ქართველი ერი და ქრისტიანობა

ავტორი: თემურ ბუაძე

 თეოლოგიის დოქტორი

მეოცე საუკუნის 80-იანი წლებიდან მოყოლებული, ბევრი ძალიან საინტერესო ნაშრომი გამოჩნდა, რომლებიც ერის, ეროვნულობის საკითხებს ეხება. მათ შორის განსაკუთრებით გამოსარჩევია ერნესტ გელნერის, ბენედიქტ ანდერსონის,  ენტონი სმიტის და სხვა რამდენიმე ავტორის შრომები[1].

 ყველა ეს მოაზროვნე ერთხმად აღიარებს, რომ ერი ანუ ნაცია, როგორც სოციალურ პოლიტიკური ფენომენი, და ნაციონალიზმი, ანუ ერის იდეა, მე-18 საუკუნების არტეფაქტური წარმონაქმნებია. ეს მოსაზრება იმდენად დომინირებს, რომ სპეციალისტთაგან მის წინააღმდეგ აღარავინ კამათობს. ერისა და ნაციონალიზმის წარმოშობის აუცილებელ პირობად მიაჩნიად ინდუსტრიალიზაციის ეპოქა (გელნერი); მონარქიული და ღვთაებრივი მართველობის იდეის უარყოფა, კაპიტალიზმისა და წიგნის ბეჭვდის გამოჩენა (ანდერსონი); ეროვნული სოლიდარობა, რომელიც საერთო ისტორიული წარსულის იდეოლოგიამდე აყვანილ მითოლოგიზაციაზე და თანაზიარ ეროვნულ იდენტობაზე იქნება დამყარებული. ეს უკანასკნელი სმიტისეული „ეთნოსიმბოლიზმის“ სახელითაა ცნობილი. მანამდე გავრცელებულ მოსაზრებას, რომლის თანახმად, ერები კაცობრიობის არსებობის ძველთაძველი, ბუნებრივი და ისტორიულად დასაბუთებული ფორმებია, „პრიმორდიალისტურს“ უწოდებენ და მეცნიერული რომანტიზმის გამოხატულებად მიაჩნიათ.

სამწუხაროდ, ჩვენი მოხსენების მიზანი ვერ იქნება ერებისა და ნაციონალიზმის წარმოშობის სხვადასხვა, მეტად საინტერესო მოდერნული და პოსმოდერნული თეორიების განხილვა. როგორც მოხსენების სათაური მიანიშნებს, ჩვენი სურვილი და მიზანია ვისაუბროთ ქრისტიანობის, კერძოდ მართლმადიდებლობის, როლზე ქართველი ერისა და ეროვნული იდენტობის ჩამოყალიბების ისტორიულ პროცესში. ცხადია მართლმადიდებლობა გავლენას ახდენდა ქართველი ერის სოციალურ ყოფასა და ეროვნულ ცნობიერებაზე გაცილებით უფრო ადრე, ვიდრე ქართველობა  მოდერნული აზრით შეისხამდა ეროვნულ სტრუქტურას. აქედან გამომდინარე, თავიდან ვერ ავიცილებთ  „ქართველი ერის“ ეგრეთწოდებული „პრიმორდიანისტული“ აზრით ხმარებას. ამით სულაც არ გვინდა ზემოთ ნახსენებ გაბატონებულ თეორიებს დავუპირისპირდეთ. რა ჭეშმარიტებასაც არ უნდა შეიცავდნენ ეს უკანასკნელნი, ცხადია, რომ არც ერთი ერი ცარიელ ადგილზე არ ჩამოყალიბებულა, მას შემდეგ რაც ზემოთნახსენები მოდერნისტული ფაქტორები გამოჩნდნენ სცენაზე. ნებისმიერი თანამედროვე, მოდერნული ერის განსახლების ტერიტორიაზე მანამდე არსებობდა ცოცხალი სოციალური ორგანიზმი ან ორგანიზმები, გამორჩეულნი საკუთარი ენით, რელიგიური არმსარებლობით, საერთო ისტორიული მახსოვრობით და ა. შ. ამ რეალიის აღსანიშნავად ქართველი კაცი საუკუნეების მანძილზე იყენებდა ტერმინ „ერს“, ამიტომ ჩვენც მას „პრიმორდიალისტური“ სემანტიკით გამოვიყენებთ, ხოლო სიტყვა „ნაციაში“ ჩავდებთ მის თანამედროვე მოდერნისტულ და პოსტმოდერნისტულ გაგებას. ეს პირობითი ტერმინოლოგიური დიფერენციაცია, საშუალებას მოგვცემს „უსაფრთხოდ“ ვილაპარაკოთ „ქართველი ერის“ მრავალათასწლოვან ისტორიაზე და ამავე დროს ავღნიშნოთ, რომ ილია ჭავჭავაძე ქართული ნაციონალური გენეზისის გადამწყვეტ ფიგურად გვევლინება.

როგორც უკვე ავღნიშნეთ, ქართველი კაცი საუკუნეების მანძილზე იყენებდა ტერმინ – „ერს“, თავისი ქვეყნის ისტორიულ წარსულზე საუბრისას. ამ ტერმინის გამოყენების შემთხვევებზე დაკვირვება დაგვანახებს მისი სემანტიკური მნიშვნელობის ევოლუციას და შესაძლებლობას მოგვცემს ნათლად დავინახოთ ქრისტიანობის მნიშვნელობა ეროვნული თვითშეგნებისა და იდენტობის ჩამოყალიბების საქმეში. სერგო რატიანის ერთ-ერთი სტატიის[2] თანახმად, ამ თვალსაზრისით, ძალიან საინტერესოა ორი ტექსტი: დამანა მელიქიშვილის ძველი ქართული ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ტერმინოლოგიის ისტორიიდან  და ნიკო ბერძენიშვილის საქართველოს ისტორიის საკითხები[3].

დამანა მელიქიშვილი თავის ანალიზს, წმინდა წერილის ქართული თარგმანების ტრადიციაზე აფუძნებს. როგორც მისი ზემოთდასახელებული ნშრომიდან ირკვევა, ქართველები „ერად“ თარგმნიდნენ ორ ბერძნულ ლექსემს: ο λaoς და o ocloς. ამ ორი ლექსემიდან იგი განსაკუთრებით გამოჰყოფს პირველს – λaoς, რომელიც უფრო ხშირად ითარგმნებოდა ისეთ შესატყვისობაში, როგორიცაა „ერი ღვთისა“, სადაც ღვთის რჩეული ერი, ანუ ჭეშმარიტი რელიგიური რწმენით გაერთიანებული ხალხი იგულისხმება. ასევე ირკვევა, რომ ორ სინონიმურ ლექსემს – eqnoς და genoς – ქართველები თარგმნიდნენ როგორც წარმართს, ტომს, ნათესავს,  ხალხს. როდესაც ქართველი წინდა წერილის თარგნისას, მკაცრ დიფერენციაციას ახდენდა ლექსემებს λaoς-სა და  eqnoς ან genoς შორის, მას გათვიცნობიერებული უნდა ჰქონოდა ორი მომენტი:

მთარგმნელმა კარგად უწყოდა, რომ პრიმიტიული გვარტომობრივი კავშირები დაფუძნებული იყო ნათესაურ კავშირებსა და ლოკალური ღვთაებების საერთო რელიგიურ კულტზე. ეს მეორე კომპონენტი უაღრესად მნიშვნელოვანია, რადგან, ცხადია, რომ არქაულ პერიოდში წარმართული რელიგია, მისი თანმდევი მითოლოგია, საკულტო რიტუალები, პოეზია და საკრალური ტექსტები არსებითად განსაზღვრავდნენ პირველყოფილი ეთნიკური ჯგუფების მსოფლმხედველობას, კულტურულ ინდივიდუალობას, სპეციფიკურ ადათწესებს და ა. შ. ძველი ქართველის ინტუიცია და ცნობიერება იმდენად კარგად წვდებოდა რელიგიური კულტის მნიშვნელობას პირველყოფილი ეთნიკური ჯგუფების ფორმირების საქმეში, რომ იგი ტერმინ „წარმართს“ ერთი წარმოშობის ხალხის სინონიმად ხმარობდა. დამანა მელიქიშვილს რამდენიმე მაგალითი მოჰყავს, სადაც ერთი ეთნიკური წარმომავლობის ხალხის აზრით გაგებული „წარმართი“ „ერის“ საპირისპიროდაა წარმოდგენილი: „რად აღიძრენ წარმართნი და ერმა იძრახა ცუდი?“ (საქ. მოციქ 4.15); „ნათელი გამობრწყინვებად წარმართთა ზედა და დიდებად ერისა შენისა ისრაელისა“ (ლუკა 2. 32)[4]

ქრისტიანული რელიგიით შთაგონებული ქართველი ითავისებს მონოთეისტური ქრისტიანული იდეის გარშემო გაერთიანებულ ახალი სიციალურ-პოლიტიკური ორგანიზმის „რჩეული ერის, ახალი ისრაელის“ არსებობას და მას ერთი წარმოშობის ხალხზე ანუ „ნათესავზე“ მაღლა აყენებს. ამ გარემოებას ხაზს უსვამს ნიკო ბერძენიშვილიც, იგი წერს: „ერი სხვა წარმოშობისაა, ის ნათესავის ცნებიდან არ ამოდის. ნათესავი კი თესლის ცნებიდან ამოდის“[5]. ცხადია ტერმინ „ერს“ არ შეიძლება მხოლოდ რელიგიური კონოტაცია ჰქონოდა, იგი ბუნებრივად შეიცავდა „სეკულარულ“ ასპექტს. ნიკო ბერძენიშვილი და ჯერ კიდევ სულხან-საბა ორბელიანი აღნიშნავდნენ, რომ „ერი“ ნიშნავდა, ქვეყნის არასასულიერო ფენას, უბრალო ხალს ან ქვეით ჯარსაც კი[6].

სერგო რატიანი სამართლიანად არნიშნავს, რომ ერისა და ნათესავის დაპირისპირება არ გამორიცხავს, რომ ადრინდელ ეპოქაში ერი უმეტესწილად ერთი ეთნიკური წარმომავლობის ხალხისაგან შემდგარიყო[7]. აქ დაპირისპირება უარყოფას კი არ გულისხმობს, არამედ განვითარებას. საქმე იმაშია, რომ წარმართული ღმერთების ძალაუფლება და კერპთაყვანისმცემლური კულტი უმეტესად შემოსაზღვრულ, კონკრეტულ გეოგრაფიულ არეალზეა მიჯაჭვული. აქედან გამომდინარე, წარმართობა მხოლოდ ნათესაობრივ-ტომობრივ რელაციებზე დამყარებულ ერთობებს უკავშირდება. ქრისტიანთა ღმერთი კი, წარმართი ღვთაებისაგან განსხვავებით, მხოლოდ მონათესავე ხალხების ღმერთი არ არის, არამედ იგი ადამიანებს ახალი ჭეშმარიტი, უნივერსალური იდეით და პრინციპებით აერთიანებს. ქრისტიანთა ღმერთი არ შეიძლება მხოლოდ რომელიმე eqnoς-ის საკუთრება იყოს, მისადმი რწმენა რჩეულ ერს „ახალ ისრაელს“ წარმოშობს. ჭეშმარიტ რწმენას შესაძლოა მონათესავე ხალხებიც იზიარებდნენ, აქედან გამომდინარე, „ერი“ eqnoς და genoς არ გამორიცხავს, თუმცა მათზე არ რედუცირდება.

რაკი, ქრისტიანული რწმენა ქართველი ხალხის წინამოდერნისტული ნაციის ანუ ქართველი ერის ჩამოყალიბების უმთავრესი ფაქტორი გახლდათ, ადვილად გასაგები ხდება ეკლესიის გადამწყვეტი მნიშვნელობა ამ ჩამოყალიბების პროცესში მთელი შუა საუკუნეების განმავლობაში: ერთიანი პოლიტიკური ცენტრის არ არსებობის შემთხვევაში, თვით, შინაგანი დაქსაქსულობისა და დაძაბული ურთიერთმტრობის პირობებშიც კი, ეკლესია ერთიანი ეროვნული თვითშეგნების, იდენტობის კერა გახლდათ, რადგან იგი ეროვნული სხეულის ტერიტორიულ საზღვრებს პოლიტიკურ კატეგორიებში კი არ გამოსახავდა, არამედ რელიგიურში. (გავიხსენოთ გიორგი მერჩულის  ერთერთი ყველაზე ხშირად ციტირებული ფრაზა: „ქართლად ფრიადი ქვეყანა აღირაცხების, სადაცა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვაი ყოველი აღესრულების“). ეკლესია ერთიანი პოლიტიკური ცენტრის არსებობის შემთხვევაში კი, მეფეს საკრამენტალურ ლეგიტიმაციას სძენდა და ამით ქვეყნის დინასტიური სტაბილურობის ერთ-ერთი საფუძველი იყო; უმეტესწილად ეკლესიის წიაღში იწერებოდა ისტორიული ქრონიკები და ფიქსირდებოდა საერთო ისტორიული ეროვნული მეხსიერება, ეკლესიის წიაღში ითარგმნებოდა წიგნები და იქმნებოდა ორიგინალური სასულიერო ლიტერატურა; ხშირ შემთხვევაში, ეროვნული ტერიტორიის მთელ სივრცეზე მხოლოდ ეკლესია იყენებდა საერთო ლიტერატურულ ენას; მართლმადიდებელი ეკლესიისადმი კონფესიონალური კუთვნილება ყველაზე ეფექტური იმუნიტეტი იყო უცხო დამყრობელ ხალხებში ასიმილაციის წინააღმდეგ. ზემოთ ჩამოთვლილი მიზეზების გამო, მთელი შუა საუკუნეების განმავლობაში, თვით ახალ დრომდე, ქართველი უპირველეს ყოვლისა სარწმუნოებრივ იდენტობად აღიქმებოდა და შემდეგ ეროვნულად; ქართლის ცხოვრებაში ხშირად გვხვდება ტერმინი – „სარწმუნოებით ქართველი“[8]; ქართველი, ეთნიკური წარმომავლობისდა მიუხედავად, ყველა მონოფიზიტს „სომეხს“ ეძახდა, კათოლიკეს კი – „ფრანგს“; ქართლელი, იმერელი, კახელი, მესხი, მეგრელი, სვანი და სხვა თავს ქართველად აღიქვამდნენ, რადგან მართლმადიდებელნი, ანუ „სარწმუნოებით ქართველნი“ იყვნენ. „ქართლის ცხოვრებაში ამასთან დაკავშირებით ვკითხულობთ: „პირველი, უკეთუ ჰკითხო ქართველსა ანუ იმერსა, მესხსა, ჰერკახსა რა რჯულის ხარ, წამს მოგიგებს: „ქართველი“. ქართლის სომხითის მკვიდრნი, მიუხედავად იმისა, რომ ქცევა-ზნითა ქართულითა არიან, მაინც სომხებად იწერებიან, რადგან სარწმუნოებით სომეხნი არიან. მეორედ, არს ამათ ყოველთა წიგნი და ენა ერთი-იგივე ფარნაოზ პირველისა მეფისაგან ქმნული: და ჰკითხო რა წინთქმულთა მათ კაცთა: „რა ენა და წიგნი უწყი“, მოგიგებს მყის: „ქართული“. რამეთუ არა იტყვის, არცა რჯულსა, ენასა და წიგნსა იმერთასა, ანუ მესხთა და ჰერ-კახთასა“[9]. ამ თვალსაზრისით, ძალიან საგულისხმოა ასევე თამარ მეფის ისტორიკოსის ცნობა: „ქართველთა სარწმუნოების“ უპირატესობაში დარწმუნებულმა ივანე მხარგრძელმა თავის ძმას, ზაქარიას მოუწოდა ქართველთა რჯული მიეღო. უარყო რა მართლმადიდებლობის მიღება, ზაქარიამ უპასუხა: „მე არა შევერთვი ქართველთა“[10]. ეს პასუხი კარგი ინდიკატორია, იმ ეპოქის ეროვნული ცნობიერების: „სამოქალაქო“ თვალსაზრისით ისეთი უეჭველი ქართველიც კი, როგორიც ზაქარია ამილსპასალარი იყო მონოფიზიტობის გამო, ქართველად თავს ვერ აღიქვამდა, და ღვიძლი ძმისაგანაც არ აღიქმებოდა ასეთად.

ამ ეპოქაში, ეროვნული იდენტობის რელიგიურთან თანხმობა, ცხადია, მხოლოდ ქართული ფენომენი არ არის. იგივე რეალობას ვხედავთ შუა საუკუნეების ევროპაში. ტერმინი „ერის“ ლათინური შესატყვისი „ნაცია“,  – რომელიც ქართული „სამშობლოს“ მსგავსად, ეტიმოლოგიურად „შობიდან“, „დაბადებიდან“ მოდის – ძალიან ვიწრო, სპეციფიკური აზრით გამოიყენებოდა ევროპაში მე-16 საუკუნის დასაწყისამდე; იგი ძირითადად უნივერსიტეტის პროფესორთა და სტუდენტთა სათვისტომოების აღსანისნავად გამოიყენებოდა. ბენედიქტ ანდერსონის ტერმინოლოგიას თუ გამოვიყენებთ, შეიძლება ვთქვათ, რომ ნაციონალიზმამდე ევროპაში არსებობდა „დიადი რელიგიურად წარმოსახვითი საზოგადოება“, კერძოდ ქრისტიანული, რომელიც ცხადია, კათოლიკურ აღმსარებლობასა და საერთო საეკლესიო, საუნივერსიტეტო, სალიტერატურო ენას – ლათინურს ეფუძნებოდა. ამ ეპოქის ევროპის სასულიერო და საერო ცხოვრება ცენტრალიზირებული იყო; პირველს სათავეში რომის პაპი ედგა, მეორეს – წმინდა რომის იმპერიის იმპერატორი; ამასთანავე, საეკლესიო და საერო ხელისუფლება კონსტიტუციურად და ხშირად ფაქტიურადაც, მკაცრად არ იყვნენ დიფერენცირებულნი ერთმანეთისაგან; ორივე, პაპიცა და იმპერატორიც, ერთ რელიგიურ-პოლიტიკურ ორგანიზმში – კათოლიკურ ეკლესიაში ცხოვრობდნენ; ორივე ეკლესიის ღვთივკურთხეულ, მაგრამ განსხვავებულ მსახურებად აღიქმებოდა. შუასაუკუნეების ევროპის კათოლიკური აღმსარებლობით ფორმირებული ერთიანი რელიგიურ-პოლიტიკური სივრცის „პრიმორდიალისტურ ნაციებად“ დაყოფა, ნაციონალური მონარქიების და რეფორმაციის წარმოშობამ გამოიწვია. ცხადია, რომ ევროპის წინამოდერნულ ნაციებად დაყოფის პროცესი განსაკუთრებით დააჩქარა რეფორმაციამ ანუ რელიგიურმა ფაქტორმა, რადგან ამ უკანასკნელმა ბიძგი მისცა ბიბლიის ნაციონალურ ენებზე თარგმნას; ამით ამ ენებმა საკრალური და კულტურული არტიკულაციის ფუნქცია შეიძინეს; ამასთან ერთად, რომის პაპის ძალაუფლების შესუსტებამ, ნაციონალურ მონარქიებს რეალური პოლიტიკური ავტონომია შესძინა. ცხადია, რომ რელიგიური ფაქტორი, იქნებოდა ეს კათოლიკური თუ პროტესტანტული აღმსარებლობით გამოწვეული ისევ უმთავრეს მაფორმირებელ ძალად რჩებოდა ნაციონალური მონარქიების წარმოშობისას.

მართალია, წინამოდერნული ერების მაკონსტრუირებელ ფაქტორთაგან რელიგიას ერთერთი უმთავრესი მნიშვნელობა ენიჭება, ერების ჩამოყალიბება, ცხადია, სხვა ფაქტორების არსებობასაც გულისხმობს. ჩვენ უკვე ავღნიშნეთ, რომ ერთი რელიგიური იდეის გარშემო გაერთიანებული ერი არ შეიძლება ამა თუ იმ ეთნოსით შემოიფარგლოს. სხავადასხვა ეთნოსების გაერთიანების შესაძლებლობა, ცხადია, შესაბამისი პოლიტიკური ნებისა და ძალაუფლების არსებობას მოითხოვს. ისტორიულად, ერის პოლიტიკური, ადმინისტრაციული თვალსაზრისით გამაერთიანებელ ძალად, ეკლესიის მოკავშირე, გამარჯვებული მთავარი ანუ სამეფო დინასტია გვევლინება. როგორც წესი, გამარჯვებული სამთავროს დიალექტი ის ენაა, რომელზეც წმინდა წერილი ითარგმნება, ან სამეფო დინასტია საკრამენტალურ ენას აღიარებს საკანონმდებლო, ადმინისტრაციულ ენად. ასე რომ, ერთი ადმინისტრაციული ცენტრი, ერთი ენა ერთიანი კულტურული და საკანონმდებლო სივრცე  ერის პოლიტიკური ერთობის საფუძველი ხდება. ბაგრატოვანთა სამეფო დინასტიის ათასწლოვანი წვლილი ქართველი ერის ჩამოყალიბებასა და განმტკიცებაში ყველა ქართველისათვის ნათელია. ბაგრატოვანთათვის ცხადი იყო, რომ საქართველოს ერთიანობისათვის ბრძოლა, ქართული ეკლესიისადმი ზრუნვასა და მსახურებას გულისხმობდა. ამასთან დაკავშირებით, ვახუსტი ბაგრატიონი შენიშნავს: „არასადმე ვიხილავთ დიდთა შენებულებათა და ეკლესია-მონასტერთა ანუ ხატთა და ჯუართა ძვირფასთა, რომელზედა იყოს სხუათა მეფეთა სახელნი, თვინიერ: „ჩვენ მეფემან საქართველოსამან ანუ ქართლისამან ანუ აფხაზეთისამან“, რომელთა ზედა წერილ არიან ქუათა, ხატთა და ჯუართა ზედა“[11].

ზოგადად, რათა უფრო ნათლად დავინახოთ, წინამოდერნული ერების მთვარი მაკონსრუირებელი ფაქტორები, უპრიანი იქნება, ებრაელი ერის ჩამოყალიბების ბიბლიურ ისტორიას მივადევნოთ თვალი. წმინდა წერილი ღვთაებრივი ავტორიტეტით მიუთითებს ეროვნული იდენტობის უმნიშვნელოვანეს ელემენტებს.

ბიბლიური თხრობის თანახმად, ებრაელი ერის გენეზისი იაკობის შთამომავლების ეგვიპტიდან გამოხმობით იწყება. მხოლოდ საერთო წარმომავლობით დაკავშირებული eqnoς-ური ჯგუფი, მოსემ ერთი რელიგიური იდეით – მამაპაპათა ღმერთის საერთო მსახურებით, გააერთიანა და მის laoς-სად ანუ ერად ჩამოყალიბებას დაუდო სათავე. უდაბნოში ხანგრძლივი მოგზაურობის დასაწყისში, ებრაელი ხალხის საერთო იდენტობა მხოლოდ ერთი საკურთხეველით ანუ საერთო რელიგიური კულტით, საერთო ისტორიული მახსოვრობით ანუ ეგვიპტის მონობაში გატარებული მძიმე დღეების საერთო განცდით და ერთი სალაპარაკო ენით განსაზღვრებოდა. უდაბნოში მოგზაურობისას, ებრაელი ხალხი კოლექტიურად მონაწილეობდა ღვთისმსახურებაში; უდაბნოშივე მიიღო ღვთაებრივი მცნებები და კანონები, რომლებმაც მათ რელიგიურ და სოციალურ ცხოვრებას ჰომოგენური ხასიათი შესძინა და მათ სალაპარაკო ენას საკრალური და ლეგალური ხასითი მისცა; ღმერთის მიერ უდაბნოში აღსრულებულმა სასწაულებმა, მათ მიერ ჩადენილმა ცოდვებმა და ღმერთის მიერ მოვლენილმა სასჯელებმა, საერთო ისტორიულ მახსოვრობას საკრამენტალური ხასიათი შესძინა. როგორც უკვე ავღნიშნეთ, ეს უკანასკნელი უმნიშვნელოვანეს როლს თამაშობს ენტონი სმიტის „ეთნოსიმბოლიზმის“ კონცეფციაში. სმიტი ბევრს საუბრობს ასევე „სოლიდარობის“ მნიშვნელობაზე, რომელიც ებრაელ ხალხს ამალეკისა და წმინდა მიწაზე მცხოვრები სხვა წარმართი ერების წინააღმდეგ ბრძოლამ განუმტკიცა. მოხეტიალე ებრაელი ხალხის უმნიშვნელოვანეს მიზანს საკუთარი ტერიტორიის მოპოვება და იქ მყარად დამკვიდრება წარმოადგენდა. საკუთარმა ტერიტორიამ სახელმწიფროებრიობა მოიტანა. სახელმწიფოს ერთიანობა და სიმტკიცე დაფუძნებულია რელიგიური რწმენის სიწმინდესას და ღვთივკურთხეულ დინასტიაზე. პირველის სიმბოლო იერუსალიმის ტაძარი იყო, მეორისა კი – დავით მეფე. ახლადჩამოყალიბებული სახელმწიფოს მისია იყო ებრაელი ხალხის და მისი სახელმწიფოებრიობის დაცვა გარშემომყოფი მტრებისაგან. თავად ებრაელი ხალხის მოვალეობა კი ჭეშმარიტი რწმენისადმი ერთგულება გახლდათ. ჭეშმარიტი ღმერთისადმი ერთგულება თავისთავადვად გამოიწვევდა ებრაელი ხალხის ზნეობრივი, კულტურული, ეროვნული, ეთნიკური და ა. შ. ღირებულებების და მათი იერარქიის სათანადო დაცვასა და შენარჩუნებას. წინასწარმეტყველები გამუდმებით შეაგონებდნენ ხალხს, რომ ერის სულიერი მისიის შესრულება ანუ ჭეშმარიტი რელიგიური რწმენის წმინდად დამარხვა არამარტო სულიერად ააღორძინებდა სახელმწიფოს, არამედ პოლიტიკურ და სოციალურ კეთილდღეობას მიუტანდა მას. ამასთან, თუკი ებრაელი ხალხი სათანადოდ შეძლებდა მისი სულიერი  ეროვნული მისიის აღსრულებას, ამით იგი მთელ კაცობრიობასაც გაუწევდა სამსახურს. ეს უკანასკნელი დებულება ყველა ერზე ვრცელდება. თუკი რომელიმე ერი შესძლებს სწორად განსჭვრიტოს და აღასრულოს საკუთარი სულიერი და ეროვნული მისია, და არ შეიძულებს სხვა ერებს, იგი მეტ-ნაკლებად მთელ კაცობრიობას გაუწევს სამსახურს. სწორედ ამას მოუწოდებს ქართველ ერს ვაჟა-ფშაველა თავის სტატიაში – „კოსმოპოლიტიზმი და პატრიოტიზმი“[12]

მაშ, ბიბლიური თხრობა ეროვნული იდენტობის რამდენიმე ძირითად ელემენტებს გამოჰყოფს, ესენია: საერთო რწმენაზე დაფუძნებული კონფესიონალური მონარქია; საკრამენტალური და ლეგალური ფუნქციის მქონე საერთო ენა; მყარად დადგენილი პოლიტიკური და რელიგიური ცენტრი; საერთო კანონმდებლობა; ძლიერი რელიგიური ტონალობის მქონე საერთო ისტორიული წარსულისა და საკუთარი ტერიტორიების განცდა. ამ უკანასკნელ გარემოებაზე სპეციალურად ამახვილებს ყურადღებას სტივენ გროსბი და  ნაციონალიზმზე დაწერილ თავის წიგნში,  ამ ფენომენის რამდენიმე საინტერესო გამოვლინებას გვთავაზობს: მას შემდეგ რაც, საფრანგეთის მეფე ლუდოვიკო IX წმინდანად შეირაცხა, მისი წმინდა ნაწილები სპეციალურად გადააბრძანეს ქვეყნის საზღვრებთან მიმდებარე სხვადასხვა მონასტრებში და ამით წმინდა მეფე სამეფოს ტერიტორიული მთლიანობის რელიგიური სიმბოლო გახდა[13]. ზუსტად იგივე სურათს ვაწყდებით პოლონეთშიც  – მეთორმეტე-მეცამეტე საუკუნეებში ტევტონელი რაინდებისა და ჩეხების სამეფოს კონტროლის ქვეშ მყოფი, დაქუცმაცებული პოლონური სამეფოს შემდგომი გაერთიანების სიმბოლოდ და მეოხად, პოლონეთის მთელ ტერიტორიაზე მიმოფანტული წმინდა სტანისლავის წმინდა ნაწილები აღიქმებოდა[14]. ამ წიგნში ბევრი მსგავსი მაგალითია მოხმობილი. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, საქართველოს შემთხვევაშიც, მერჩულე ქართლის ტერიტორიას რელიგიურ ტერმინებში შემოსაზღვრავს.

სტივენ გრობსი, ზემოთნახსენებ წიგნში, რომელიც ოქსფორდის უნივერსიტეტის საყოველთაოდ ცნობილი „Very Short introduction“-ის სერიითა გამოცემული, და აქედან გამომდინარე ენციკოპედიის ავტორიტეტით სარგებლობს, წინამოდერნული ერების დამახასიათებელ შემდეგ 6 ელემენტს ჩამოთვლის:

თავად არცეული სახელი (a self-designating name);

წერილობით დაფიქსირებული ისტორია;

კულტურულად ჰომოგენური გარემო, რომელიც უმეტესწილად რელიგიურ რწმენაზე იქნება დაფუძნებული;

ლეგალური კოდექსი;

ცენტრალური ძალაუფლება;

საკუთარი ტერიტორია[15].

ამ ელემენტების ჩამოთვლისას, გრობსი გამუდმებით ამახვილებს ყურადღებას რელიგიური რწმენის გადამწყვეტ მნიშვნელობაზე ამ ელემენტების ისტორიულ პროცესში ფორმირების დროს. ეს კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს ჩვენს მიერ მრავალგზის კონსტატირებულ დებულებას, რომლის მიხედვით, წინამოდერნისტული ერების ფორმირების უმთავრეს ფაქტორს რელიგიური რწმენა წარმოადგენს.

*     *     *

ახალ დროში, წინამოდერნული ეპოქის დასრულების შემდეგ, ქართველი ხალხის ნაციონალური ფომირების პროცესი XIX საუკუნეში იწყება. მას სათავეში წინდა ილია მართალი უდგას. ილია ჭავჭავაძე მიიჩნევდა რა ქართველი ხალხის გადაუდებელ და უპირველეს მოვალეობად ქართული სახელმწიფროებრიობის აღდგენასა და ერის აღორძინებას, იმედით თვალით შესცქერის ევროპაში ნაციონალიზმის – მისი სიტყვებით „ნაციონალობის“ – წარმოშობას. 1886 წელს ირლანდიასა და ინგლისის შესახებ დაწერილ სტატიაში იგი სიხარულით აღნიშნავს: „ეს ნაციონალობა ზოგან ძლევით შეიმოსა: იტალიაში იტალია გააერთიანა, გერმანიაში – გერმანია და ამ სახით დაქსაქსულ ერს ერთის გვარტომისას ერთად მოუყარა თავი თავთავის ადგილასა“[16].  ამ ციტატიდან კარგად ჩანს რატომ მოხიბლა ილია „ნაციონალობამ“. იგი იმედოვნებს, რომ იტალიისა და გერმანიის მსგავსად, საქართველოც შეძლებს გაერთიანებულ ქართულ ტერიტორიებზე ახალი სახელმწიფოებრიობის აღშენებას.

ილია მართალმა ქართველებს ეროვნული აღმშენებლობის პროგრამაც შესთავაზა, მან ფორმულის სახით ჩამოაყალიბა ის მთავარი ღირებულებანი, რომლებსაც მომავალი ქართული ნაცია უნდა დაყრდნობოდა. 1860 წელს დაწერილ სტატიაში ილია წერდა: „სამი ღვთაებრივი საუნჯე დაგვრჩა ჩვენ მამა-პაპათაგან: მამული, ენა და სარწმუნოება. თუ ამათაც არ ვუპატრონეთ, რა კაცები ვიქნებით, რა პასუხს გავცემთ შთამომავლობას?“[17]. წმინდა ილია მართლის ეს ცნობილი ფრაზა მრავალმხრივ არის საინტერესო. იგი არამარტო გვთავაზობს მთავარ ღირებულებებს „საუნჯეს“ რომელსაც ქართველი ერი უნდა დაეფუძნოს, არამედ იმასაც მიანიშნებს, რომ ეროვნული იდეის არსი უპირველეს ყოვლისა ეროვნულ ღირებულებათა  შენარჩუნება, ფასეულობათა პატრონობაა. როგორ პოლიტიკურ, სოციალურ, კულტურულ მიზნებსაც არ უნდა ისახავდეს და ესწრაფოდეს ხალხი, თუ იგი ამ სამ „საუნჯეთაგან“ ერთ-ერთს მაინც უღალატებს ან უგულვებელყოფს, უპასუხისმგებლო  და უღირსი აღმოჩნდება მომავალი თაობების წინაშე.

როდესაც, ილია მართალი ქართული ეროვნულობის ამ სამ ფუნდამენტურ ელემენტს ასახელებდა – „მამული ენა სარწმუნოება“, ეჭვგარეშეა სარგებლობდა ვახუშტი ბატონიშვილის ტრიადით : „სარწმუნოება, ენა, მეფე“[18]. ადვილი შესამჩნევია ცვლილებები, რომლებიც ილიამ ვახუშტი ბატონიშვილის „ფორმულაში“ შეიტანა: „მეფე“ „მამულით არის შეცვლილი და „სარწმუნოება პირველიდან მესამე ადგილზეა გადატანილი. პირველი ცვლილების ახსნა ძნელია  არ არის. მეფე ქვეყნის, მამულის სიმბოლოა; მეფის ღირებულება მამულიდან მოდის, მისი ფუნქცია მამულის დაცვაა; როცა მეფობა აღარ არსებობს, მამულის დაცვა ერმა უნდა აიღოს თავის თავზე. ალბათ, ილია მართალი იმასაც გრძნობდა, რომ ახალი დროის ევროპული ეროვნული ორგანიზმები მონარქიული ფორმით აღარ შეიმოსებოდნენ. რაც შეეხება მეორე ცვლილებას, „სარწმუნოების“ მასამე ადგილზე გადატანა, მისი მნიშვნელობის დაკნინებას სულაც არ ნიშნავს. ილიას „ფორმულას“ პროგრამის მნიშვნელობაც ჰქონდა. ახალი ნაციონალური პროექტი, ყველა ქართული მხარის „მამულში გაერთიანებით უნდა დაწყებულიყო. ილია მართალმა იცოდა, რომ, ახალ დროში შუა საუკუნეებისაგან განსხვავებით, სარწმუნოება აღარ შეიძლებოდა ეროვნული იდენტობის, ნაციონალური აღორძინების უპირველესი სიმბოლო გამხდარიყო. ასეთი ფაქტორი ახალ დროში საერთო ისტორიული წარსული უნდა ყოფილიყო. გია ნოდია სამართლიანად აღნიშნავს, რომ როდესაც რუსეთის იმპერიამ 1877 წელს მანამდე ოსმალეთის საკუთრებაში მყოფი აჭარის ანექსია მოახდინა, ილიას იმედი ჩაესახა, რომ ეს მხარე მოდერნული ქართული ეროვნული სხეულის სრულუფლებიანი წევრი გახდებოდა[19]. ამის გამო წამოსწია მან წინ „ისტორიის ერთობა“. აჭარის შემოერთებით გახარებული ილია 1877 წელს წერდა: „ჩვენის ფიქრით, არც ერთობა ენისა, არც ერთობა სარწმუნოებისა და გვარტომობისა ისე არ შეამსჭვალებს ხოლმე ადამიანს ერთმანეთთან, როგორც ერთობა ისტორიისა“[20].

ილია ასევე გრძნობდა, რომ საერთო ისტორიულ წარსულთან ერთად, ქართველი ერის მთავარ მაკონსოლიდირებელ ძალად ენა უნდა გამხდარიყო. იმ დროს, ყოველდღიურ ყოფაში სვანები და მეგრელები ქართულს იშვიათად, თითქმის არ იყენებდნენ. იმისათვის, რომ ქართული ენა ქართული იდენტობის საფუძველი გამხდარიყო, საჭირო იყო მას ყველგან ნორმატიული სალიტერატურო ენის სტატუსი დაებრუნებინა, და რაც შეიძლება მეტ ქართველს შესძლებოდა და დასჭირვებოდა მისი გამოყენება. ზუსტად ამის გამო იყო, რომ ილიამ თავის თანამოაზრეებთან ერთად დაარსა ქართველთა შორის წერა- კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება. ცხადია, წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება, მხოლოდ „პოლიტიკური“ მოტივების გამო არ შექმნილა, არამედ წმინდად განმანათლებლური, კულტურულითაც, მაგრამ ილია სავსებით აცნობიერებდა ქართული ენის ლეგალურ, ადმინისტრაციულ ენად გადაქცევის, რუსული ენის ქართულით ჩანაცვლების აუცილებლობას. ოლივერ რაისნერსმა სპეციალური შრომა მიუძღვნა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას, სათაურით „ქართველი ერის სკოლა“[21]. ალბათ არცერთი ქართველი ოდნავ გადაჭარბებასაც ვერ დაინახავს ამ შეფასებაში. ილიას ენისადმი მიდგომა სრულ თანხმობაშია თანამედროვე მკვლევარების შეხედულებებთან ლიტერატურული ენის მნიშვნელობაზე ახალი დროის ეროვნული იდენტობის ჩამოყალიბების საქმეში. ამ თვალსაზრისით, ძალიან მნიშვნელოვანია ტერმინი: „ლინგვისტური ნაციონალიზმი“, რომელსაც მოდერნული ერების დასახასიათებლად იყენებენ[22].

ის რომ „სარწმუნოება“ ილიამ თავის ტრიადაში დატოვა, მაგრამ მესამე ადგილზე მოათავსა, ვფიქრობ, დამატებით რეფლექსიას მოითხოვს. სარწმუნოების ტრიადაში დატოვებით, ილიამ ყოველგვარი ამბივალენტობის გარეშე მიანიშნა, რომ  ქართველი ერის სრულფასოვანი ეგზისტენცია წარმოუდგენელი იქნებოდა იმ რელიგიური, მსოფლმხედველობრივი, მორალური, კულტურული,  ისტორიული, ზოგადად, ნაციონალური ღირებულებების გარეშე, რომლებიც ქართველმა ხალხმა ქრისტიანული რწმენის ზეგავლენით შეიმუშავა ხანგრძლივი ისტორიის მანძილზე. ქართველი ერის ფუნდამენტური ორიენტირები ისევ და ისევ ქრისტიანული ფასეულობებით უნდა იყვნენ განსაზღვრულნი. ამავე დროს, სარწმუნოების მესამე ადგილზე გადატანა იმის მიმანიშნებელია, რომ შუასაუკუნეებისაგან განსხვავებით, რელიგიური აღმსარებლობა აღარ შეიძლება ეროვნული კუთვნილების კრიტერიუმად ჩაითვალოს. ილია ქართველი ერის წინამოდერნული და მოდერნული ეპოქების გასაყარზე დგას, მას კარგად ესმის, რომ სინდისის თავისუფლება მე-19 საუკუნის ლიბერალური ნაციონალიზმის პარადიგმული კომპონენტია. ილია მართლისათვის ცხადია, რომ სინდისის თავისუფლების პატივისცემა რელიგიური ინდიფერენციის შედეგია არაა; პირიქით, ვისაც ჭეშმარიტი, ცოცხალი რწმენა აქვს, ვინც მზადაა ჯვარს ეცვას თავისი რწმენისათვის, კარგად უწყის, რომ რწმენა თავისუფლებაზეა დაფუძნებული და სხვისი რელიგიურობის დაფასებაც შეუძლია. ამასთან დაკავშირებით იგი წერს: „სარწმუნოების სხვა-და-სხვაობა ჩვენ არ გვაშინებს. ქართველმა თავისი სარწმუნოებისთვის ჯვარცმულმა, იცის პატივი სხვის სარწმუნოებისაც… არ გვაშინებს მეთქი ჩვენ ის გარემოება, რომ ჩვენ ძმას, ოსმალოს საქართველოში მცხოვრებთა, დღეს მაქმადიანის სარწმუნოება უჭირავთ, ოღონდ მოვიდეს კვლავ ის ბედნიერი დღე, რომ ჩვენ ერთმანეთს კიდევ შევუერთდეთ, ერთმანეთი ვიძმოთ, და ქარტველი, ჩვენდა სასიქადულოდ, კვლავ დაუმტკიცებს ქვეყანას, რომ იგი არ ერჩის ადამიანის სინდისსა“[23].

ზემოთთქმული კიდევ ერთელ გვიდასტურებს, რომ ილიასავე სიტყვებს თუ გამოვიყენებთ, მისი სურვილი იყო, ქართველ კაცს ევროპული სამოსი შეემოსა, მაგრამ გულით ქართველი დარჩენილიყო; ანუ მისი სურვილი იყო, ქართველი ერი დასავლეთ ევროპული ტიპის სახელმწიფოებრიობით, სახელმწიფო ინსტიტუტებით შემოსილიყო, მაგრამ მისი მთავარი ფასეულობანი, ფუნდამენტური ორიენტირები ქრისტიანულნი დარჩენილიყვნენ.

ჩვენ იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ ქართველი ხალხი შეძლებს ილიასეული გზის გაგრძელებას. საბჭოთა კავშირის დანგრევის შემდეგ, ეროვნულმა მოძრაობამ მართლმადიდებლური ქრისტიანობის როლის მკვეთრი ზრდა მოიტანა. ქართველი ხალხი ისევ ინარჩუნებს ეკლესიისა და ჭეშმარიტად ტრადიციული, ქართული ფასეულობებისადმი პატივისცემას. ამავე დროს ქართველი ხალხი იზიარებს ილიასეულ მისწრაფებას დასავლური დემოკრატიული, ცივილიზაციური ღირებულებებისადმი. ახლა, როგორც არასდროს, სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებელი ქართული ეკლესიის მოვალეობაა, ყველაფერი გააკეთოს რათა ქართველ ხალხში ცოცხალი ქრისტიანული რწმენა შენარჩუნდეს, რაც თავისთავად განაპირობებს ქართულ ეროვნულ ღირებულებათა ერთგულებას. ქართველი ხალხი, ქართული სახელმწიფოებრიობა კი მოვალეა ილიასეული სიბრძნით დაიმკვიდროს დასავლური სახელმწიფო ინსტიტუტები და დასავლური დემოკრატიული ფასეულობანი.

მართალია, შეიძლება ვინმემ ჩათვალოს, რომ ილიასეული ნაციონალიზმი სრულ თანხმობაში აღარაა თანამედროვე ევროპის „პოსტნაციონალისტური“ და მულტიკულტურალისტური ტენდენციებისადმი, მაგრამ ამავე დროს, არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ გია ნოდიას, როცა წერს: „…ქართული ნაციონალიზმი ქვეყნის მოდერნიზაციისა და ვესტერნიზაციის წამყვან მამოძრავებლად გვევლინება… ქართველების მხრიდან დიდი გულუბყვილობა იქნებოდა, მეტისმეტად დაიმორცხვონ იმის გამო, რომ მათი ნაციონალიზმი არასაკმარისად პოსტმოდერნულია, და სცადონ მისი ჩანაცვლება ევროპული მულტიკულტურალისტების ოცნებათა მიბაძვით, რომელთაც მათ სამშობლო მხარეებშიც ყავლი აქვთ გასული“[24].

[1] ერნესტ გელნერი, ერები და ნაციონალიზმი, თბილისი 2004; ბენედიქტ ანდერსონი, წარმოსახვითი საზოგადოებები, თბილისი 2005; ენტონი სმიტი, ნაციონალიზმი. თეორია, იდეოლოგია, ისტორია,  თბილისი, ლოგოს პრესი 2006; ენტონი დ. სმითი, ნაციონალური იდენტობა, თბილისი, 2008; ერიკ ჰობსბაუმი, ერები და ნაციონალიზმი 1780 წლიდან, პროგრამა, მითი, რეალობა, თბილისი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი 2012; Liah Greenfeld,  Nationalism : Five Roads to Modernity,  Harvard University Press, 1992.

[2] სერგო რატიანი, „სარწმუნოებით ქართველი“: სეკულარიზაცია და ქართველი ერის დავადება/ქართველი ერის დაბადება, ილია ჭავჭავაძისადმი მიძღვნილი კონფერენციის მასალები, თბილისი 2009, გვ 28-29.

[3] დამანა მელიქიშვილი, ძველიქართული ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ტერმინოლოგიის ისტორიიდან, თბილისი 1999, გვ. 211-212.

[4] იქვე, გვ. 211-212.

[5] ნიკო ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, გვ. 751.

[6] სულხან-საბა ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, ტ. I, თბილისი 1991, გვ. 241; ნიკო ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, გვ. 368.

[7] სერგო რატიანი, „სარწმუნოებით ქართველი“:სეკულარიზაცია და ქართველი ერის დაბადება, გყყგ გვ. 30.

[8] ქართლის ცხოვრება, ტ. IV, გვ. 291.

[9] იქვე, გვ. 291-292.

[10] ქართლის ცხოვრება,  ტ. II, გვ. 88.

[11] ქართლის ცხოვრება, ტ. IV, გვ. 292.

[12] რანი ვართ ქართველნი, კაცი რაზედაც აშენებულა, ფასეულობათა კვლევის საზოგადოება, თბილისი 2011, გვ. 16-21.

[13] Steven Grosby, Nationalism, Avery Short Introduction, Oxford University Press, 2005, გვ. 87-88.

[14] იქვე, გვ. 61.

[15] იქვე, გვ. 72.

[16] ილია ჭავჭავაძე, თხზულებანი, ტ. 9, გვ. 9.

[17] ილია ჭავჭავაძე, ორიოდე სიტყვა თავად რევაზ შალვას ძის ერისთავის კაზლოვიდან „შეშლილის“ თარგმნაზედა, თხზულებანი, ტომი  V, 1991, გვ. 30.

[18] ქართლის ცხოვრება, ტ. IV, გვ. 291.

[19] გია ნოდია, ქართული ეროვნული იდეის კომპონენტები: ზოგადი მონახაზი/ქართველი ერის დაბადება, ილია ჭავჭავაძისადმი მიძღვნილი კონფერენციისმასალები, თბილისი 2009, გვ.125.

[20] ილია ჭავჭავაძე, ოსმალოს საქართველო, თხზულებანი, თბილისი 1984, გვ. 547.

[21] Oliver Reisner, Die Schule der Georgischer Nation : Eine Sozialhistorische Untersuchung der Nationalen Bewegung in Georgien am Beispiel der „Gesellschaft zur Vorbereitung der Lese’und Scheibkunde unter den Georgiern“ (1850-1917),  Wiesbaden 2004.

[22] გია ნოდია, ქართული ეროვნული იდეის კომპონენტები: ზოგადი მონახაზი/ქართველი ერის დაბადება, ილია ჭავჭავაძისადმი მიძღვნილი კონფერენციისმასალები, თბილისი 2009, გვ.123.

[23] ილია ჭავჭავაძე, თხზულებანი, ტ. 4, გვ. 13.

[24] გია ნოდია, ქართული ეროვნული იდეის კომპონენტები: ზოგადი მონახაზი, გვ. 132-133.

წყარო : St. Paul's Orthodox Christian Theology Centre

Please Share it! :)