ზელიმხან უძილაური
“გვიბოძეთ თეორიები,
თეორიები და რაც შეიძლება მეტი თეორიები.
დაე ყოველმა კაცმა, ვინც კი რაიმე თეორიას ფლობს,
გვაუწყოს იგი!”
ცოტა რამ ქვემდებარე ტექსტის შესახებ.
ამ ტექსტის უპირველესი თვისებაა, რომ ის ჯერაც ყალიბდება, მუშავდება, ითხზვება, იხვეწება და ინფორმაციით მდიდრდება.
2. ესაა პოპულარული ვერსია, სქოლიოების და ზედმეტი ‘მეცნიერულობის’ გარეშე;
3. მიუხედავად ამისა, აქვე არაერთხელ გასწორდება, დაემატება ქრესტომათიული ბილინგვა(ძირითადი კლასიკოსების 1-2 გვერდიან დედანს+ჩემივე თავისუფალი თარგმანი), ამიტომ სასურველია, რომ ამ ტექსტს ხანგრძლივად არ მოშორდეთ;
4. საბოლოო, მეცნიერული თვალსაზრისით ოპტიმალურად გამართულ ტექსტს აქ ვერ იხილავთ, რადგან იგი გამიზნულია როგორც მომავალი სემესტრის სალექციო კურსი (სახელწოდებით ‘რელიგიის არსი, ფუნქცია და თეორიები’) სულხან-საბას უნივერსიტეტში.
5. დასკვნები და შეფასებები, რჩევები, რომელთაც სიამოვნებით გავითვალისწინებთ, თქვენთვის მოგვინდვია პატივცემულო მკითხველო…
“The Science of Religion may be the last of the Sciences, which man is destined to elaborate; but when it is elaborated, it will change the aspect of the world, and give life to Cristianity itlesf”, Friedrich Max Müller(1823-1900), ‘Chips from a German Workhop’, 1867.
1.ჰენოთეიზმი, Friedrich Max Müller
ცნება ჰენოთეიზმი რელიგიის კვლევის ისტორიაში შემოიტანა ფრიდრიხ მაქს მიულერმა. ჰენოს ბერძნ. ‘ერთი’ და თეოს ‘ღმერთი’. ჰენოთეიზმი გარკვეული ერთღმერთიანობაა, მაგრამ არაპრინციპული. ეს რწმენის ისეთი მონოთეისტური ფორმაა, რომელიც ერთ ღმერთს აღიარებს, თუმცა სხვა ღმერთების არსებობასაც პრინციპულად არ გამორიცხავს და შესაძლებელია, მათაც, მეტ-ნაკლებად თაყვანისცემის ობიექტადაც კი მიიჩნევდეს. ასეთი რწმენა როგორც ჩანს, გარდამავალი საფეხურია პოლითეიზმიდან მონოთეიზმისკენ, როდესაც ერთ-ერთ ღმერთს განსაკუთრებულობა ენიჭება და სხვა ღმერთები თანდათან ბაცდებიან, სანამ მათ ღმერთობაზე ზოგადად უარი ეთქმება ანუ ისინი ‘ცრუღმერთებად’ ან ‘დემონებად’ ‘გაიშიფრებოდნენ’. მეცნიერთა ნაწილი ვარაუდობს, რომ ისრაელის თავდაპირველი რწმენა იყო ჰენოთეისტური ხასიათის იაჰვეიზმი, რის დამადასტურებელი ნიშნები და სიტყვები შეიძლება ძველ აღთქმაშიც ვიპოვოთ, მაგ.: ‘დადგა ღმერთი ღმერთთა შორის’ და ა.შ.
რამდენადაც ჰენოთეიზმს როგორც მონო, ასევე პოლითეიზმთან საერთო ნიშნები მოეპოვება, იგი შეიძლება ჩაითვალოს როგორც მონოთეიზმის, ასევე პოლითეიზმის ერთ-ერთ ფორმად. ისტორიას ჰენოთეისტური რელიგიის დამკვიდრების არაერთი მცდელობა ახსოვს. მაგალითისათვის, ფარაონ ეხნათონის რელიგიური რეფორმა, როცა მან მზის ღმერთ ატონის ზეკულტი შემოიღო. მსგავსი ტენდენციები გამოიკვეთება რომის იმპერიის გვიანანტიკურ ისტორიაშიც, კეისარ ავრელიანეს(Lucius Domitius Aurelianus, 214-275) თუ ივლიანეს (Flavius Claudius Iulianus, 331-363) ზეობის ხანაში. ეს უკანასკნელი ქრისტიანულ მწერლობაში ცნობილია, როგორც ივლიანე განდგომილი. როგორც წესი, ჰენოთეიზმის აღმასვლისას მზის კულტი დომინირებს და ასევე როგორც წესი, ჰენოთეიზმი იმპერიული ინტერესების დამცველი რელიგიური აღმსარებლობის ფორმაა. ივლიანეს განსაკუთრებულად მოსწონდა ბერძნული მისტერიები და ის ცნობილია ასევე, როგორც სასანიდების სპარსული სამეფოს წინააღმდეგ წარმატებული მებრძოლი. ივლიანეს რელიგიურობა მეტად დიფუზიური ჩანს, თეურგიაა შიგ ჩართული და რელიგიურობის სხვა კომპონენტები.
ორგია ‘ქმნილებას’ ნიშნავს და რიტუალთანაა კავშირში. ე.წ. ორგიების, ორგიასტული რიტუალების მიზანი იყო განღმრთობა. ცნობილია მაგ. ‘დიონისური ორგიები’…
ივლიანეს მთავარი ღმერთი ჰელიოსია, მაგრამ ძველბერძნული ოლიმპო, ზევსის კომპლექსიც მონაწილეობს. იგი ნეოპლატონიკოსების, განსაკუთრებით იამბვლიხოსის გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა და ერთ დროს განისწავლებოდა გრიგოლ ნაზიანზელთან და გრიგოლ ნოსელთან ერთად ათენში, ფილოსოფოს პრისკოსის აკადემიაში…
საინტერესო, ეპოქისმსწრებ ბიოგრაფიულ ეპიზოდად მოჩანს მისი ტოლერანტული კეთილგანწყობა იუდეველებისადმი, იმდენად, რომ 363 წელს იერუსალიმის დიდი ტაძრის აღდგენაც კი დააყენა დღის წესრიგში, თუმცა ამ განზრახვას ხელი შეუშალა სპარსელებთან ბრძოლებმა.
ფრიდრიხ მაქს მიულერმა ცნება ჰენოთეიზმი ინდუიზმთან მიმართებაში გამოიყენა და ამ სიტყვა-ცნებას დღევანდელ გაგებასთან შედარებით განსხვავებული პირველადი მნიშვნელობა მოეპოვება. როცა ადამიანი იხილავს, მოწმე შეიქნება რომელიმე ტრანსცენტური გამოცდილების და ამ გამოცდილებას კონკრეტულ ღმერთს დაუკავშირდებს, მაშინ ის გარკვეული დროით თუ სამუდამოდ იმ ღმერთის უპირატესობას აღიარებს. ამრიგად, ეს ზეღმერთი ჯერ კონსტანტური, გაყინული და ერთადერთი ზესუბსტანცია არაა. შეიძლება ის სხვა ღმერთით ჩანაცვლდეს და აქ სიტუაცია, ახალი რელიგიური გამოცდილებაა განმსაზღვრელი. ასე ხსნის ფრიდრიხ მაქს მიულერი ჰენოთეიზმის გარდამავალ ბუნებას.
2. ანიმიზმი, Edvard Burnett Tylor
ზოგადად XIX საუკუნეში და უფრო ადრეც რელიგიის წარმოშობა-განვითარების შესახებ არაერთი თეორია ჩამოყალიბდა. ცნობილია მაგ. ფეტიშიზმის, ტოტემიზმის, ანიმიზმის, პრეანიმიზმის, ურმონოთეიზმის და სხვა თეორიები. ამ თეორიების ავტორები ძირითადად ეთნოგრაფები იყვნენ. მიღებული ტერმინოლოგიით ისინი მიეკუთვნებოდნენ ანთროპოლოგიის, კონკრეტულად, ინგლისური ტერმინოლოგიით, სოციალ-ანთროპოლოგიას, თუ ამერიკულით – კულტურანთროპოლოგიას.
შევჩერდებით რამდენიმე თეორიაზე და მოკლედ მიმოვიხილავთ ედვარდ ტეილორის, რობერტ მარეტის და ჯეიმს ფრეზერის ძირითად დებულებებს. რელიგიის ნამდვილი მეცნიერული თეორია ედვარდ ტეილორით(1832-1917) იწყება. ისაც, მიულერის მსგავსად, ოქსფორდში მოღვაწეობდა და იქ 1896-1909 წლებში ახალგახსნილი ანთროპოლოგიის კათედრას ხელმძღვანელობდა. ედვარდ ტეილორი ითვლება კულტურანთროპოლოგიის დამფუძნებლად. რამდენად სწორია, ვერ გეტყვით, ან რა კონცეფციას ემყარება, მაგრამ ამ მეცნიერული დარგის აღსანიშნავად ქართულად დამკვიდრებულია ეთნოგრაფია. იგივეა ეთნოლოგია.
ტეილორის 1871 წელს გამოქვეყნებულ მონოგრაფიას ‘პრიმიტიული კულტურები’ უდიდესი რეზონანსი ჰქონდა და საერთოდ, ჰუმანიტარული მეცნიერებების განვითარებას ამ ნაშრომმა დიდი ბიძგი მისცა. ედვარდ ტეილორმა ჩამოაყალიბა კაცობრიული კულტურის ყოვლისმომცველი ცნება, რაც ასე ჟღერს: „კულტურა კომპლექსური მთლიანობაა, ის მოიცავს მთელ ცოდნას, რწმენას, ხელოვნებას, მორალს, კანონს, ტრადიციას და იმ ყველა სხვა უნარებს და ჩვეულებებს, რომელთაც ადამიანი, როგორც საზოგადოების წევრი, ითვისებს“. დედანი:
Culture, or civilization, taken in its broad, ethnographic sense, is that complex whole which includes knowledge, belief, art, morals, law, custom, and any other capabilities and habits acquired by man as a member of society.
ამდენად, მისი განსაზღვრებით, რელიგიაც კულტურის განუყოფელი ნაწილია.
ტეილორის შესახებ რაღაც მასალა მოიპოვება ქართულადაც, ამიტომ მის დამსახურებებზე აღარ შევჩერდებით და უშუალოდ რელიგიის მისეული თეორიის განხილვას შევუდგებით. ტეილორის დროის ეთნოგრაფებს, ეთნოლოგებს და ანთროპოლოგებს განსაკუთრებულად აინტერესებდათ რელიგიის დასაწყისი, დასაბამი, არსი… ეს იყო მეცნიერული მცდელობა, ახლადაღმოჩენილი აფრიკული, აზიური თუ ამერიკული ხალხების, ტომების ცოცხალ, ყოველდღიურ რელიგიურობაზე, რელიგიის ფორმებზე, ე,წ. ნედლ, ‘რუდიმენტულ რელიგიურობაზე’ დაყრდნობით დაედგინათ თუ რანაირი იყო თვდაპირველი რელიგია, რა გზა გამოიარა რელიგიამ მონოთეიზმამდე. განიცადა რელიგიამ ზოგადად ევოლუცია ანუ სვლა უმდაბლესი ფორმებიდან უმაღლესისკენ?
თუ პირიქით იყო? მონოთეიზმი თავიდანვე ყველა ხალხის რელიგიური წარნოდგენის სათავეს წარმოადგენდა, მაგრამ დროთა განმავლობაში რელიგიამ განიცადა დეგენერაცია ანუ გადაგვარდა და ამიტომ გაჩნდა ფეტიშიზმი, ტოტემიზმი და ა.შ.
ამრიგად, ერთ მხარესაა, ევოლუციონიზმის, მეორე მხარეს – დეგენერაციის თეორია, რასაც ასევე ურმონოთეიზმის ან პრემონოთეიზმის თეორია ეწოდება.
ორივე თეორიას ანუ როგორც ევოლუციონიზმის, ასევე დეგრადაციის თეორიებს სახელოვანი წარმომადგენლები მოეძებნება. ტეილორი იზიარებდა ევოლუციონიზმის თეორიას ანუ რელიგიური მსოფლმხედვის დაბალი ფორმებიდან მაღლისკენ სვლას. რასაკვირველია, იმ დროის არამარტო საბუნებისმეტყველო, არამედ ჰუმანიტარული მეცნიერებების თეორიულ საფუძველს დარვინისეული ევოლუციონიზმი განაპირობებდა.
თავის ნაშრომში ტეილორი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ იგი ეყრდნობოდა დაკვირვებას და არა სპეკულაციას.
ტეილორმა კულტურის და რელიგიის საკითხის შესწავლის მიზნით მექსიკაშიც იმოგზაურა. ტეილორმა პრიმიტიულ რელიგიაზე დაკვირვებით გადმოგვცა რელიგიის დღემდე დაუვიწყარი, ძალიან ლაკონური და უნივერსალური განმარტება: „რელიგია სულიერი არსებების რწმენაა“. დედანი გვეუბნება, რომ აქ უფრო დაჯერებაზეა საუბარი, ვიდრე რწმენაზე: belief in spiritual beings. დედნის არსში წვდომისას ხელისშემშლელია, რომ ქართულად ცნება ‘სული’ სპირიტუალურ, გონით არსებებსაც აღნიშნავს და ადამიანის სულსაც ანუ სამშვინველს. სპირიტუალური არსებების რწმენას საფუძვლად უდევს ‘ანიმას’ -ის, ლათ. სულ-სამშვინველის არსებობის დაჯერება, რომელიც უკვე არქაულ ხალხებს მაშინდელი წარმოდგენით, ‘პრიმიტივებს, ველურებს’ ახასიათებდათ. ისინი ბუნებრივ მოვლენებს სპირიტუალური არსებების, სულების არსებობით და ბუნებაზე მათი ზეგავლენით ხსნიდნენ. ანიმისტური რწმენა, სულების არსებობა, ‘პრიმიტივის’ რელიგიური აზროვნების საფუძველია და ეს აზროვნება შიშითა და ძრწოლითაა სავსე! -წერს ტეილორი. აქ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა სიზმარეულმა გამოცდილებამაც. მაგ. მაშინდელი ტერმინოლოგიით, „ველურმა“ სიზმარში ნახა თავისი გარდაცვლილი ნათესავი, როგორც ცოცხალი. აქედან დაასკვნა პიროვნული, ადამიანური სულის(სამშვინველის) არსებობა, რაც ზეადამიანური ანუ ღმერთების, როგორც სულების არსებობის რწმენას ესაფუძვლა.
ანიმიზმს მოსდევს, ანიმიზმის შედეგია წინაპართა კულტი. შემდგომი საფეხურია ტოტემიზმი – ტოტემის ზებუნებრივი ძალის დაჯერება. მერე მოდის ფეტიშიზმი. ფეტიშიზმიც ანუ სხვადასხვა უსულო საგნების თაყვანისცემა, ანიმიზმის სახეობაა, მისი განვითარება. ამ შემთხვევაში საგნებში სულების შესახლება ივარაუდება! რელიგიის განვითარების შემდგომი საფეხურია მეკერპეობა ანუ იდოლატრია. იდოლატრიას მოსდევს პოლითეიზმი, ხოლო რელიგიური გრადაციის ანუ აღმასვლის ბოლო საფეხურია მონოთეიზმი.
„ანიმიზმი სინამდვილეში რელიგიის ფილოსოფიის საფუძველია ველურებიდან დაწყებული ცივილიზებული ადამიანებით დამთავრებული“, ასკვნის ტეილორი, რაშიც ძნელია, რომ მას არ დავეთანხმოთ. მორალს, რაც ბოლოს რელიგიის მთავარ ელემენტად იქცა, დაბალი განვითარების ხალხებში ვერ ხედავს. კაცობრიობის რელიგიური განვითარებაც მისსავე ანუ კაცობრიობის გადარჩენას (Survival) ემსახურება.
საინტერესოა, რომ რელიგიის, რელიგიური ცნობიერების მთელი შემდგომ განვითარებას ტეილორი ანიმიზმის დაშლაში თუ განვრცობაში ხედავს: „ანიმიზმის თეორია იყოფა ორ დიდ დოგმად, რომელიც ურთიერთდამოკიდებულ სწავლებას აყალიბებენ. პირველი ეკუთვნის ინდივიდუალურ ქმნილებებს, რომელთაც შეუძლიათ სიკვდილის და სხეულის განადგურების შემდეგაც გააგრძელონ არსებობა, ხოლო მეორე სხვა სულებს ეკუთვნის, ძლიერი ღმერთის რანგამდე“.
3. პრეანიმიზმი ანუ დინამიზმი, Robert Ranulph Marett
რობერტ მარეტმა(1866-1943) 1910 წელს გადაიბარა წინამორბედ ტეილორისეული კათედრა ოქსფორდში. რელიგიის საფუძველი მან სულ სხვა მოვლენაში დაინახა. საკუთრივ ‘რელიგიათმცოდნეობის’, როგორც აკადემიური საგნის განვითარებაში მარეტის თეორიამ უფრო დიდი როლი ითამაშა, ვიდრე ანიმიზმმა… მარეტმა ინტერნაციონალური განათლება მიიღო: გარდა ინგლისისა, ის ფილოსოფიას და კლასიკურ ფილოლოგიას სწავლობდა აგრეთვე საფრანგეთში, იტალიასა და გერმანიაში.
თავის მარეტი არ ეთანხმებოდა ტეიოლორისეულ ანიმიზმის თეორიას და რელიგიის დასაბამს მან წინარეანიმისტური ანუ პრეანიმისტური ძირები მოუძებნა. თავისი საკუთარი თეორია მარეტმა მოკლედ რომ გადმოვცეთ, შემდეგნაირად განავითარა: ცხოვრება ძირითადად შედგება ჩვეულებრივი ყოველდღიურობისგან. ეს ცხოვრების კონტროლირებადი, ნორმალური ნაწილია. მაგრამ მოულოდნელი, საფრთხილო, საშიში და არაპროგნოზირებადი მოვლენებიც ცხოვრების ნაწილია. ამ დროს ადამიანი უძლურია და ასეთი კრიზისული მდგომარეობების დაძლევას ემსახურება სწორედ რელიგიის არსებობაც. რელიგია ფსიქოლოგიურად კრიზისული სიტუციით მიღებულ გამოცდილებას ეფუძნება. ამრიგად, რელიგია ფუნქციას იძენს, ის საჭიროა და ისაც ამიტომა ფორმირდა ყველა საზოგადოებაში. კრიზისი რომ ავიცილოთ ან თუ ვერ ავიცილეთ, რომ დავძლიოთ, ამისათვის საჭიროა კომუნიკაცია დამხმარე ზებუნებრივ ძალასთან. კომუნიკაციის მცდელობის რუტინიზირების შედეგია რელიგიური რიტუალიც და ა.შ.
მარეტის თეორიას პრეანიმიზმი ან ანიმატიზმი ეწოდება. მარეტმა ანიმიზმს ანუ სულის თეორიას ანიმატიზმი დაუპირისპირა. ‘ანიმატუს’ ლათ. ცოცხალს, უფრო სწორად გამოცოცხლებულს ნიშნავს. არქაულმა ადამიანმა დაინახა, შეამჩნია, გამოსცადა, რომ ზოგი სულიერი თუ უსულო არსება ან ადამიანი რაღაც განსაკუთრებულ, ზებუნებრივ ძალას, ცოცხალ, ცხოველ ენერგიას ფლობს და ეს სასიცოცხლო ძალა არსებითად სხვა რამაა, ყოველდღიურისგან თვისებრივად განსხვავებული. ამრიგად, რელიგიის დასაბამი დინამიკაშია, ზებუნებრივი, უხილავი ენერგიის რწმენაში. მარეტმა ისევ არქაული ხალხების რელიგიურ წარმოდგენებზე დაყრდნობით, რელიგიის დასაბამი ამ ზებუნებრივი, დინამიური ელემენტის დაფიქსირებაში დაინახა. მარეტის თეორია მთლიანობაში ცნობილია ასევე, როგორც მანა-ტაბუს ან დინამიზმის თეორია. ეს სიტყვები ოკეანეთის, მაცხოვრებლებისგანაა აღებული. ტაბუ შედარებით ცნობილია და საერთაშორისო კარიერაც გაიკეთა, რასაც ვერ ვიტყვით მანაზე. მანა და ტაბუ ერთი მთლიანობაა. მანა საიდუმლო ენერგიის დადებით მომენტს, მარეტის სიტყვით, მოდუსს განასახიერებს, ხოლო ტაბუ – უარყოფითს…
მარეტის თეორია, რაც ჩამოყალიბებულია მის წიგნში – „რელიგიის ზღურბლი“(The threshold of religion), რელიგიის ახალი პარადიგმა გახლდათ. ამ დინამისტურ თეორიას, რელიგიის, როგორც საფრთხეების დაძლევის, გადამუშავების მექანიზმის გაგებას, უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა და ეს უცებ აიტაცეს სოციოლოგიის მამებმა ემილ დურკჰაიმმა, გეორგ სიმმელმა და მაქს ვებერმა. ამ შემთხვევაში, – ვგულისხმობთ, სოციოლოგიურ კვლევებში, – არა რელიგია თამაშობდა უკვე მთავარ როლს, როგორც კვლევის ობიექტი, არამედ თანამედროვე ცივილიზაციის ფუძის გენეალოგია(გნებავთ, ლიბოს ქვები), რომელშიც რელიგიასაც ედო თავისი წილი. რელიგიის გარეშე ადამიანური ცივილიზაცია ძნელი წარმოსადგენია, ძნელი წარმოსადგენია ამ ცივილიზაციის შექმნაც, გადარჩენაც და როგორც ჩანს, დღევანდელი ფუნქციონირებაც. სხვა საქმეა, რომ ზოგჯერ მოისხამს რა პოლიტიკურ მანტიას, რელიგია ფაქტიურად ცივილიზაციის საწინააღმდეგო გაუგებარ გზაზეც დგება და ამის მაგალითები წარსულშიც და თანამედროვეობაშიც უამრავია. ეს ყველაფერი ისტორიული, წინააღმდეგობრივი, ამბივალენტური რელიგიის თემაა, რაზეც აქ აქცენტს არ გავამახვილებთ.
4.ევოლუციონიზმის კლასიკური თეორია, James George Frazer
ამ დიდი ეთნოგრაფის ცხოვრება უპირველეს ყოვლისა, იმითაა საინტერესო, რომ მან 1879 წელს კემბრიჯის ტრინიტეტის კოლეჯისგან, წინაწელს დაცული და ძალიან დიდად მოწონებული დისერტაციის გამო, – დისერტაციისა, რომელიც პალატონურ იდეათა თორიის განვითარებას ეძღვნებოდა, – მიიღო სამუდამო სტიპენდია, ანუ სიცოცხლის ბოლომდე, 62 წლის ვადით!
1914 წელს მიანიჭეს თავადობა და ოფიციალურად ის დღემდე იწოდება ვითარცა Sir James Georg Frazer, SJG Frazer, ხოლო 1920 წლიდან უბოძეს მას სამეფო საზოგადოების წევრობა, ის ხდება Fellow of the Royal Society.
ამ თავიდან მორცხვ, ე.წ. ‘სავარძლის სწავლულს’, მთელი ცხოვრების მანძილზე გვერდით ედგა, მის ნაწერებს ფრანგულად თარგმნიდა 1896 წელს შერთული მეორე ცოლი – Lilly, ვინც სახელოვანი ქმრის გარდაცვალებიდან რამდენიმე საათში თვითონაც სული ერთგულად დალია.
ფრეზერის უკვდავ ქმნილებას ‘ოქროს რტო’ ეწოდება. 1890 წელს გამოვიდა ამ წიგნის ორტომეული, რომელიც ტოტემს და ტაბუს ეძღვნებოდა. 1922 წლისთვის სახეზეა 12 დიდი ტომი. ამ უზარმზარ, კარგი ენით დაწერილ ნაშრომს დღეს ალბათ აღარავინ კითხულობს, თუმცა ყოველთვის იმოწმებენ, როგორც „ეთნოგრაფიის ბიბლიას“.
1921 წლიდან მიიღო მან კემბრიჯის ე.წ. სოციალნთროპოლოგიის კათედრა.
კაცობრიობის განვითარება 3 ეტაპად იყოფა: მაგიის, რელიგიის და მეცნიერების ეპოქები.
ჯეიმს ფრეზერმა(1854-1941), შეაჯამა, დაახარისხა, დაახასიათა, ერთმანეთთან შეაჯერა და საკუთარ იდეას – ადამიანური ცნობიერების ევოლუციურ განვითარებას (მაგიური ცნობიერებიდან რელიგიისაკენ, ამ უკანასკნელიდან – მეცნიერულისაკენ) დაუქვემდებარა კოლონიზატორთა, მოგზაურთა, მისიონერთა და მოხეტიალე მეცნიერთა მთელი ნაღვაწი. – უცნობი ხალხების, ე. წ. არქაულ მოდგმათა უთვალავ რწმენა-წარმოდგენათა აღწერილობანი.
ის იყო, როგორც აღვიშნეთ, სავარძლის სწავლული, ინგლისური გამოთქმით, „armchair anthropologist“…ცნობილია, რომ იგი უცხო კუნძულებზე წასულ მოგზაურებს, მისიონერებს თუ სახელმწიფო მოხელეებს ნიუანსობრივად დახვეწილ კითხვარს უგზავნიდა…
იმ ათეულობით ტომთან შეხმატკბილება, რასაც ფრეზერის მეცნიერულ-ლიტერატურული მემკვიდრეობა მოიცავს, ვფიქრობ, ადამიანურ ძალებს აღემატება. კიდევ კარგი, “ოქროს რტოს” (The Golden Bough) ოსტატურად შემოკლებული, მხოლოდ ორიათასგვერდიანი გერმანული თარგმანიც არსებობს. ფრეზერი ვრცლად განიხილავს ტაბუს ფენომენს, ტაბუს ნაირსახეობებს.
ამქვეყნად იმაზე ნორმალური არაფერია, რომ ადამიანი ადამიანს დაელაპარაკოს. ეს კი კუკულუს, ქვემო გვინეის ერთ მეფეს, ეკრძალებოდა. იგი გაუნძრევლად უნდა მჯდარიყო თავის სამეფო ტახტზე, არც ფრჩხილები დაეჭრა, არც თმა შეეჭრა, არც წვერი დაეყუნა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, იგი ძალას დაჰკარგავდა. ამ ფარული ძალის წყალობით იყო, რომ კუკულუს ქვეშევრდომებს სული ედგათ. კუკულუ თავისი გაუნძრევლობით ხელქვეითებს სტიქიური უბედურებისაგან, მაგალითად, ქარიშხლისაგან იფარავდა. კუკულუს დაბანა მხოლოდ ათასში ერთხელ შეიძლებოდა, და რათა ზებუნებრივი ძალა არ გაჰპარვოდა, მხოლოდ ღამით, როცა მას ტახტზევე ეძინა, თუ თავს იმძინარებდა.
სხვა მეფე დასავლეთ აფრიკის ერთ-ერთ ზღვისპირა ხალხს მბრძანებლობდა. მისი სახის დანახვა აკრძალული იყო. რამდენიმე მოხუცს ეძლეოდა უფლება, მის გარშემო მსხდარიყვნენ, ისიც ზურგშექცევით. ამ მეფეს ევალებოდა უპირველესი ტაბუ: არამცდაარამც არ უნდა შეეხედა ზღვისთვის. არქაული მეფეები, რასაკვირველია არა მხოლოდ უმაღლეს საერო, არამედ სასულიერო ხელისუფალსაც განასახიერებდნენ; ისინი იყვნენ “მღვდელმთავარნიც”, ანუ “პატრიარქები”. ეს მეფე-პატრიარქნი ფაქტიურად კი არ მბრძანებლობდნენ, არამედ ემორჩილებოდნენ, იცავდნენ თავიანთ ქვეშევრდომებს. იცავდნენ, ინახავდნენ. და როგორ? რა თქმა უნდა ტაბუთი. ტაბუ აუხსნელია!
რაღა შორს წავიდეთ; ფრეზერი ჩვენს (სავარაუდო) წინაპრებსაც მოსდგა. შავი ზღვის პირას, სამხრეთ-აღმოსავლეთით, ხალიბებისა და ტიბარენების მეზობლად უცხოვრიათ მოსინიკებს, “უმ, თუმცაღა მეომარ, ომისას მომღერალ ბარბაროსებს”. მოსინიკებს თავიანთი მეფე-პატრიარქი მუდმივად გამომწყვდეული ჰყოლიათ ერთ მაღალ კოშკში, საიდანაც ის ბრძანებებს იძლეოდა. თუ რომელიმე ბრძანება მოსინიკებს ცოტათი არ მოეწონებოდათ, მაშინ ისინი თავიანთ მეფეს მხოლოდ რამდენიმე დღით აშიმშილებდნენ. ხოლო თუ მეფე-პატრიარქი, მათი აზრით, ძალიან “გაახურებდა”, მას სულაც შიმშილით კლავდნენ. სხვათა შორის, მოსინიკების დაწვრილებითი აღწერილობა მოცემულია ანტიკურისმცოდნეობის ენციკლოპედიაში, ტ.XVI, 1. მოსინიკებს მრავალსართულიან ხის კოშკებში უცხოვრიათ, ბერძნ. Μόσσινες, საიდანაც წარმოდგება მათი სახელწოდებაც.
ერთი სიტყვით, არქაულ მეფე-პატრიარქებს მრავალი ტაბუ-ვალდებულება აწევთ კისერზე და ვაი მათ, და მათ სიცოცხლეს, თუ ისინი ოდნავადაც კი დაარღვევენ აუხსნელ ტაბუს, მაგალითად, ზღვას გახედავენ, ყურს მოიფხანენ ან ვინმეს დაელაპარაკებიან.
განა იმაზე ნორმალური, ჩვეულებრივი, ბუნებრივი რა უნდა იყოს, რომ ადამიანმა -მეფე-პატრიარქიც ხომ ადამიანია, – გარშემო მიმოიხედოს, მეორე ადამიანს დაელაპარაკოს ან, თუ ზღვისპირელია, ზღვას გახედოს, თუ გაიჭუჭყება, გაიოფლება, ტანი დაიბანოს და ა. შ. მაგრამ არა! არქაული ხალხები აზროვნების სხვა სტილით აზროვნებდნენ…
ფრეზერის, მისი ‘ოქროს რტოს’ გავლენა შემდგომი დროის ინტელექტუალურ ცხოვრებაზე, არამხოლოდ მეცნიერებაზე, მწერლობაზეც, პოეზიაზეც კი განუზომელია.
იგი არაერთი სახელოვანი ადამიანის ინსპირაციის, შთაგონების წყარო გახლავთ და ეს სია გრძელია: ზიგმუნდ ფროიდი(‘ტოტემი და ტაბუ’), კარლ გუსტავ იუნგი, ჯეიმს ჯოისი, ეზრა პაუნდი, იულიამ ბალტლერ იეიტსი, ტომას სტერნზ ელიოტი, ერნსტ ჰემინგუეი…
სხვა ყველაფერთან ერთად, ფრეზერმა წინ წამოსწია რელიგიის მუსიკალობაც. რელიგიის ხმოვანებას იგი ცალკე განიხილავს. ყოველ რელიგიას თავისი ხმოვანება აქვს. ძალაუნებურად გაგახსენდება კაცს ძველი აღთქმის წინწილები, მუეძინის კივილი და ეკლესიის ზარების მრავალხმოვნება…
რელიგიის ფრეზერისეული მოკლე განმარტება ასეთია: რელიგია ზებუნებრივი ძალების კეთილგანწყობის მოპოვების მცდელობაა.
სურათზე: ინდიელი ანიშინაბას კლანის (დღევანდელი კანადის სამხრეთით) ცნობილი პიკტოგრამა, საიდანაც წარმოდგება ცნება ტოტემი:
დამატება/შენიშვნა:
სეკუნდარული ანუ დამხმარე ლიტერატურა.
ეს თავისუფალი საკითხავია, არასავალდებულო. ამ თავის მიზანია რელიგიის ფენომენის თავისუფალი, მაგრამ არგუმენტირებული გააზრება ვისწავლოთ. ქვემორე ტექსტი არაა მკაცრად მეცნიერული, იგი სამეცნიერო-ლიტერატურული ესეს ჟანრშია და შეიცავს მრავალ სუბიექტურ ელემენტებს, ე.წ. მხატვრული თამაშის სტილშია გადაწყვეტილი; მასში რელიგიის წარმოშობის შესახებ რამდენიმე სახალისო თეორიასაც იპოვით.
მთლიანობაში აღებული, მაგიის, რელიგიის და მეცნიერების ურთიერთამოკიდებულება, თანამიმდევრობა და იმპლიკაციები რასაკვირველია, გაცილებით სერიოზულ მსჯელობას საჭიროებს, ვიდრე ეს ესეა, მაგრამ იგი და მასში დასმული არაერთი საკითხი, როგორც მსჯელობის, დისკურსის ველის შემადგენელი ნაწილი უსათუოდ იმსახურებს ყურადღებას. თუ უკეთეს ორიგინალურ გააზრებას იპოვით ქართულ ენაზე, რასაკვირველია, ეს ტექსტი მყისვე თავის ამჟამინდელ აქტუალურობას დაკარგავს.
იხ. ტექსტი სახელწოდებით: მაგია, რელიგია და მეცნიერება:
5. ურმონოთეიზმის თეორია
ურმონოთეიზმის თეორიაში და მის სახესხვაობებში ყვლაფერი პირიქითაა. სათავეში დგას 1 ღმერთი. ეს იდეა არაა მხოლოდ ბიბლიური შესაქმის ღმერთის ნარატივით, ბიბლიური იკონომიით, ცოდვითდაცემით და მსგავსი თეოლოგიური თვალსაზრისებით ნასაზრდოები და რწმენაზე დაფუძნებული კონცეფცია. ურმონოთეიზმის თეორია ემყარება ფაქტებსაც ანუ იმ ზოგად, ყველა თუ არა, მრავალ ეთნოსში აღმოჩენილ, საკმაოდ ფესვგადგმულ წარმოდგენას ერთი ზეციური მამის, შემოქმედის, არსთაგანმრიგის თუ „მორიგე ღმერთის“ არსებობის შესახებ. ეს მორიგე ზოგჯერ ფონივითაა, – მაგ. აღმოსავლეთ საქართველოს საკრალურ მეტყველებაში, – მაგრამ წარმოდგენა მისი არსებობის შესახებ მუდმივი, საგრძნობი და უნივერსალურია.
ურმონოთეისტული მეცნიერული კონცეფციის პიონერი გახლავთ ფრანგი იეზუიტი Joseph-François Lafitau (1781-1746).
იროკეზებთან საველე ექსპედიციაში მუშაობისას ლაფიტუმ დაასკვნა, რომ სხვა ხალხების განვითარების დონე სულაც არ იყო ისეთი დაბალი, როგორც ევროპაში ეგონათ. ის იროკეზების ზნე-ჩვეულებებს სისტემატურად ადარებდა სხვა ძველი ხალხების მსგავს ტრადიციებს (სახელმწიფოებრივი მოწყობა, საომარი ხელოვნება, ვაჭრობა, რეწვა, ნადირობა და მეთევზეობა, ავადმყოფობა და მკურნალობა, მიცვალებულთა კულტი…) და 1724 წ. გამოცემულ წიგნში „Moeurs Sauvages Amériquains comparées aux moeurs des premiers temps“, ასკვნის, რომ კაცობრიობის ყველა შტო ერთი ძირიდან, ერთი პირველადი რელიგიიდან მოდის და ყველა ხალხის თუ ტომის რელიგიური წარმოდგენის სათავეში დგას უმაღლესი არსება. – être supérieur.
ლაფიტუს დასკვნით, ყველა ხალხის რელიგიური დასაბამი საერთოა, წარმოდგენა შემოქმედ ღმერთზე, მაგრამ დროთა სვლამ ეს წარმოდგენა გაამუქა, გაამრუმა, მიაფერმკრთალა, დააბნელა და მრავლღმერთიანობით ჩაანაცვლა. მონოგენეზისი, მონოგამია და მონოთეიზმი. ლაფიტუმ ჩრდილოამერიკელ ინდიელებში იპოვა ამ უმაღლესი არსების სიტყვიერ გამოხატულება და ესაა მისი აზრით, მანიტუ. ამ ცნებით ინდიელები ‘უმაღლეს სულს’, უმაღლეს სულიერ არსებას მოიხსენიებენ და ეს მათი რელიგიის ასე ვთქვათ, მათი რელიგიური ყოფა-ცხოვრების ფარდაგის ფონია.
რასაკვირველია, ლაფიტუ აპელირებს ბიბლიაზე და იმ პირველ რელიგიაზე, არც ადამს და ევას გამოუცხადდა, მაგრამ ამ აპელირების გარეშეც ლაფიტუს ღვაწლი დაფასებულია და მას მიიჩნევენ აგრეთვე მატრიარქატის, როგორც პირველყოფილი საზოგადოების მოწყობის ფორმის აღმომჩენად.
ლაფიტუ იყო ქრისტიანი თეოლოგი და იგი ‘ველურების’ რელიგიაზე დაყრდნობით ცდილობდა ქრისტიანული თეოლოგია დაეცვა იმ თვალსაზრისებისგან, რომლებიც ისევე ‘ველურების’ რელიგიაზე დაყრდნობით ქრისტიანული წარმოდგენის წინააღმდეგ თუ მის არასასარგებლოდ იყო ჩამოყალიბებული.
მიულერის, უკვე განხილული ტეილორის თუ სხვა მისი დროის დომინირებადი მეცნიერების მაგ., სპენსერის(Herbert Spencer, 1820-1903), გარდა, რელიგიის საკითხებს ამუშავებდნენ ასევე ეკლესიურად განწყობილი თუ უბრალოდ, კაცობრიობის არაევოლუციონისტური განვითარების მოდელის მომხრეები და ეს ვნახეთ ჩვენ ლაფიტუს მაგალითზე.
მეორე ასეთი მაგალითი გახლავთ ენდრიუ ლენგი, Andrew Lang(1844 -1912).
ის იყო ტეილორის ერთ-ერთი მოწაფე, რომელმაც საბოლოოდ თავისი მასწავლებლისგან რადიკალურად განსხვავებული თეორია ჩამოაყალიბა. ამ თეორიას ეწოდება „მაღალი ღმერთის“ – High God – თეორია. თავის წიგნში, The Making of Religion, 1898, მისი მთავარი თეზა ასე ჟღერს: რელიგიის დასაბამია არა ანიმიზმში, არამედ უკვდავ, ზეციურ, მორალურ და შემოქმედ ღმერთებშია საძიებელი: ავსტრალიელ თუ ანდამაზიელ აბორიგენებს შორის ლანგმა წინაპართა კულტი ან ე.წ. ბუნებრივი რელიგია ვერ აღმოაჩინა. სამაგიეროდ იქ უმაღლესი არსების, ‘ყოველთა მამის’(All Vather).
ურმონოთეიზმის, შეიძლება ქართულად ვუწოდოთ, „მორიგე-ღმერთის-თეორიის“ მესამე დიდი წარმომადგენელია კათოლიკე მღვდელი და მისიონერი Pater Wilhelm Schmidt(1868-1954).
შმიდტის შესახებ, მის სახელთან დაკავშირებული ვენაში აღმოცენებული უზარმაზარი ანთროპოლოგიური სკოლის და ურმონოთეიზმის თეორიის სხვა წარმომადგენლების თაობაზედ მოგვიანებით გვექნება საუბარი. Pater Schmidt-ის მთავარი ქმნილებაა 12 – ტომეული: Der Ursprung der Gottesidee.
ამჯერად კი, დასკვნის ვცადოთ მთლიანობაში გავიაზროთ რელიგიის წარმოშობა-განვითარების ხუთივე აქ წარმოდგენილი თეორია, თითოეული მათგანის არგუმენტაცია და ურთიერთკავშირი.
კითხვები:
1. რატომ ეძებდნენ მეცნიერები რელიგიის დასაბამს ე.წ. ‘ველური’, ახლანდელი ტერმინოლოგიით, არქაული თუ უდამწერლობო ხალხების რელიგიურ წარმოდგენებში?
2. თქვენ რომელ თეორიას მისცემდით უპირატესობას და რატომ?
3. რა მიმართებით ისურვებდით კიდევ ცოდნის გაღრმავებას?
4. ხედავთ თუ არა ჩვენ გარემომცველ რელიგიურ სინამდვილეში, თუნდაც ხალხურ რელიგიურობაში რომელიმე თეორიის ფაქტობრივ კვალს, დადასტურებას და თუ ხედავთ, კერძოდ რაში?
ესაა მან-ტაბუს და უამრავი მსგავსი წარმოდგენების გეოგრაფია, ავსტრალიის, აზიის და ამერიკის კონტინენტებს შუა გამომწყვდეული კუნძულელების ‘რელიგიათმცოდნეობა’…
ფოტო განწყობისათვის – თანამედროვე იროკეზების, თვითწოდებით
‘ჰაუდენოსაუნების’ პასპორტი ამ ხალხის რამდენიმე ტომის ტოტემური ცხოველის გამოსახულებით
ეს პასპორტი დასტურია იმისა, თუ როგორ შეერწყა ერთმანეთს თანამედროვეობა და წარსული…შუაში როგორც ჩანს ე.წ.სიცოცხლის ხეა, რომლის თავზეც არწივია, ძლიერების და სიბრძნის სიმბოლო, ხოლო გარშემო სხვადასხვა ცხოველები, რომელთა ძალა, თვისებები და გარეგნობა ამა თუ იმ იროკეზული ტომის გენეზისს და თანამედროვეობას ეხმიანება…ჩაუღრმავდით კონცეფციას!
6.’ყოვლისმცოდნე ღმერთი’, Raffaele Petazzoni(1883-1959)
თავის წიგნში – „ყოვლისმცოდნე ღმერთი. ღმერთის იდეის შესახებ“, 1922, ის მოკლედ მიმოიხილავს რელიგიის წარმოშობის კვლევის ისტორიას და გვთავაზობს საკუთარ, ტრადიციული ევოლუციონიზმისგან რამდენადმე განსხვავებულ თეორიას, რომლის ცენტრიც დგას ისეთი კატეგორია, როგორიცაა „ყოვლისმცოდნეობა“. ამ ყოვლისმცოდნეობის სუბიექტი თავიდან არა ღმერთი, არამედ, „ღვთაებრივი არსებებია“, ხოლო ობიექტი კი არა ყველაფერი, არამედ მხოლოდ ადამიანი. პეტაძონიც ფრეზერის მსგავსად, დიდძალ ემპირიულ მასალას, ავტოხთონურ რელიგიებს ეყრდნობა და ასკვნის, რომ „წარმოდგენა იმ ყოვლისმხედველი და ყოვლისმცოდნე ზეციური არსების შესახებ, რომელიც ადამიანს მისი საქციელის გამო ცუდი ამინდით სჯის, უნივერსალურია და ყველა ხალხისთვის ნიშნეული“. მას მოაქვს უამრავი მაგალითი ინდოევროპელი ხალხების, ჩინეთის, ინდონეზიის, ავსტრალიის, ამერიკელი ინდიელების და სხვათა რელიგიური წარმოდგენებიდან.
ყოვლისმცოდნეობა შეიძლება იყოს მაგიურ-ორაკულურიც, რაც ჩანს მაგ. შამანების უნარში, რომ სასწაული მოახდინონ, ამინდი მართონ და მსგავსი.
რაფაელე პეტაძონის თეზის თავისებურება იმაშია, რომ იგი როგორც კლასიკური ევოლუციონიზმის, ასევე ე.წ. ურმონოთეიზმის თეორიას უარყოფს და გვთავზობს ნიუანსობრივად ახლებურ გააზრებას, რაც მოკლედ შემდეგში მდგომარეობს: ყოვლისმცოდნე უმაღლესი არსება ყველა ხალხის რელიგიური საწყისი აზროვნების კომპლექსს შეადგენს და ეს იდეა ანუ წარმოდგენა მთელი ძალით ნომადურ-მომთაბარე ხალხებში გამოიკვეთა.
ის მონოთეისტური იდეა, რამაც ძველ აღთქმაში იჩინა თავი და შემდეგში იუდაიზმის, ქრისტიანობის და ისლამის ხერხემლად იქცა, ევოლუციის შედეგი კი არაა ანუ პოლითეიზმიდან ნელ-ნელა მონოთეიზმზე გადასვლაში კი არ გამოიხატება, არამედ რევოლუციური მოვლენაა. მონოთეიზმი არა პოლითეიზმის განვითარებაა, არამედ ესაა ამბოხი პოლითეიზმის წინააღმდეგ და ა.შ.
პეტაძონიმ იტალიაში რელიგიის კვლევის მთელი სკოლა შექმნა.
იტალიური სკოლა ცნობილია როგორც storia delle religioni.
აღსანიშნავია, რომ რომში ლექციები ‘რელიგიის ისტორიაში’ 1886 წლიდან იკითხება და ესაა იტალიური La scienza delle religioni, აკადემიური რელიგიოლოგიის(=Religious Studies) დაბადების თარიღი, ხოლო 1924-1959 წწ. რელიგიის მეცნიერებას იტალიაში უცვლელად რაფაელო პეტაძონი კაპიტნობს. მისი ცნობილი მოწაფეებია: Ugo Biasnci, Angelo Brelich, Ernesto De Martino, Vittorio Lanternati, Dario Sabbatucci …იტალიური სკოლის მამამთავრი ცნობილია აგრეთვე თავისი დროს სოციალური და კულტურული პრობლემებისადმი ყურადღებით და იტალიაში ლაიცისტური ღირებულებების დაცვის, განათლების სისტემის გაუმჯობესების სფეროში გაწეული ღვაწლით და ა.შ. 1950-59 IAHR -ის პრეზიდენტობის ხანა. ამ ბოლონიელი უბრალო გლეხის ოჯახში დაბადებულმა ბიჭმა მთელი ეპოქა შექმნა რელიგიის იტალიური თუ მსოფლიო კვლევის ისტორიაში!
‘Formatosi culturalmente nell’ambito dello storicismo, con l’istituzionalizzazione in Italia della “storia delle religioni” come disciplina autonoma, fu uno dei primi a proporre un approccio storico allo studio della religione…’
დავალება: სცადეთ მოიპოვოთ და წაიკითხოთ მისი წიგნი – ‘ყოვლისმცოდნე ღმერთი’, რომელიც ყველა ევროპულ ენაზეა თარგმნილი! წიგნის თავდაპირველი სახელწოდებაა: Dio: formazione e sviluppo del monoteismo (vol. I: L’Essere celeste nelle credenze dei popoli primitivi, 1922. გერმ.: Der allwissende Gott.
თემა დამოუკიდებელი მსჯელობისთვის, ქართულ მასალასთან თეორიული ხიდის გასადებად! –
“და მას ჟამსა დაივიწყეს ღმერთი, დამბადებელი მათი და იქმნეს მსახურ მზისა და მთოვარისა და ვარსკვლავთა ხუთთა. და მტკიცე და უფროსი საფიცარი მათი იყო საფლავი ქართლოსისი.”
(ლეონტი მროველი, ‘მეფეთა ცხოვრება’, XI ს.).
რას ნიშნავს “დაივიწყეს ღმერთი, დამბადებელი მათი…” ანუ იცოდნენ მის შესახებ თავიდანვე? აშკარაა ლეონტი მროველის პრემონოთეისტური ტენდენციები! მოიძიეთ ან გაიხსენეთ მსგავსი ადგილები ‘ქართლის ცხოვრებიდან’….
7 მაისი, 2015, 10.30.,სეიდაბადი.
გაგრძელება იქნება!
შეგიძლიათ მასალის / სტატიის გადაყვანა და ჩამოტვირთვა PDF ფორმატში
გაუზიარეთ მეგობრებს
Комментариев нет:
Отправить комментарий