას კი არ გულიხმობს, არამედ მის მორალურ სახეს. აქ იგი იმდენად მკაცრია, რომ კრძალავს ტყუილის თქმას, თუნდაც ადამიანის გადარჩენისათვის. რადგან ამით ტყუილის მთქმელი საკუთარ ეთიკურ მეობას კლავს და, ამდენად, მხოლოდ საშუალებად იქცევა სხვების მიმართ. ეს კი, კატეგორიული იმპერატივეს თანახმად, დაუშვებელია. კანტს, საკითხის ასე დაყენებისათვის, ფორმალიზმს აბრალებდნენ და მატერიალური კრიტერიუმის საჭიროებაზე მიუთითებდნენ: მაგალითად, მაქს შელერი (1876-1928). მაგრამ როგორც მ. შელერის ერთ-ერთი მოწინააღმდეგე აღნიშნავს, ფორმალური სისწორე, რომელსაც კანტი იცავს სავსებით საკმარისია მატერიალური (ანუ პრაქტიკული) არასისწორის გამოსარიცხად.
კანტის მიერ აქ წამოყნებული იდეების მნიშვნელობის გაცნობიერება თანდათან ხდებოდა. როგორც კუნო ფიშერი (1824-1907) აღნიშნავს თავის წიგნში „ჰეგელის ცხოვრება და მისი მოძღვრება“, 1895 წელს ჰეგელმა ხელახლა დაამუშავა კანტის „პრაქტიკული გონების კრიტიკა“. იგი ადამიანის ღირსებაზე, როგორც საბოლოო მორალურ მიზანზე ასეთ რამეს წერს: თავბრუ გეხვევა იმ არაჩვეულებრივ სიმაღლეზე, რომელსაც აქ ადამიანი ფლობს. მას უკვირდა, თუ აქამდე რატომ ვერ მივიდნენ ამის გაგებამდე, რაც ადამიანს თვისებრივად ამაღლებს სხეულებრივზე. მიუხედავად ჰეგელის მიერ კანტის კრიტიკისა, თეორიულის და პრაქტიკულის გაყოფის თაობაზე, მან სწორედ ამ ძირითადი პრინციპით განიხილა საზოგადოება, მისი სტრუქტურა და მისი ისტორია. სწორედ ამ ასპექტის გამოა დღეს ჰეგელი ერთ-ერთი ყველაზე აქტუალური მოაზროვნე.
ისევე, როგორც, სოკრატედან დაწყებული, მრავალი დიდი ფილოსოფოსი, კანტიც დარწმუნებულია, რომ ზნეობრივი მოქმედების სტიმული, მოტივი, თავად ამ მოქმედებაში უნდა იყოს, მისი ღირებულების სახით; და ჯილდოს რაიმე სხვა ინსტანციიდან არ უნდა მოელოდეს. ადამიანმა უნდა გააკეთოს ის, რაც ჯერარსს. ესაა გადამწყვეტი პიროვნების მორალური სახისათვის. მაგრამ არის კიდევ ერთი, პიროვნების გაწყობისათვის ძნელად გადასალახავი სიძნელე. კანტის აზრით, ჯერარსი არასდროს გახდება არსი. ჯერარსის თანახმად, განხორციელებული მოქმედება მყის არსის, ყოფიერების ნაწილი ხდება და მის კანონზომიერებას ემორჩილება. ამდენად, ჯერარსს მოკლებულ სინამდვილეში, ზნეობრივ არსებად ადამიანს, მაინც, ჯერარსის განხორციელებისათვის მუდმივი ბრძოლა ხდის. ფაქტობრივად, კანტთან ნაცადია იმ მორალური ნორმის აპრიორული მეთოდით დაფუძნება, რომელსაც ჯერ კიდევ ძველი ინდური „უპანიშადები“ ასწავლიდა, ხოლო შემდეგ კი _ სოკრატე, რომელმაც ევროპულ კაცობრიობას იდეალად დაუდგინა კეთილი მოქმედება მხოლოდ და მხოლოდ იმისათვის, რომ ამ მოქმედებაშივეა თვითკმარი ღირებულება, ე.ი. მოქმედების საფუძველიც და მიზანიც. ამგვარი გადაწყვეტილების მისაღებად და ამგვარი მოქმედებისათვის დამხმარედ, კანტის აზრით, ადამიანს გააჩნია აუცილებლობის სამყაროში, მისი უარყოფის გარეშე თავისუფლების შესაძლებლობის დაშვების და მშვენიერების, როგორც ამგვარი შესაძლებლობის განხორციელების, განცდის უნარი. ამ უკანასკნელ უნარს ეხება „წმინდა გონების კრიტიკასა“ და „პრაქტიკული გონების კრიტიკაში“ განხორციელებული ანალიზის საფუძველზე შექმნილი ნაშრომი „მსჯელობის უნარის კრიტიკა“. ამ გამოკვლევით კიდევ უფრო თვალსაჩინო გახდა მნიშვნელობა და სიღრმე კანტის ფილოსოფიისა, რომელიც დასაწყისში მხოლოდ ზუსტ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა უპირატესობის დამკანონებელი ეგონათ.
§ 4. „მსჯელობის უნარის კრიტიკა“
თუ თეორიული და პრაქტიკული შემეცნება მკაცრად გაყოფილი დარჩება და მათი კავშირი მხლოდ პრაქტიკული გონების პრიმატზე იქნება დამყარებული, მკითხველისათვის ძნელი გასაგები იქნება ადამიანის უნარსა და შესაძლებლობებზე კანტის შეხედულებათა ნამდვილი ღირებულება. (სწორედ ისევე, როგორც, თავიდან ვერ გაიგეს ეს ისეთმა გენიოსებმაც კი, როგორებიც იყვნენ გოეთე და შილერი). კანტის მესამე კრიტიკის მიზანია, შექმნას თეორიული და პრაქტიკული კვლევებისაგან განსხვავებული მეცნიერება, ე.ი. აპრიორულად სინთეზურ დებულებებზე დამყარებული ცოდნა, ადამიანის იმ უნარის შესახებ, რომელიც აკავშირებს თეორიულს და პრაქტიკულს. ამ გრძნობას (და არა შეგრძნებას), კანტმა წარმოსახვის უნარი უწოდა. მისი უმაღლესი პროდუქტია ხელოვნების ნაწარმოები. ამიტომ ახალი ფილოსოფიის ერთ-ერთი მამამთავარი, ფრენსის ბეკონი (1561-1626), ადამიანის უნართა კლასიფიკაციაში, გონებას, როგორც მეცნიერების უნარს, მკვეთრად მიჯნავდა წარმოსახვისაგან. მისი აზრით, მეცნიერება მხოლოდ იქაა, სადაც შესაძლებელია ზუსტად აისახოს ის, რაც ცნობიერებისაგან დამოუკიდებლად მოგვეცემა როგორც მეცნიერების საგანი. კანტმა აჩვენა (და დღეს ამას არავინ უარყოფს) წარმოსახვის არსებითი როლი არა მარტო ხელოვნებაში, არამედ მეცნიერულ კვლევებშიც.
„მსჯელობის უნარის კრიტიკა“ კანტმა ამ ნაშრომს იმიტომ უწოდა, რომ ადამიანში მსჯელობის უნარი რაიმე განსაკუთრებულის რაიმე ზოგადის ქვეშ (მასზე დაქვემდებარებულად) მოაზრების უნარია. თუ მოცემული გვაქვს ზოგადი _ მაგალითად, განსჯის წმინდა ცნება _, ვნახულობთ მის შესაბამის განსაკუთრებულს _ მაგალითად, რაიმე მოვლენას და განვსაზღვრავთ მას. კანტი მსჯელობის უნარის ამ მოქმედებას უწოდებს განმსაზმღვრელს. იგი მას ჩვენი ცნობიერების თეორიულ მოქმედებაში გამოიყენებს (სქემატიზმში). ხოლო თუ მოცემულია რაიმე განსაკუთრებული, მაშინ მისი შესაბამისი ზოგადი უნდა მოვძებნოთ. მას კანტი უწოდებს მსჯელობის მარეფლექტირებელ უნარს. ჩვენ მოცემული გვაქვს კონკრეტული სიამოვნება-უსიამოვნების გრძნობა და ჩვენშივე უნდა მოინახოს მათი აუცილებელი და საყოველთაო მნიშვნელობის მქონე საზომი. არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს შეგრძნების პრობლემის ანალიზია. შეგრძნება მასალის მოცემაა ჩვენი ცნობიერებისათვის. მას არ ახლავს შეფასება. შეფასება თვისებრივად სხვა უნარია. ის, კანტის აზრით, გულისხმობს მიზანშეწონილობას, ჩვენივე მიზნებისათვის, მაგალითად, ბუნების მიზანშეწონილობას ჩვენი მიზნებისათვის. თუ სინამდვილეში რაიმე ჩვენს მიზანს შეესაბამება, ეს სიამოვნებას იწვევს, საპირისპირო _ უსიამოვნებას. თუ იმაზე მივუთითებთ, რომ ეს კანონი არაა, _ მაგალითად, ერთი და იგივე საჭმელი მშიერს მოსწონს, მაძღარს კი არა _, კანტი გვეტყვის, რომ მასთან ეს ვითარება გათვალისწინებულია და ამგვარ განცდებს იგი სიამოვნება-უსიამოვნების სუბიექტურ გრძნობას უწოდებს. იგი თვლის, რომ ამ გრძნობისათვის საყოველთაო მასშტაბები არ მოიძებნება, ე.ი. არც მეცნიერება აიგება მათზე.
ძნელი მისახვედრი არაა, რომ წარმოსახვის ძალას დიდი მნიშვნელობა აქვს საერთოდ რელიგიის, კერძოდ კი, იმის ასახნელად, რასაც რწმენა ეწოდება. ამ საკითხს სპეციალური ყურადღება მიაქცია გერმანიაში ფსიქოლოგიზმის მამამთავარის, „გონების ახალი კრიტიკის“ (1807) და „ფსიქიკური ანთროპოლოგიის სახელმძღვანელოს“ (1820-1821) ავტორის, იაკობ ფრიდრიხ ფრიზის (1773-1843) სკოლამ. ფრიზი ფსიქოლოგიზმის პოზიციებიდან ახდენდა კანტის მოძღვრების ანალიზს. ამ პოზიციის საფუძველზე, იგი კანტის მემკვიდრეობაში ყველაზე დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა „მსჯელობის უნარის კრიტიკას“.
კანტი არც იმის ახსნას ცდილობს, თუ ისტორიულად როგორ წარმოიშვა გემოვნება, როგორ და საიდან აღმოცენდა მშვენიერების შესახებ მსჯელობანი, რატომ იქცა გემოვნება ფუფუნების საგნად. ეს, მისი აზრით, ემპირიული ფსიქოლოგიის ამოცანაა. რეფლექსიის ესთეტიკურ მსჯელობებს, რომელთაც კანტი, გემოვნების მსჯელობებს უწოდებს, პრეტენზია აქვს საყოველთაობაზე და აუცილებლობაზე, რაც შეუძლებელია აიხსნას ემპირიულ საფუძველზე. ისინი იმას კი არ ადგენენ, თუ როგორ მსჯელობს ყოველი ადამიანი (ეს ემპირიული ფსიქოლოგიის საქმეა), არამედ იმას, თუ როგორ უნდა შეაფასოს ადამიანმა ესთეტიკური ფენომენი. თანაც ისე, რომ შეფასების აპრიორულ პრინციპთან მიმართება უნდა მოხდეს ცნების გარეშე, რადგან ცნებითი მიმართების დროს კვლევის თეორიულ უნართან გვექნება საქმე.
შეიძლება ითქვას, რომ ესთეტიკას, როგორც მეცნიერებას მშვენიერების შესახებ, ბედი არ სწყალობდა. ცნობილია, რომ პლატონი ათვალწუნებით უყურებდა ხელოვნებას, რადგან ეთიკური მიზნებისათვის ნაკლებად გამოსადეგად მიაჩნდა. რასაც დღეს რეალისტურ ხელოვნებას უწოდებენ, როგორც გრძნობადი საგნებისადმი მიმართულს, პლატონი ასახვის ასახვად მიიჩნევდა (რადგან თავად ბუნების საგნები იდეეების ასახვაა). გამონაკლისს მხოლოდ ღმერთებისადმი მიძღვნილი ჰიმნებისათვის უშვებდა. ისიც უნდა გავიხსენოთ, რომ თავად პლატონი მშვენიერი პოეტი იყო.
არისტოტელეც (384-322), „პოეტიკის“ ავტორი, პლატონის კვალად, როცა ესთეტიკურ ფენომენს, ბერძნულ ტრაგედიას აფასებდა, მის ეთიკურ მხარეზე ისე მსჯელობდა, თითქოს საკუთრივ ესთეტიკური ასპექტი თავისთავად ცხადი ყოფილიყოს. ნიკოლა ბუალოს (1636-1711) ფაქტიურად ინტელექტუალურზე დაჰყავდა ადამიანის ამ ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი უნარის სპეციფიკა და ტრადიციული სამერთიანობის პრინციპს ხელშეუხებლად თვლიდა. კანტმა ეთიკურისა და თეორიულის გათიშვით, მართალია, დაშალა სიკეთე, ჭეშმარიტება, მშვენიერების დიადი პლატონური ერთიანობის იდეალი, მაგრამ მასაც, კარგა ხანს, შეუძლებლად მიაჩნდა ესთეტიკის შესახებ დამოუკიდებელი მეცნიერების შესაძლებლობა. იგი მხოლოდ 1787 წელს დარწმუნდა, რომ მისი ტრანსცენდენტალური მეთოდით ამ სფეროშიც მოიძებნებოდა კვლევის აპრიორული საფუძვლები, ე.ი. ადგილი სადაც ადამიანს შეუძლია, საყოველთაო და აუცილებელი, ე.ი. აპრიორული კანონები დაადგინოს იმასთან მიმართებით, რასაც მშვენიერს უწოდებენ.
შეიძლება ითქვას, მხოლოდ კანტის შემდეგ და მისი გავლენით მოხდა ისე, რომ ესთეტიკურზე ყურადღება გაამახვილა იოჰან ფრიდრიხ ჰერბარტმა (1776-1841), რომელსაც ერთხანს კიონიგსბერგში კანტის კათედრა ეკავა. მისი შეხედულებით, ესთეტიკა და ეთიკა ორივე ღირებულებებს სწავლობს, მაგრამ მათ შორის უფრო ფუნდამენტურია ესთეტიკა, ვინაიდან ეთიკური მსჯელობა ქვედანაყოფია ესთეტიკურისა, ე.ი. გემოვნების მსჯელობისა, რომელიც მოწონება-არმოწონებას გამოხატავს. მართალია, წერს კანტი, გავრცელებულია აზრი, რომ გემოვნებაზე არ კამათობენ, მაგრამ მაინც თანხმობას მოითხოვენ იქ, სადაც საქმე ეხება მშვენიერებას. „მსჯელობის უნარის კრიტიკაში“ ტერმინი „ესთეტიკა“ უკვე გაგებულია თანამედროვე აზრით და არა ისე, როგორც ეს იყო „წმინდა გონების კრიტიკაში“, სადაც ესთეტიკა გამოცდილებაში თეორიული შემეცნების საგნის მოცემის აპრიორული პირობებს გულისხმობს.
ის, რასაც ჩვენ მშვენიერს ვუწოდებთ, ჩვენში სიამოვნებას იწვევს, რადგან ჰარმონიაშია ჩვენს ესთეტიკურ გრძნობასთან. ესთეტიკური ჩვენ მოვგწონს ჩვენი რაიმე სხვა ინტერესისა და ცნების გარეშე. პირველი ამ ესთეტიკურს პრაქტიკულად აქცევდა, მეორე _ თეორიულად. ესთეტიკურის ეს განსხვავებული ხასიათი ყველაზე უკეთ ჩანს ჩვენს მიმართებაში არაბესკების, ვიტრაჟის, დახატული ყვავილის მიერ აღძრულ სპეციფიკური სიამოვნების გრძნობაში, რომელსაც მშვენიერების გრძნობას ვუწოდებთ. ამ დროს შექმნილ სულიერ მდგომარეობას კანტი თამაშის მდგომარეობას უწოდებს. ამით მას იმის აღნიშვნა სურს, რომ ამ მდგომარეობის დროს ადამიანის ყველა უნარი ერთმანეთთან სრულ ჰარმონიაშია. ამიტომ წერდა კანტი მშვენიერების შემოქმედზე, გენიოსზე, რომ მასში ბუნება (აუცილებლობა) და თავისუფლება ჰარმონიაშია. გენიოსი, რომელიც მხოლოდ ხელოვნებაში არსებობს, კანტის აზრით, თავისუფლად ქმნის ახალ სინამდვილეს. მისი მოქმედების შედეგიც აუცილებლობის სამეფოში თავისუფლების თავისებური განხორციელებაა. მას ღვთის წყალობა შეიძლება ეწოდოს. განსხვავებით მეცნიერისაგან, გენიოსი არ შეიძლება დაიგეგმოს და გამოიზარდოს. შესაძლებელია აღზარდო ნიუტონი, მაგრამ გოეთე უნდა დაიბადოს. კანტის აზრით, ხელოვნება ადამიანის შინაგანი აქტივობის ყველაზე ღრმა ფენას ააშკარავებს. აქ არის ადამიანი ნამდვილად აქტიური. მხოლოდ აქ არ ჰყოფს ადამიანი სინამდვილეს ფენომენებად და ნოუმენებად. ხელოვნების ნაწარმოებში ორივე შერიგებულია. კანტი ხაზს უსვამს, რომ ხელოვნება არ ქმნის მესამე სამყაროს ბუნებისა და თავისუფლების (ზნეობის) სამყაროთა გვერდით. იგი ორივე ამ სფეროთა გამაერთიანებელია. კიდევაც რომ დავეთანხმოთ კანტის აზრს, რომ ხელოვნების ქმნილებაში თავისუფლება და აუცილებლობა არ ეწინააღმდგებიან ერთმანეთს, მაინც, ეს არის ფაქტზე მითითება და არა იმის ახსნა, თუ რა „მექანიზმითაა“ შესაძლებელი დაპირისპირებულთა ეს ერთიანობა. საერთოდ, კანტი შესანიშნავად ახერხებს საკვლევი სფეროს სპეციფიკის, არსებითი განსხვავების ჩვენებას იქ, სადაც მანამდე ერთიანობა ეგონათ. მაგრამ შემდეგ, მათი გაერთიანება, ე.ი. ჩვენს ცნობიერებაში მათი რეკონსტრუქცია ასეთივე დამაჯერებელი როდია. სწორედ ამან წარმოშვა კანტის ფილოსოფიის აურაცხელი ინტერპრეტაციები. კანტის ერთგულ მიმდევრებსაც მისი განვითარება მხოლოდ მისი კრიტიკის საფუძველზე მიაჩნდათ შესაძლებლად.
„მსჯელობის უნარის კრიტიკას“ მანამდე კანტით უკმაყოფილო მოაზროვნეებიც აღტაცებით შეხვდნენ. „ქვეყნისა და, გავბედავ თქმას, ჩემთვის, _ წერდა გოეთე _, მოხუცი კანტის განუზომელი დამსახურებაა, რომ იგი თავის „მსჯელობის უნარის კრიტიკაში“ ერთიმეორის გვერდით აყენებს ბუნებასა და ხელოვნებას და ორივეს მიმართ აღიარებს უფლებას _ დიადი პრინციპებიდან გამოსულმა, მიზნის გარეშე იმოქმედონ. ისინი ძალიან დიდნი არიან იმისათვის, რომ მათ გარეშე დადგენილი რაიმე მიზნისაკენ ისწრაფოდნენ. ისინი თავად ქმნიან საკუთარ მიზანს” (10). მანამდე კრიტიკულად განწყობილი შილერი თეოდორ კიორნერს (1791-1813) წერდა: კანტის „მსჯელობის უნარის კრიტიკამ“ სავსებით დამატყვევა თავისი ახალი სხივითა და გონითი მდიდარი შინაარსით.
კანტი დუალისტი იყო. მისი ფილოსოფია ემყარებოდა ორ ერთმანეთზე დაუყვანელ გამოსავალს. იგი, ერთი მხრივ, აღიარებს შემეცნებისაგან დამოუკიდებელად არსებულ თავისთავადი ნივთის სამყაროს, რომელიც შეუმეცნებადია, მეორე მხრივ, ამტკიცებს, რომ შემეცნება თავად ქმნის (აგებს) თავის საგანს თეორიული შემეცნების სფეროში, რომელიც გეომეტრიის და ფიზიკის სფეროა. იგი დარწმუნებულია, რომ თავად შემეცნებაც ორ ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელ, მაგრამ შემეცნებისათვის ერთნაირად აუცილებელ წყაროს ემყარება. ესენია საგნის მოცემის და საგნის გააზრების უნარები. ვისაც ამ დუალიზმის გადალახვა სურდა, მას ერთ-ერთი მხარე უნდა უარეყო, ან ერთი მეორისათვის დაემორჩილებია. ვინც თავისთავადი ნივთის არსებობას უარყოფდა, მას სუბიექტური, ან ობიექტური იდეალიზმის მიმართულებით უნდა განევითარებინა კანტი, ე.ი. აზროვნების აბსოლუტურობა უნდა ემტკიცებინა (ფიხტე, ჰეგელი); მას კი, ვისაც თავისთავადი ნივთის არსებობის შენარჩუნება სურდა, ორი გზა ჰქონდა: ამ ნივთის შემეცნებადობის დასაბუთებისათვის იგი მატერიალიზმის გზით უნდა წასულიყო; ხოლო მისი შეუმეცნებადობის დასაბუთების გზების ძიებისას პოზიტივისტების მრავალფეროვანი ბანაკის წევრი აღმოჩნდებოდა და თუ თანმიმდევრული იქნებოდა, შემეცნების ობიექტურობა სავსებით უნდა უარეყო, ან არადა, შემეცნების შედეგები, ტრადიციულად, ჭეშმარიტად და მცდარად კი არ უნდა დაეყო (ე.ი. სინამდვილის ამსახველად და მასთან შეუსაბამოდ), არამედ, საყოფაცხოვრებო აზრით, გამოსადეგად და გამოუსადეგრად. ამ თვალსაზრისს პრაგმატიზმი ეწოდება და მას აშკარად იცავდა ნეოკანტიანელთა ფიქციონალისტური სკოლა, კანტის ცნობილი ინტერპრეტატორის, კანტის საზოგადოების და „კანტ-შტუდიენის“ დამაარსებლის, ჰანს ფაიჰინგერის (1852-1933) მეთაურობით.
§5. კანტის პრაგმატული ანთროპოლოგია და მოძღვრება სამართლიან საზოგადოებაზე
სამი კრიტიკის დასრულების შემდეგ, კანტი საჭიროდ მიიჩნევს რწმენის საკითხების ანალიზს მის მიერ დადგენილი ახალი პრინციპების შესაბამისად. „წმინდა გონების კრიტიკის“ მეორე გამოცემაში იგი აღნიშნავდა, რომ ცოდნის სფერო შეზღუდა, რათა ადგილი დაეთმო რწმენისათვის. 1793 წელს გამოქვეყნებული ნაშრომი „რელიგია მხოლოდ გონების საზღვრებში“, რომელსაც ზოგიერთი მკვლევარი მეოთხე კრიტიკად მიიჩნევს, მიზნად ისახავს დადგენილი პრინციპების შესაბამისად, უფრო კონკრეტულად გაარკვიოს რელიგიის რაობა. კანტი იმათი მომხრეა, ვინც თვლის, რომ რელიგიას კი არ ემყარება მორალი, არამედ, პირიქით, ნამდვილი რელიგია მორალს საჭიროებს და ეფუძნება მას. ამიტომ კანტი უშვებს ზნეობრივი ათეისტის შესაძლებლობას. აქ იგი, საკუთარი პრინციპების საფუძველზე, ლაიბნიცისა და ვოლფის ტრადიციას აგრძელებს (115).
კანტის ყველა ნარკვევი ადამიანს ეხება. ისინი პასუხობენ კითხვებს იმის თაობაზე, თუ რა შეუძლია ადამიანს იცოდეს ჭეშმარიტების თეორიული ძიების თვალსაზრისით, რა ზნეობრივ პრინციპს უნდა ექვემდებარებოდეს მისი მიმართება სხვა ადამიანებთან და საკუთარ თავთან, რისი იმედი შეიძლება ჰქონდეს მას, თუ ყველა საჭირო მოთხოვნა შეასრულა. მაგრამ უფრო კონკრეტულად თუ მოვინდომებთ საქმის არსის გარკვევას, დავინახავთ, რომ უნდასა და რეალურს შორის თანხმობა არცთუ ხშირია ცხოვრებაში, არცთუ ადვილი მისაღწევი. მოხუცი კანტის ბოლო ფუძემდებლური ნაშრომი (1798), რომელიც მან თავად გამოსცა, ამ ასპექტით იხილავს ადამიანს და ანთროპოლოგიის შესანიშნავ ნარკვევს წარმოადგენს. ნაშრომს ეწოდება „ანთროპოლოგია პრაგმატული თვალსაზრისით“. ამ ნაშრომის ნაკლოვანებას ზოგი კრიტიკოსი კანტის ხანდაზმულობით ხსნის. ცხადია, ამის გამორიცხვა არ შეიძლება. მაგრამ ძირითად ფაქტორად მაინც საკითხის სირთულე უნდა მივიჩნიოთ. ისიც გასათვალისწინებელია, რომ კანტს ყოველთვის ახსოვდა ეს პრობლემები. ამ პრობლემებს ეხებოდა მის მიერ, ჯერ კიდევ XVIII ს.-ის 70-იან წლებში წაკითხული ლექციები. ამ ლექციების საფუძველზე გამოცემული წიგნი ფილოსოფიური ანთროპოლოგიის საინტერესო დაფუძნებით იწყება. „კულტურის ყოველ წინსვლას, რისი საშუალებითაც ადამიანი რაიმეს სწავლობს, თავის მიზნად აქვს შეძენილი ცოდნისა და ჩვევების ცხოვრებაში გამოყენება. მაგრამ უმნიშვნელოვანესი საგანი, რომელსაც ისინი შეიძლება მივუყენოთ, არის თავად ადამიანი, რადგან ადამიანი თავისი თავის საბოლოო მიზანია. ამდენად, ადამიანის, როგორც თავისი ბუნებით, გონებით დაჯილდოებული მიწიერი არსების შემეცნება, განსაკუთრებით იმსახურებს მსოფლცოდნის წოდებას, მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანი მიწიერი არსებების მხოლოდ ერთი ნაწილია“ (83,VII,119).
ადამიანი მხოლოდ საზოგადოებაში არსებობს და მხოლოდ მასში გაიგება. ჩვენ ვიცით, რომ კანტისათვის სიცოცხლე მექანიკური კანონებით ვერ აიხსნება. ეს ვრცელდება საზოგადოებაზე, რომლის გასაგებად ასევეა აუცილებელი მისი მამოძრავებელი მიზნის გაგება. საზოგადოების, ისევე როგორც ხელოვნების გასაგებად აუცილებელია, მათი არსებითი მიზნის გაგება. კანტი ამგვარ მიდგომას ტელეოლოგიზმს უწოდებს. მიზანი ყოველი ორგანიზმის გასაგებადაა აუცილებელი. მთელი განსხვავების მიუხედავად, კანტის მიერ ორგანიზმისა და მისი ნაწილების მიმართება ბენედიტე (ბარუხ) დე სპინოზას (1632-1677) მიერ სუბსტანციის, როგორც მთელის და მისი მოდუსების დამოკიდებულების ახსნის მსგავსია. ორგანიზმი სწორედ იმანენტური მიზეზია თავისი ნაწილების, მაგრამ კანტი ყურადღებას არ აქცევდა ამ მსგავსებას. მისთვის მთავარი იყო ტელეოლოგიის ასპექტით გაეგო ყოველი ცოცხალი ბუნებაც და საზოგადოებაც. მისთვის ბუნების განვითარების საბოლოო მიზანი ადამიანია, ხელოვნების იდეალიც ადამიანის სახეა. კრიტიციზმის საფუძველზე სამყაროს განხილვის ყველა მეთოდს კვლავ ადამიანთან მივყავართ. ადამიანი მიზანია, როგორც მორალური, ანუ თავისუფალი არსება. მისი საკუთარი მიზანი შეიძლება იყოს მხოლოდ საკუთარი არსების განხორციელება, ე.ი. თავისუფლების უზრუნველყოფა. რამდენადაც ეს მხოლოდ საზოგადოებაშია შესაძლებელი, საზოგადოების განვითარების გაგებას და სასურველი წყობის ჩამოყალიბებას, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება. ეს განვითარება მაშინაა, თუ არსებობს პროგრესი თავისუფლების განხორციელებაში.
კანტი არც რომელიმე რეალურ სახელმწიფოს აიდეალებს და არც ადამიანის ბუნებას. ეს მოძრაობა შესაძლებლობას იძლევა პიროვნებაში არსებული დაპირისპირებული საწყისები პროგრესად იქნას მიჩნეული. საზოგადოებაში ანტაგონიზმის სახით მისი გამოვლენა მარადიული მოვლენაა. მას, როგორც მარადიული განვითარების აუცილებლობას, მაშინაც ექნება ადგილი, როცა კაცობრიობა მიაღწევს საბოლოო მიზანს _ „საყოველთაო სამართლიან სამოქალაქო საზოგადოებას“.
საუკეთესო სახელმწიფო წყობილებად კანტი რესპუბლიკას მიიჩნევს. მაგრამ ამგვარი რამ ერთ სახელმწიფოში ვერ განხორციელდება, რადგან სახელმწიფოები პიროვნებებივით უპირისპირდებიან ერთმანეთს, ამიტომ მიზნისათვის აუცილებელია სახელმწიფოთა კავშირი (და არა ერთ სახელმწიფოდ გაერთიანება), სადაც შენარჩუნებული იქნება ნაციონალური ენები და გარანტირებული იქნება რწმენის თავისუფლება. ამგვარად წარმოუდგენია კანტს მარადიული მშვიდობა, როგორც მარადიული დაპირისპირება. მორალსა და პოლიტიკას შორის მუდამ იქნება ფაქტიური წინააღმდეგობა, მაგრამ არა შეურიგებელი ბრძოლა, რადგან ორივეს საერთო მიზანი აქვს. კანტის შესანიშნავი ნაშრომი „სამარადისო მშვიდობის შესახებ“ დღესაც არ კარგავს აქტუალობას და იმ ქმედითი სოციოლოგიური და პოლიტიკური აზრის ნიმუშად გვევლინება, რომელიც საკაცობრიო პროგრესის მამოძრავებელია.
უკანასკნელ წლებში აქტუალური გახდა ადამიანის ღირსების კანტისეული გაგება. კანტი ციცერონისგან (106-43) განსხვავებულად ხედავს ადამიანის ღირსებას. ციცერონი ასაბუთებდა არა საერთოდ ადამიანის, როგორც გვარის გამორჩეულ ღირსებას, არამედ ღირსებას პიროვნებისა, რომელიც პასუხისმგებელია თავისი აზრისა და საქმისათვის. კანტი კი მოითხოვს, ყველას ღირსების აღიარებას, ვინც კი, ღვთის ხატად და მსგავსად შეიძლება ჩაითვალოს (იქნება ეს თუნდაც ის არასრულწლოვანი, ავადმყოფი ან ხანდაზმული, რომელიც არ არის პასუხსმგებელი თავისი ქმედებებისათვის). ციცერონისათვის ყველა პიროვნება ადამიანია, მაგრამ ყველა ადამიანი არ არის პიროვნება; კანტი ამას ეთანხმება, მაგრამ, სავსებით სამართლიანად, ადამიანის ღირსებას იცავს. საწინააღმდეგო შემთხვევაში კი, როგორც სამართალში, ზოგადად, ისე მრავალფეროვან სოციალურ ცხოვრებაში, სავალალო შედეგებამდე შეიძლება მივიდეთ.
კანტის ანთროპოლოგიისადმი ინტერესი არ შემცირებულა მას შემდეგაც, რაც კანტმა ლექციების კითხვას თავი დაანება. იოჰან გოტფრიდ კარლ ქრისტიან კიზევეტერი (1766-1819) 1799 წელს კანტს სწერდა: კვირაობით, 10-12 საათამდე „ვკითხულობ ლექციას თქვენს ანთროპოლოგიაზე და ჩემი საკმაოდ დიდი აუდიტორია გადაჭედილია. ჩემს მსმენელთა შორის ყველა წოდების პიროვნებანი არიან: სტუდენტები, მოქალაქეები, ოფიცრები და ა.შ.“ (83,XII,294). ამავე წერილში კიზევეტერი მწუხარებას გამოთქვამს, რომ კანტს თავის ძლიერი ტკივილები აწუხებს: „ვინ არ გისურვებთ თქვენ ბედნიერ, უშფოთველ სიბერეს?!“.
ქართულ აზროვნებაში კანტის ნააზრევის შემოტანის პატივი ეკუთვნის პირველ ქართველ კანტიანელს, ს. დოდაშვილს, რომელმაც თავის „ლოგიკაში“ (1822) ადეკვატურად შეაფასა კანტის მნიშვნელობა. დოდაშვილმა, კანტიანელობის ნეოპლატონურ ტრადიციასთან დაკავშირების შესაძლებლობის გათვალისწინებით, კანტის მოძღვრების საკუთარი გაგება ანტონ კათალიკოსის (1720-1788) მიერ XII ს.-ში მოღვაწე ქართველი ნეოპლატონიკოსის, იოანე პეტრიწის (XI-XII სს,) ინტერპრეტაციასთან დააკავშირა.
Комментариев нет:
Отправить комментарий