კათოლიკოს-პატრიარქი კირიონი

რამეთუ უწყის უფალმან გზაჲ მართალთა და გზაჲ უღმრთოთა  წარწყმდეს.

ფსალმუნი 1:6

მიუხედავად მეტ-ნაკლები დროითი სიახლოვისა, მეოცე საუკუნის დასაწყისში საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიისათვის ბრძოლა ეროვნული ისტორიის ლეგენდურ ფურცლებს განეკუთვნება, ხოლო თავად მებრძოლთა სახელები, მათი რეალური სახე ისტორიულგ არემოებათა გამო სულ მალე გადმოცემა-თქმულებათა დანაშრევებით დაიფარა და გაფერმკთალდა, დამახინჯდა და სისხლ-ხორცისაგან დაიცალა. თუმცა დამოუკიდებლობააღდგენილი ეკლესიის პირველი საჭეთმპყრობლის, კირიონ კათოლიკოსის, სახელიათ წლეულების განმავლობაში, ეკლესიის დევნისა და შევიწროების ხანაშიც, იმ დრამატულ მოვლენათა ნათელ და მკვეთრ სიმბოლოდ, ნიშნად, ნიშანსვეტად რჩებოდა.

***

ქართულ მიწა-წყალს რუსთა ნახევარსაუკუნოვანი ბატონობა უკვე უკან ჰქონდა მოტოვებული, როცა 1855 წლის 10 ნოემბერს, ქვემო ნიქოზში დაიბადა გიორგი საძაგლიშვილი, შემდგომში - სახელგანთქმული ეპისკოპოსი კირიონი, სიცოცხლის მიწურულს - სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი (ან როგორც იმ დროს წერდნენ, ქათალიკოზ-პატრიარქი) კირიონ II. დროთა მსვლელობამ და ისტორიულმა ძიებებმა მას რიგითობა შეუცვალა და იგი უეცრად კირიონ III აღმოჩნდა, მაგრამ ეს, ალბათ, ყველაზე ნაკლებმნიშვნელოვანი, ყველაზე მშვიდობიანი ცვლილება იყო საქართველოს პირველი კათოლიკოს-პატრიარქის ბიოგრაფიაში, პირველისა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, პირველისა ას ექვსი წლის წყვეტილობის მერმე, - სხვა მხრივ, მისი ცხოვრება უჩვეულო, მოულოდნელი და განუჭვრეტელი ცვლილებებით იყო აღსავსე: კიევის სასულიერო აკადემიის კურსდამთავრებული ახალგაზრდა, ენერგიული მღვდელი თავდაუზოგავ სულიერ მოღვაწეობას პრესაში თანამშრომლობას და დიდი ოჯახის პატრონობას უთავსებს; მაგრამ თავსდატეხილი კატასტროფის შემდეგ - ერთ უბედურ ღამეს მისი ცოლ-შვილი ყაჩაღებმა ამოჟლიტეს - იგი ბერად შედგება დავითგარეჯის მონასტერში, სადაც კირიონის სახელს მიიღებს, სახელს მცხეთის ოდინდელი კათოლიკოსისა, რომელმაც ქართლის ეკლესია მსოფლიო ქრისტიანული სამყაროსაკენ, - ერთი, წმიდა, კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიისაკენ შემოაბრუნა და მაშინ ამით ის აღმოსავლური ქრისტიანობის ჩაკეტილობისა და გაშეშებისაგან იხსნა; შემდგომში, ისტორიულ-პუბლიცისტური ნარკვევებისა და ლიტერატურის თეორიის პირველი ქართული სახელმძღვანელოს ავტორი (გრიგოლ ყიფშიძესთან ერთად), არქიმანდრიტი კირიონი, პეტერბურგის წმიდა სინოდის გადაწყვეტილებით, ეპისკოპოსად იქნება ხელდასხმული; მალე იგი - ზნეობითა და მწიგნობრობით გამორჩეული მღვდელმთავარი - საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიისათვის ბრძოლას ჩაუდგება სათავეში; როგორც ყოველთვის, დემოკრატიულ-ლიბერალური სიოები რუსეთში იმჯერადაც მეტად ხანმოკლე აღმოჩნდა და ისევ ყინვიანი ამინდების ჩამოდგომას კირიონის რუსეთში გადასახლება მოჰყვა; სანაქსარის სამონასტრო საპატიმროში სასჯელის მოხდის შემდეგ იგი ევროპის ახლომახლო აღმოჩნდება და, ვიტებსკის ეპისკოპოსის პატივში მყოფი, გაზეთებიდან შეიტყობს როგორც რუსეთის თებერვლის რევოლუციის, ასევე რამდენიმე კვირის მერმე საქართველოს ეკლესიის მიერ ავტოკეფალიის თვითგამოცხადების შესახებ; ეპისკოპოსი კირიონი სამშობლოს მოაშურებს და მცხეთის სრულიად საქართველოს საეკლესიო კრებაზე, სადაც, საყოველთაო ვარაუდით, სამამამთავრო კვერთხი ტფილელ მიტროპოლიტ ლეონიდეს (ოქროპირიძეს) უნდა ჰრგებოდა, კათოლიკოს-პატრიარქად აირჩევენ კირიონს, რომელსაც მოქიშპენი, მოშურნენი და მეჭორავენი იმასაც კი აბრალებენ, რომ მას რუსეთში ხანგრძლივი ყოფნის შედეგად ქართული წირვა-ლოცვაც კი გადაავიწყდა. ის-ის იყო, ეკლესია-მონასტრებსა და საეკლესიო დაწესებულებებში კირიონ II-ის პორტრეტების დაკიდებას შეუდგნენ, რომ საკათოლიკოსო საბჭოდან საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სტამბაში დაბეჭდილი ახალი ცირკულარი მიიღეს - მოულოდნელად გარდაცვლილი კირიონის პორტრეტი ახალი კათოლიკოსის, ლეონიდეს, სურათით უნდა შეეცვალათ (თუმცა, ხუთი-ექვსი ათეული წლის შემდეგაც შეიძლებოდა აქა-იქ თვალი მოგეკრათ მისი ადგილმოუნაცვლებელი ფოტოებისათვის, რომელზეც გარდასულ საუკუნელთათვის ესოდენ ჩვეული სიმშვიდე და კეთილშობილება, დაწმენდილი თვალები და ფაქიზი ხელები იყო აღბეჭდილი).

***

როცა კირიონი აიძულეს, სამშობლო დაეტოვებინა, საქართველოს ეკლესია და მისი დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლა ეროვნული მოძრაობის ერთ-ერთი სიმბოლო იყო, - როგორც ქართული სკოლა, ქართული პრესა თუ ქართული თეატრი. თუკი ეკლესია ავტოკეფალიას მოიპოვებდა, რისი შესაძლებლობაც თითქოს აშკარად ილანდებოდა საუკუნის დასაწყისში, მაშინ ეს სიმბოლო კიდევ უფრო ფართო აზრსა და მნიშვნელობას შეიძენდა და იმედის იმ ცისარტყელას დაემსგავსებოდა, რომელსაც მომავალი ეროვნული დამოუკიდებლობის ოცნება უნდა გაეღვივებინა. ავტოკეფალიისათვის ბრძოლა მეოცე საუკუნის დასაწყისის საქართველოს ერთ-ერთი მღელვარე და დატვირთული ფურცელია - თავისი გმირებითა და მოწამეებით, შთაგონებითა და გულგრილობით, ღალატითა და შემგუებლობით, - ბრძოლა, რომელშიც ჩაბმული იყვნენ ეპისკოპოსები და მონაზვნები, მწერლები და მეცნიერები, ჟურნალისტები და მოხელეები, თუმცა საკითხის ისტორიულ-კანონიკურ ძირებში, სამღვდელოების გარდა, ცოტა ვინმე თუ იყო ჩახედული (რაზეც ექვთიმე თაყაიშვილისეული ერთი მოგონებაც მეტყველებს, - ილია ჭავჭავაძე მასთან მისულ მგზნებარე „ავტოკეფალისტებს“ შეჰპირდა, თქვენი „კეფალიისა“ არაფერი გამეგება, მაგრამ მეფისნაცვლის სასახლისაკენ მე წაგიძღვებითო). როცა ერი დამონებულია, მისი ლიტერატურაცა და თეატრიც, სკოლაცა და ეკლესიაც - ნებით თუ უნებურად - ეროვნული გადარჩენის სამსახურში დგება და თავის პირველად ამოცანებს ხშირად ეროვნული იდეალების ქადაგებასა და განმტკიცებას უმორჩილებს. ბევრი მაშინდელი მოღვაწისათვის ეკლესიის დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლა პოლიტიკური ბრძოლის საშუალება, იარაღი და გზა იყო, მით უმეტეს, უკვე სეკულარიზებულ საზოგადოებაში, სადაც უმრავლესობას დავიწყებული აქვს, რომ დედაეკლესია - ქრისტეს მომლოდინე მარადიული სასძლო - მაცხოვრის მისტიკური სხეულია და წარმავალ პოლიტიკურ რეჟიმებთან, მთავრობებთან და იდეოლოგიებთან მისი კავშირი მხოლოდ დროებითი და შემთხვევითი შეიძლება იყოს.

სამშობლოში დაბრუნებულ კირიონს უკვე სხვა ქვეყანა, სხვა საზოგადოება, სხვა ინტერესები და ორიენტირები დახვდა. საქართველო საუკუნოვანი მონობის ხუნდებისაგან თავისუფლდებოდა, რუსეთის იმპერიის დამსხვრევის შემდეგ ეკლესია და მისი ავტოკეფალია უკვე აღარ იყო სიმბოლო, ნიშანი, ბაირაღი, - მით უმეტეს, რესპუბლიკაში, რომელსაც სოციალ-დემოკრატიული მთავრობა ედგა სათავეში და რომელიც „სოციალისტურ სამოთხეს“ აშენებდა. ირგვლივ აშკარა იყო არა ოდენ რელიგიური ინდიფერენტიზმი, არამედ ძლიერი ანტიქრისტიანულ-ანტისაეკლესიო ტალღაც, რომელიც თუ ლიტერატურულ-ფილოსოფიურ წრეებში მეტ-ნაკლებად მშვიდობიან ფორმებში გამოიხატებოდა, - ძირითადად სტამბურად ნაბეჭდი ტექსტების სახით, - უფრო დაბალ ფენებში ეს განწყობანი სამღვდელოებასთან მკვეთრ დაპირისპირებასა და ეკლესია-მონასტრების დარბევა-გაძარცვაში ვლინდებოდა. ამ სენმა ბოლშევიკურ-კომკავშირული გაქანება და მასშტაბები, რა თქმა უნდა, 20-იან წლებში შეიძინა, თორემ დაწყებით - ეს სამწუხარო სიმართლეა! - ის რამდენიმე წლით ადრე დაიწყო. განა ეკლესიათა გუმბათებიდან ჯვრების ჩამოყრასა და წმიდანთა საფლავების წაბილწვას მხოლოდ ჩეკას კაბინეტებში შედგენილი დადგენილებები ედო საფუძვლად? განა ამ დადგენილებათა ხორცშესხმისას სახალხო თვითმოქმედება და მგზნებარება მცირე როლს თამაშობდა? განა მხოლოდ შინსახკომელთა შიშს შეეძლო ისე უცებ დაეცარიელებინა ქართული ეკლესიები, რომ 20-30-იან წლებში პროფესორ გრიგოლ წერეთლის ეკლესიაში სიარული მომდევნო ათეული წლების მანძილზე ინტელექტუალთა შორის უცნაურ, უჩვეულო, აღსანიშნ გამონაკლისად იყო მიჩნეული?

საკათოლიკოსო კათედრაზე აღსაყდრებული ასული კირიონი აშკარად ხედავდა, რომ ეკლესიაში მხოლოდ „მარილი სოფლისაჲ“ რჩებოდა, მაგრამ ამით ეკლესია, ამასთანავე, საკუთარ არსს უბრუნდებოდა, - ეს ის ხანმოკლე პერიოდი იყო, როცა მართლმადიდებელმა ეკლესიამ თავიდან მოიშორა იმპერიის ერთ-ერთი სამინისტროს არცთუ საპატიო ფუნქცია (სხვათა შორის, რუსეთის საეკლესიო-ჩინოვნიკური პოლიტიკის შედეგიც იყო ქართველობის გაგულგრილება რელიგიის მიმართ მეცხრამეტე საუკუნის დასასრულსა და მეოცე საუკუნის დასაწყისში). საქართველოს ეკლესია თავის ისტორიას, თავის ტრადიციას უნდა დაჰბრუნებოდა: კირიონსა და მის თანამოაზრეებს კარგად მოეხსენებოდათ, რომ ქართულმა ეკლესიამ მხოლოდ ფორმალურად დაკარგა ავტოკეფალია 1811 წელს, - როცა რუსეთის წმიდა სინოდმა კათოლიკოს-პატრიარქი ანტონი II, ერეკლეს ძე, რუსეთს გაიწვია და ქართლ-კახეთის მწყემსთმთავრის საყდარი პეტერბურგიდან დანიშნულ ეგზარქოსს, მიტროპოლიტ ვარლამ ერისთავს, ჩააბარა (სხვათა შორის, მთელი საუკუნის განმავლობაში საქართველოს ეგზარქოსთაგან ერთადერთ ქართველს), მაგრამ ეს მხოლოდ ლოგიკური დასასრული იყო იმ მიმართულებისა, ქართული ეკლესიის იმ პრორუსული არჩევანისა, რომელიც ბევრად ადრე დაიწყო, - დაიწყო მაშინ, როცა XVII საუკუნიდან ქართული საღმრთისმსახურო წიგნები რუსულის მიხედვით სწორდებოდა, როცა ქართველი მღვდელმთავრები და მეფე-დიდებულები რუსეთიდან ჩამოსულ საეკლესიო „რევიზორებს“ არწმუნებდნენ, რომ ქართველები უეჭველად მართლმადიდებლები იყვნენ, როცა 1769 წელს კათოლიკოსი ანტონი I რუსეთის საეკლესიო ხელისუფლებას სთხოვდა ნაკურთხი მირონის გამოგზავნას, როცა რუსეთის უწმიდესი სინოდის წევრი, საქართველოს ეკლესიის მეთაური ანტონი II სერაფიმებით შემკულ რუსულ თეთრ კუნკულს ატარებდა ბიზანტიურ-ქართული მკაცრი, მარტივი, შავი სამღვდელმთავრო თავსაბურავის ნაცვლად.

ავტოკეფალიის აღდგენა მხოლოდ იურიდიული აქტი არ უნდა ყოფილიყო, ამ დროს საქართველოს ეკლესიის ორიენტაციის საკითხი წყდებოდა, მისი მომავალი სახე იძენდა გარკვეულობას. ამ თვითგაცნობიერებაში, თვითდამკვიდრებაში კი თავისი როლი უნდა ეთამაშა კირიონის ერთ დროს ფართოდ ცნობილ წიგნსაც - „Культурная роль Иверии в истории Руси“, რომელიც კომუნისტური ცენზურის მიერ საგულდაგულოდ იყო მიჩქმალული, წიგნს, რომელსაც უფრო მეტად იდეური მნიშვნელობა ჰქონდა, ვიდრე სამეცნიერო, წიგნს, რომელშიაც თითქმის მთელი შუასაუკუნეობრივი რუსული კულტურა ქართული გავლენის შედეგადაა გამოცხადებული. ამ ცოტა უცნაური ნაშრომის პათოსი აშკარაა: ხაზი გაუსვას, დაამტკიცოს ქართული ქრისტიანობის, ქართული ეკლესიის უპირატესობა რუსულთან მიმართებაში.

კირიონის წრეში კარგად იცოდნენ, რომ ეკლესიის შემობრუნება, საეკლესიო ცხოვრების განახლება ისევ საღმრთისმსახურო წიგნების გასწორებით უნდა დაწყებულიყო (ოღონდ ამჯერად უკვე არა რუსული წყაროების საფუძველზე, არამედ თხუთმეტსაუკუნოვან ქართულ ლიტურგიკულ ტრადიციებზე დაყრდნობით), რასაც შემდგომ ქართული საეკლესიო არქიტექტურის აღორძინება უნდა მოჰყოლოდა (ცნობილია, რომ XIX საუკუნის განმავლობაში საქართველოში ან ხახვისთავიანი რუსული ეკლესიები ან ფსევდობიზანტიური სტილის ტაძრები იგებოდა, თვით ძველი ქართული ტაძრების რესტავრაციაც კი ფრესკების შეთეთრებასა და რუსული გუმბათების დადგმაში გამოიხატებოდა). სანამ ახალ ქართულ საეკლესიო არქიტექტურას დაედებოდა საფუძველი, ისევ ურყევ და სანდო მემკვიდრეობას მიმართეს და ტფილისში, გოლოვინის პროსპექტზე, უზარმაზარი სამხედრო ტაძრის წინ, რომელიც არა მარტო სიმძიმისა და მოუქნელობის, არამედ რუსული იარაღის ძალმოსილების სიმბოლოც იყო, სამთავისის ტაძრის ასლი - ქვაშვეთის ეკლესია აღიმართა; შემდგომი ნიშანსვეტი ფოთის საკათედრო ტაძრის მშენებლობა იყო, ჭყონდიდელის სამომავლო საყდრისათვის, რომელიც, მესვეურთა და მშენებელთა ჩანაფიქრით, ქართული საეკლესიო კლასიციზმის სანიმუშო ძეგლი უნდა გამხდარიყო...

***

მაგრამ წიგნების სწორება შეწყდა, ქართული საეკლესიო ტანსაცმლის რეფორმა შუა გზაზე შეჩერდა ბიზანტიურსა და რუსულს შუა, დაუმთავრებელი ქვაშვეთის ამოქმედება თუ მაინც მოესწრო, დაუმთავრებელ ფოთის თეატრში სახელმწიფო თეატრი მოთავსდა... 1918 წლის ზაფხულის ღამეს კი, 27 ივნისს, მარტყოფის მონასტერში, საიდუმლო ვითარებაში, წყდება სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, კირიონ II-ის, სიცოცხლე... ქართულ ეკლესიას მომავალში დიდი განსაცდელი - დაუნდობელი და სისხლიანი ქარიშხალი - ელოდა.

ავტოკეფალიისათვის ბრძოლის დრამა 1917 წლის 12 მარტს სვეტიცხოველში საზეიმო წირვით დამთავრდა, მაგრამ თუ ფარდის დაშვებად 1943 წელს რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ საქართველოს ეკლესიის დამოუკიდებლობის აღიარებას მივიჩნევთ (რაც „ხალხთა დიდი ბელადის“ უშუალო ჩარევით მოხდა), მაშინ ეპილოგი თავად დრამაზე ორჯერ უფრო ხანგრძლივი აღმოჩნდება, ხოლო თავისი ტრაგიზმით კი - უპრეცედენტო, წარმოუდგენელი და მოულოდნელი. ამ მეოთხედსაუკუნოვანი ეპილოგის განმავლობაში დრამის მთავარი მოქმედი პირები ისტორიამ არა მარტო დააცალცალკევა, არამედ სრულიად სხვადასხვაგან გადაისროლა - წინ იყო შიმშილი და დახვრეტები, გენერალისიმუსის მადლობები და პროფესორის აუდიტორიები, მოხერხებული კაბინეტები და გულაგის ბარაკები... მაგრამ ეს უკვე სხვა საუბრის თემაა...

ეპისკოპოსი კირიონი პირველი იყო ავტოკეფალიისათვის მებრძოლთა გუნდში; პირველი იყო, რომელიც აღდგენილ საპატრიარქო საყდარზე ავიდა; იგი საქართველოს ეკლესიის ტრაგედიის მსხვერპლთა შორისაც პირველი აღმოჩნდა...

აგვისტო, 1995

Please Share it! :)