ღვთისმეტყველებისა და ისტორიის ზღვარზე: ანტონიო როზმინი სერბატის ეკლესიოლოგია

Qu'une philosophie superficielle fasse tout le bruit qu'elle voudra à propos de guerres de religion, des bûchers allumés par l'intolérance; pour nous ne pouvons qu'envier le sort des peuples qui, dans ce choc des opinions, dans ces conflits sanglants pour la cause de la vérité, se sont fait un monde d'idées dont il nous est impossible de nous faire seulement une image, encore moins de nous y transporter de corps et d'âme, comme nous en avons la prétention.1

P. Tchaadaev, „Lettres philosophiques adressées a une dame“, I

თეოლოგიურ-ეკლესიოლოგიური ტრაქტატი „წმიდა ეკლესიის ხუთი წყლული“ XIX საუკუნის იტალიელი ფილოსოფოსის, ანტონიო როზმინი სერბატის (1797-1855) მთავარი არა, მაგრამ ყველაზე ფართოდ ცნობილი ნაწარმოებია. დასავლეთში ეს პოპულარობა ამ ტექსტს ორმა გარემოებამ მოუტანა: 1) დაწერის დროიდან (XIX საუკუნის 40-იანი წლები) 1959 წლამდე ტრაქტატი კათოლიკური ეკლესიის მიერ შეტანილი იყო აკრძალულ წიგნთა ინდექსში; 2) ამ თხზულებაში ავტორმა პირველად გამოხატა აშკარად და არაორაზროვნად ყველა ის პრობლემა, რომელიც კათოლიკური ეკლესიის წინაშე იდგა, მაგრამ ვატიკანის II საეკლესიო კრებამდე, რომელიც მოწვეულ იქნა 1962 წელს, მათი გადაწყვეტისათვის არანაირი ნაბიჯი არ გადადგმულა.

ამ კრების შემდეგ გაჩნდა აზრი, რომ როზმინიმ იწინასწარმეტყველა ეკლესიის წინაშე არსებული სიძნელეები. მაგრამ სინამდვილეში საქმე სულ სხვაგვარად იყო: პრობლემები ყოველთვის არსებობდა, მაგრამ ეკლესიის მთავარნი ვერასოდეს აღიარებენ, რომ დროულად არ ცდილობენ ვითარების გამოსწორებას.

მეორე მხრივ, განცხადება, თითქოს ესა თუ ის ტექსტი წინასწარმეტყველებას წარმოადგენს, გულისხმობს, რომ მასში წამოჭრილი მწვავე საკითხები უკვე აღსრულებულად და გადაწყვეტილადაა მიჩნეული, რის გამო მკითხველი ვეღარ ამჩნევს იმ სიძნელეებს, რომლებსაც დღემდე არ დაუკარგავს სიმწვავე. სრული სიცხადით უნდა ითქვას, რომ როზმინის წიგნი, თუ ზოგიერთ უკვე მართლაც გადაწყვეტილ პრობლემას არ ჩავთვლით, დღეს არა მარტო ისტორიულ, არამედ აქტუალურ მნიშვნელობას ინარჩუნებს.

მეორე მხრივ, საბჭოთა კავშირში, სადაც როზმინის ტიპის მოაზროვნე, ბუნებრივია, საერთოდ არ უნდა შესულიყო განხილვის სფეროში, იტალიელი ფილოსოფოსის ამ ტრაქტატს ყოველთვის ახსენებდნენ ენციკლოპედიები და ცნობარები სწორედ მასში წარმოდგენილი მნიშვნელოვანი კრიტიკული მუხტის გამო.

როზმინის თხზულება საკმაოდ რთული გასაგებია გამოუცდელი, თუნდაც ყურადღებიანი მკითხველისათვის. მაგრამ ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ ეს წიგნი ყველამ უნდა წაიკითხოს, ვინც დაინტერესებულია ეკლესიის ადგილით საზოგადოებაში, და ეკლესიის სათანადო შინაგანი წესრიგით. ამ წიგნის მკითხველს ერთი პარადოქსული ხერხი უნდა ვურჩიოთ: ტექსტის უკეთესად გაგებისათვის ყურადღება უნდა მოვადუნოთ. ზომაზე მეტად არ უნდა შევჩერდეთ უამრავ ისტორიულ მაგალითზე, რთულ ტერმინზე, უცნობ სახელებზე. უნდა წავიკითხოთ წიგნი გულით და ის გულგრილს არავის დატოვებს. ყოველივე დანარჩენი კი შეიძლება მეორე ჯერისთვის გადაიდოს, რადგანაც კარგი წიგნები მხოლოდ ერთხელ არ იკითხება. როზმინის რთული ტექსტი კი მოთმინებით აღჭურვილ ნებისმიერ ადამიანს ეუბნება თავის სათქმელს.

თვითონ როზმინიმ თავისი ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ტრაქტატი „თეოდიცეა“ ასეთი სიტყვებით დაიწყო:

არა მგონია, რომ ღირსია, სიბრძნის სახელს ატარებდეს ის ცოდნა, რომელიც კაცის გულზე არმოქმედებს და უსარგებლო ტვირთის სახით მხოლოდ მოკვდავი ადამიანის გონებას იკავებს, არამრავლებს მის სიკეთეს და არ ამცირებს მის სატანჯველს, ჭეშმარიტი იმედის მოცემით არაკმაყოფილებს ან არ აოკებს მის განუწყვეტელ სურვილებს.

თვით სათაური უკვე იწვევს ერთგვარ გაკვირვებას. რას ნიშნავს „ეკლესიის ხუთი წყლული“? მაგრამ უნდა გავიხსენოთ, რომ როგორც მართლმადიდებელ, ასევე კათოლიკურ ეკლესიოლოგიაში ეკლესია განიმარტება როგორც ქრისტეს მისტიკური სხეული. ქრისტეს სხეული კი ჯვარცმისა და გვემის ნიშნებს ატარებს. ეს ძირითადი ნიშნები რიცხვით ხუთია: ხელებზე, ფეხებზე და ფერდზე. ასევე სიმბოლურად აქვს როზმინის დაყოფილი ხუთ ნაწილად ეკლესიის უმნიშვნელოვანესი პრობლემები და თითოეული ეს პრობლემა ერთგვარ შესაბამისობაშია მოყვანილი ქრისტეს სხეულის წყლულებთან. ამგვარად, წიგნი ხუთი თავისაგან შედგება.

სათაური და წიგნის სტრუქტურა, ავტორის აღიარებით, შთაგონებულია პაპის, ინოკენტი IV-ის სიტყვით, რომლითაც მან 1245 წელს ლიონის საკლესიო კრება გახსნა და განაცხადა, რომ ქრისტეს ჯვარცმული სხეულის მსგავსად, ეკლესიას უმძიმესი წყლულები სტანჯავს. მეორე ცნობილი პაპი, გრიგოლ VII ეკლესიის მდგომარეობას საფლავში მწოლიარე ქრისტეს სხეულს ადარებდა.

აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ როზმინი ეკლესიის „წყლულებს“ მხოლოდ ისტორიულ, ე.ი. წარმავალ მნიშვნელობას ანიჭებს და მხოლოდ მებრძოლი, ანუ ამქვეყნად მყოფი ეკლესიის უბედურებად მიიჩნევს. გასაგებია, რომ ქრისტეს ცხოვრებაშიც მის წყლულებს მხოლოდ ისტორიული, დროებითი მნიშვნელობა ჰქონდა, მკვდრეთით აღდგომის შემდეგ კი მისი სხეული უხრწნელი და გაბრწყინებულია.

თვით ისტორიას როზმინი გაიაზრებს, როგორც საღვთო განგების გამოვლინებას მიწიერ დროში. ამ თვალსაზრისით, არ არსებობს აბსოლუტური ისტორიული უბედურება: ყველაფერი, რაც ხდება, საბოლოო ჯამში, გამთბარია ღმერთის მოსიყვარულე ზრუნვით კაცთა მოდგმისათვის და თუ რომელიმე მძიმე ისტორიული ვითარების გადაწყვეტის ხანგრძლიობა აჭარბებს ადამიანის სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლიობას, ეს მაინც არ გამოდგება საღვთო განგების მაცხოვნებელი მოქმედების უარსაყოფ არგუმენტად, სწორედ იმიტომ, რომ ქრისტიანული რწმენის თანახმად, სული უკვდავია.

აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ თეოლოგია როზმინის ნაწარმოებში არაა გადმოცემის საგანი, არ წარმოადგენს ტექსტის ძირითად შინაარსს - ის უფრო მეთოდია, რომლის საშუალებით ხდება ისტორიული სინამდვილის დიაქრონული და სინქრონული ასპექტების გახსნა, მათი აზრისა და მნიშვნელობის წვდომა.

მეორე მხრივ, ისტორიული თვალსაზრისითაც, ეს წიგნი უფრო ისტორიოსოფიაა, ვიდრე ისტორიოგრაფია. XVIII საუკუნის ბოლოს ამგვარი მიდგომა მკაცრად გააკრიტიკა ვილჰელმ ჰუმბოლდტმა, რომელიც ამ ჟანრის ფუძემდებლად მიიჩნევდა იმანუელ კანტს, კერძოდ კი 1784 წელს დაწერილ მის მცირე ტრაქტატს „ზოგადი ისტორიის იდეა მსოფლიო-სამოქალაქო პლანში“. ჰუმბოლდტი წერდა, რომ ისტორიული სისტემების შექმნის მისწრაფებამ განდევნა აზროვნებიდან თვით ისტორია. მაგრამ დიდი გერმანელი მეცნიერის კრიტიკა მხოლოდ ნაწილობრივ თუ შეიძლება მივუყენოთ იტალიელ ღვთისმეტყველს. „წმინდა ეკლესიის ხუთი წყლული“ არაა მარტოოდენ ისტორიული ნაწარმოები. წიგნის უღრმეს შინაარსს ვერ ჩავწვდებით, თუ არ გავითვალისწინებთ მის მთავარ ადრესატს (კათოლიკე სამღვდელოებას) და დაწერის მთავარ საბაბს (ეკლესიაში გამწვავებულ პრობლემებს). ტრაქტატის მნიშვნელოვანი, ლამის განმსაზღვრელი მოტივაცია, თავისი ბუნებით პუბლიცისტურია. როზმინის მთავარი მიზანი არაა მოვლენების მეცნიერულად გამართული სახის ჩვენება, ავტორი ამ მოვლენათა გარკვეული პოზიციიდან შეფასებასა და მკითხველის მოქმედებისკენ მოწოდებას ცდილობს. ამგვარი პათოსი გვაფიქრებინებს, რომ საქმე გვაქვს, თუ შეიძლება ასე ითქვას, პოლიტიკურ წიგნთან, ანუ ტექსტთან, რომელიც გადაწყვეტილების უნარის მქონე მკითხველს გულისხმობს და მისგან არა მარტო ტექსტის გაგებას, არამედ ადეკვატური გაგებით ნაკარნახევ გარეგან მოქმედებასაც ელის. უფრო მეტიც, ტექსტი ამგვარი ქმედითი პასუხის შექმნას, მის პროვოცირებასაც ცდილობს. თვითონ ავტორი ამბობს, რომ „პადუის მახლობლად ერთ ვილაზე ყოფნისას შევუდექი ამ წიგნის წერას ჩემი დატანჯული სულის სანუგეშოდ და, შესაძლოა, სხვათა მხარდასაჭერადაც“. ამ სიტყვებით ეხმიანება როზმინი საკუთარი „თეოდიცეის“ ზემოთ მოყვანილ დასაწყისს.

ახლა შევუდგეთ წიგნის უფრო სისტემურ განხილვას. წიგნის სქემას, ჩვეულებრივ, შემდეგნაირად წარმოადგენენ ხოლმე:

ეკლესიის თვისება	წყლული	მიზეზი	წამალი
1. ერთიანობა	მრევლის გამორიცხვა საჯარო ღვთისმსახურები- დან	ერის უმეცრება და ცოცხალი ლათინური ენის საყოველთაო მოხმარების შეწყვეტა	ლათინური ენის საყოველთაო სწავლება და საღვთისმსახურო წიგნების თარგმნა სასაუბრო ენებზე
2. ჭეშმარიტება	სასულიერო პირთა გაუნათლებლობა	ეპისკოპოსთა დაშორება სამოძღვრო მოღვაწეობისგან	საეკლესიო განათლების სისტემის რეფორმა
3. სიყვარული	ეპისკოპოსების გათიშულობა ერთმანეთისგან	ეპისკოპოსთა დამოკიდებულება ამქვეყნიურ ძალაუფლებასთან და პირადი ამპარტავნება	ეპისკოპოსთა პრივილეგიების გაუქმება და მათი სამოძღვრო მსახურების აღდგენა
4. თავისუფლება	საეპისკოპოსო ბიუროკრატია	ეპისკოპოსთა დანიშვნა საერო ხელისუფალთა მიერ	ეპისკოპოსთა საეკლესიო წესით დამოუკიდებელი არჩევნების აღდგენა
5. უპოვარება	საეკლესიო ქონების დამონება	ფეოდალიზმი	ამქვეყნიურ სიკეთეთა უარყოფა

წიგნის მთავარი შემაკავშირებელი იდეა, როგორც უკვე მივანიშნეთ, არის საღვთო განგების კონცეფცია. მას ანტონიო როზმინი ასე განმარტავს:

რადგანაც ღმერთს აქვს რეალობის ფორმა, ანუ რადგანაც ის ყველაზე რეალური არსებაა, იგი ახორციელებს აბსოლუტურ ძალაუფლებას კაცთა მოდგმაზე შემოქმედების, შენარჩუნებისა და განგების საშუალებით, რითაც აწესრიგებს ყველა ხდომილებას. შემოქმედებით იგი აღწევს იმას, რომ ყოველი ქმნილება არსებობას იწყებს. შენარჩუნებით იგი ანიჭებს მათ არსებობას დროის ყველა შემდგომ მომენტში, რადგან თუ შემოქმედებითი ძალა არ უდგას მხარში, მათი არსებობა წყდება. ბოლოს, განგების საშუალებით ღმერთს ჰარმონიაში მოჰყავს ყოფიერების სხვადასხვა განზომილება და სხვადასხვა ძალა, რათა მათ მშვენიერი თანხმობით მიიღონ მონაწილეობა ღმერთის მიერ ab eternoგანზრახულ დიად განგებულებაში².

აქ მნიშვნელოვანია ერთი გარემოება: საღვთო განგების საჭიროება მთლიანად განპირობებულია იმით, რომ შექმნილ ქვეყნიერებაში არსებობს ღვთისაგან დამოუკიდებელი შემოქმედებითი საწყისი − ადამიანის თავისუფალი ნება. მართლაც, ადამიანის ნება თავისუფალი რომ არ იყოს, ქვეყნიერებაში წესრიგის დამყარება შესაძლებელი იქნებოდა მხოლოდ შენარჩუნების საშუალებით: საკმარისია ღმერთმა ერთხელ და სამუდამოდ დაადგინოს, მაგალითად, ენერგიის შენახვისა და თერმოდინამიკის კანონები, რომ ისინი მარადიულად იმოქმედებენ ინერტულ საგანთა სამყაროში. მაგრამ როდესაც ასპარეზზე გამოდის ადამიანის გონება, მისი ნებითი და შემოქმედებითი უნარი, ამ ფენომენებზე საღვთო მეთვალყურეობის აღსაწერად აუცილებელი ხდება ახალი ცნების − საღვთო განგების შემოყვანა. ადამიანთა საზოგადოების სამართავად საჭიროა ღმერთის მუდმივი, ასე ვთქვათ, „შეგნებული“ მყოფობა მის წიაღში. უხილავად ამას ასრულებს საღვთო განგება, ხოლო მისი მოქმედების ხილული ინსტრუმენტი ქრისტიანულ საზოგადოებაში არის ეკლესია − ეკლესია, რომლის წყლულთაგან განკურნებას თავდადებულ ადამიანთა თავისუფალი ნებისა და საღვთო განგების თანამშრომლობა სჭირდება.

თუ კარგად გავიაზრებთ ზემოთ მოყვანილ სქემას, აღმოჩნდება, რომ საეკლესიო ერთიანობის დარღვევა არა მარტო პირველი, არამედ ხუთივე წყლულის საბოლოო მიზეზია. ერთიანობის დარღვევის შედეგად ერი და სამღვდელოება გათიშულია ერთმანეთისგან საჯარო ღვთისმსახურებისას, ეპისკოპოსებისგან გათიშული მღვდლები გაუნათლებელნი რჩებიან, ერთმანეთისგან გათიშული ეპისკოპოსები ვერ ახერხებენ სამოძღვრო ვალის ჯეროვნად აღსრულებას, საეკლესიო ქონების უკეთური მოხმარება კი მთელს ეკლესიას გათიშავს პირველი სამოციქულო თემის ტრადიციისაგან.

ეკლესიის წიაღში ერთიანობის აღდგენა, ანუ მისი ჭეშმარიტი რეფორმა მდგომარეობს მის შიგნით სხვადასხვა დონეზე აუცილებელი თავისუფლების აღდგენაში: მრევლი თავისუფლად უნდა ფლობდეს საღვთისმსახურო ენას, მღვდლები თავისუფლად უნდა ურთიერთობდნენ ეპისკოპოსებთან, ეპისკოპოსები თავისუფალნი უნდა იყვნენ როგორც საერო ხელისუფლებისაგან, ასევე ამქვეყნიური ძალაუფლების ცდუნებისაგან, ხოლო ღარიბები თავისუფლად უნდა სარგებლობდნენ საეკლესიო ქონებით.

პირველი წყლული: ერისა და სამღვდელოების ერთმანეთისაგან გახლეჩა საჯაროღვთისმსახურებისას

საეკლესიო ცხოვრების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი უბედურება ისაა, რომ ეკლესიაში სალოცავად შეკრებილ ერს არ ესმის მაცხოვნებელი რიტუალების ენა, მათი შინაარსი, მიმდევრობა და ამიტომ ღვთისმსახურებაში ვერ მონაწილეობს. ერი მხოლოდ პასიური დამსწრეა. საღვთო სიტყვის, სახარების მოსმენა, მისი ღვთივშთაგონებული საზრისის წვდომა აუცილებელია ყოველი ადამიანის სულიერი სრულყოფისათვის. ამიტომ ეკლესია არ უნდა განვიხილოთ, როგორც მხოლოდ სამღვდელოთა კრებული.

თავისი აზრების დასასაბუთებლად როზმინი ქრისტიანულ ანთროპოლოგიას იშველიებს. საერთოდ, როზმინის აზროვნებისთვის დამახასიათებელია ქრისტიანულ რიტუალთა საკრალური ხასიათისა და ადამიანის უღრმესი ბუნების დაკავშირება, მით უმეტეს, რომ ფილოსოფოსის მიერ ადამიანის გაგება პერსონალიზმის ჭრილში ხორციელდება და ითვალისწინებს არა მარტო პიროვნების ინდივიდუალურ და საზოგადოებრივ განზომილებას, არამედ მის მატერიალურ და სულიერ გამოცდილებასაც. სწორედ მატერიალური და სულიერი გამოცდილების განუმეორებელი და სრულყოფილი ერთიანობაა ქრისტიანული რიტუალი. ადამიანის პიროვნება წმინდაა, რადგანაც ყოველი ჩვენგანი შექმნილია ხატად და მსგავსად ღვთისა. ამიტომ უსამართლობაა, როდესაც საჯარო ღვთისმსახურებისას, როცა უცნობი ენა გამოიყენება და როცა არავინ ზრუნავს, რომ მრევლი სრულად ჩასწვდეს საღვთო წერილის შინაარსს, დასუსტებულია და თითქმის გაუქმებულია ყოველი ცალკეული მლოცველის კავშირი სხვებთან, ანუ თვით ეკლესია, როგორც მორწმუნეთა კრებული და ერთობა.

მაგრამ როზმინი მხოლოდ ლიტურგიკულ ტექსტებზე ზრუნვით არ შემოიფარგლება: მრევლს კარგად უნდა ჰქონდეს შეგნებული და გააზრებული ღვთისმსახურების არა მხოლოდ სიტყვა, არამედ ყოველი ჟესტი და ქმედება. გასაგები ენა თვითმიზანი კი არაა, არამედ მხოლოდ საშუალებაა იმისათვის, რომ ღვთისმსახურება მთელი თავისი სისრულით იქნეს შეთვისებული.

„სამართლის ფილოსოფიაში“ როზმინი წერს, რომ საერო მორწმუნეს, თუმც არ შეუძლია უსისხლო მსხვერპლი შესწიროს უფალს, მას ამ მსხვერპლის შეთავაზების უფლება აქვს. ეს ეთანხმება არა მარტო ადრეულ ქრისტიანულ ტრადიციას, არამედ დღევანდელ კათოლიკურ პრაქტიკასაც, როცა შესაწირი ძღვენი ოფერტორიუმის დროს საკურთხეველთან მრევლის წევრებს მოაქვთ.

თვით როზმინიმ 1849 წელს მოამზადა ბროშურა, სადაც გადმოსცა წირვის განმარტება უბრალო ხალხისათვის. ეს ტექსტი არ გამოქვეყნებულა. იტალიაში მხოლოდ 1921 წელს დაიბეჭდა მსგავსი შინაარსის ბროშურა, რომლის ავტორი იყო მღვდელი ემანუელე კარონტი. ოფიციალურად კი ეროვნულ ენებზე ღვთისმსახურება კათოლიკურ ეკლესიაში მხოლოდ ვატიკანის II კრების მიერ იქნა დაშვებული, თუმცა უნდა ითქვას, რომ ამ გადაწყვეტილების მიღებისას კრებას არ მოჰგონებია იტალიელი ღვთისმეტყველის ადრეული მიგნებები.

აღმოსავლურ, მართლმადიდებლურ გარემოში, მიუხედავად იმისა, რომ ღვთისმსახურების ენა მრევლისთვის უფრო გასაგებია (თუმცა საეკლესიო სლავურის ან ძველი ქართულის მისაწვდომობა მაინც რჩება საკამათოდ), მრევლის ღვთისმსახურებისაგან გათიშულობა არანაკლებ მწვავედ დგას. სამწუხაროდ, ამ პრობლემის გადალახვის ცდები გაცილებით ნაკლებად შედეგიანია. XIX საუკუნეში დაიწერა ნიკოლაი გოგოლის ცნობილი ბროშურა „ფიქრები წმინდა ლიტურგიაზე“, რომელიც სინოდალური, ეგრეთ წოდებული „დამცველი“ ტრადიციის ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი მოწმობაა და ვერც კი უახლოვდება დასახულ მიზანს. XX საუკუნეში კი ამგვარი „ახსნა-განმარტების“ ფუნქცია იტვირთა ისეთმა ტექსტებმა, როგორებიცაა, მაგალითად, სერგი ბულგაკოვის „მართლმადიდებლობა“ და უფრო კონკრეტულად, ალექსანდრე შმემანის „ევქარისტია“. ეს უკანასკნელი მაინც რჩება ზოგად ახსნა-განმარტებად და დიდს ვერაფერს ჰმატებს მას, ვისაც სურს ღვთისმსახურებაში წვდომა hic et nunc− აქ და ახლა.

მეორე წყლული: სამღვდელოების არასაკმარისი განათლება

ეს სიძნელე მჭიდროდ უკავშირდება წინას: როცა არა ხარ ვალდებული, ასწავლო სხვას, შენი საკუთარი განათლების აუცილებლობაც პრობლემატური ხდება. როზმინისათვის დამახასიათებელია ცოდნისა და ყოფიერების არსებითი დაკავშირება ერთმანეთთან. იგი არ მიიჩნევს, რომ ამ წყლულის განკურნება სასულიერო განათლების უბრალო ინტენსიფიკაციითაა შესაძლებელი. განათლებული სამღვდელოება მხოლოდ იმ თემებიდან შეიძლება წარმოიშვას, სადაც შენარჩუნებულია ქრისტიანული სიწმინდე. გავიხსენოთ როზმინის აფორიზმი: „მხოლოდ დიდ ადამიანებს ძალუძთ დიდი ადამიანების გამოზრდა“.

თავიდან სასულიერო განათლების ცენტრი ეპისკოპოსი იყო. მისი სახლიდან გამოდიოდა მომზადებული სამღვდელოება. მღვდელმთავართან განუწყვეტელი უშუალო კავშირი უმთავრეს როლს ასრულებდა სასულიერო განათლებაში, რომლის სიმძიმის ცენტრმა მოგვიანებით სპეციალური სასულიერო სასწავლებლებისა და სემინარიებისკენ გადაინაცვლა, ხოლო თვით განათლების პროცესმა მეთოდოლოგიური და უნიფიცირებული ხასიათი მიიღო. ცოცხალი სიტყვა დაწერილმა კომპენდიუმმა შეცვალა. როზმინის განაჩენი სასტიკია:

აზრებისა და გრძნობების უბადრუკობა და სიღატაკე, რომელიც თანამედროვე სასულიეროგანათლების ბირთვსა და აღჭურვილობას წარმოადგენს, იწვევს ისეთი სამღვდელოების გაჩენას,რომლის წარმომადგენლებს არანაირი აზრი არ გააჩნიათ არც ქრისტიანულ სამყაროზე, არცქრისტიანულ მღვდლობაზე, არც იმაზე, თუ როგორ უკავშირდება ეს ორი ერთმანეთს.

სასულიერო განათლების ამგვარი დაცემის უმთავრესი მიზეზი კი როზმინის მიხედვით, საეკლესიო და საერო მთავრობათა დაახლოებაა. სიმდიდრითა და გავლენით ცდუნებული ეპისკოპოსები იმდენად არიან ჩართულნი ამქვეყნიურ ზრუნვაში, რომ მოწაფეთათვის თითქმის არ რჩებათ დრო. მაღალ და დაბალ საეკლესიო იერარქიას შორის ლამის წოდებრივი უფსკრული ჩამოყალიბდა. უბრალო მღვდელი უკვე ისევე ძნელად უკავშირდება საკუთარ ეპისკოპოსს, როგორც ქვეშევრდომი - ხელმწიფეს.

როზმინი მიიჩნევს, რომ სწავლება ეს არაა მხოლოდ ინფორმაციის გადაცემა და მისი ახალ „სათავსოში“ შენახვა. სწავლება განუწყვეტელი ჰერმენევტიკული პროცესია, რომლის დროსაც მოწაფე იძულებულია გამუდმებით იმყოფებოდეს მასთან სხვადასხვა არხებით მომდინარე სიბრძნის ზეგავლენის ქვეშ. როცა განათლების მიღება ფორმულათა სასრული რაოდენობის დამახსოვრებაზეა დაყვანილი, ეს ჭეშმარიტებასთან კი არ აახლოვებს, არამედ თვით ამგვარი განათლების აუცილებლობის ეჭვს აღძრავს.

განათლების იდეალურ სახედ როზმინი მიიჩნევს სამღვდელო პირის აღზრდას ეპისკოპოსის სახლში, როცა მომავალი ღვთისმსახური არა მარტო ისმენს მღვდელმთავრის სავალდებულო შეგონებებს, არამედ მისი ცხოვრების ყოველდღიური და უშუალო მოწმე და მონაწილეა; არა მარტო იგებს ლიტურგიის საფუძვლებს, არამედ დღითი დღე პირადად მონაწილეობს მასში. ამით როზმინი უახლოვდება სასულიერო განათლების იმ ხედვას, რომელიც გავრცელებული იყო პატრისტიკულ ეპოქაში. მოწაფე განუწყვეტელ ჰერმენევტიკულ მოღვაწეობაში იმყოფება და მოძღვრის არა მარტო სიტყვებს განიხილავს და ითვისებს, არამედ ხმისა და გამოთქმის ტონს, ჟესტებს, ქცევის წესებსა და კონკრეტულ ვითარებაში გადაწყვეტილების მიღების გზებს.

საბოლოო დასკვნა კი ასეთია: საკუთარ არსებამდე დაყვანილი საზრისი ქრება. მთავარია თვით ტექსტი და არა მისი შინაარსი. განათლების სულისა და სიცოცხლის შესანარჩუნებლად აუცილებელია ახალი ტექსტების შექმნა. მხოლოდ ძველის განმარტება უბრალოდ მომხმარებლური დამოკიდებულების მანიშნებელია, მოხმარება კი ამოწურვამდე უფრო მიგვიყვანს, ვიდრე წვდომამდე. წმინდა მამათა ხანაში ეკლესიამ სულის ბეღლები აავსო, მაგრამ მომდევნო საუკუნეებში მოხმარებამ გადააჭარბა შემოქმედებას, საზრისი გაღარიბდა და ეს გაღარიბება მისი დოგმატური ფიქსირების გარდაუვალი შედეგია.

საბოლოო ჯამში, თვით სასულიერო განათლებამ დაკარგა თავისი აზრი როგორც განათლებამ და ერთგვარ კლასობრივ ნიშნად იქცა.

მესამე წყლული: ეპისკოპოსთა ერთმანეთისგან გათიშულობა

ტრაქტატის მესამე თავში აშკარად შეინიშნება საეკლესიო ისტორიისათვის ძალიან დამახასიათებელი იდეალიზაცია ქრისტიანობის პირველი ექვსი საუკუნისა. ამ გარემოებას როზმინის ზოგიერთი მკვლევარი ზედმეტი სიფრთხილის გამო „ნაწარმოების უტოპიურ მუხტს“ უწოდებს. ოღონდ, უნდა ითქვას, რომ ქრისტიანული მეცნიერებისათვის ნიშანდობლივი ეს უტოპია შებრუნებულია, ანუ მომავალში კი არა, წარსულშია ლოკალიზებული. თუკი უტოპია, როგორც ასეთი, შეიძლება განვიხილოთ, როგორც დროითი თვალსაზრისით შებრუნებული მოთხრობა დაკარგული სამოთხის შესახებ, საეკლესიო ისტორია ამ მოთხრობის პარალელური და კონკრეტიზებული შემთხვევაა: საეკლესიო ისტორიაში დაკარგული ედემის როლს ქრისტიანთა პირველი იერუსალიმური თემი ასრულებს, სადაც, ლუკა მახარებლის თანახმად, მორწმუნეებს ერთი სული და ერთი გული ჰქონდათ. თუ როზმინის მიერ გადმოცემულ ისტორიასაც ამ სქემას მივუსადაგებთ, აღმოჩნდება, რომ ცოდვისა და ედემის დაკარგვის ადგილს აქ ე.წ. „კონსტანტინეს ძღვენი“ წარმოადგენს³,- ანუ ეკლესიის დაახლოება საერო ხელისუფლებასთან, აქედან გამომდინარე ყველა მატერიალური და პოლიტიკური პრივილეგიით. სწორედ ამ პრივილეგიებმა აქციეს ეპისკოპოსები ფეოდალურ სენიორებად და გათიშეს მათი ერთ დროს მონოლითური კორპუსი.

უნდა აღვნიშნოთ, რომ როზმინი თავის ეკლესიოლოგიაში უპირატესობას ეკლესიის ისტორიულ ასპექტს ანიჭებს და ეკლესიის მიმართ ძალიან იშვიათად იყენებს მეტაფორებს − „ქრისტეს სძალი“, „ქრისტეს მისტიკური სხეული“ და მისთანა. როზმინის მიხედვით, ეკლესია ადამიანთა ერთობაა, რომელიც ყველაზე მკაფიოდ გამოხატავს საღვთო განგების მოქმედებას ისტორიაში. საღვთო და კაცობრივი საწყისი ეკლესიაში თანასწორადაა წარმოდგენილი.

ამ თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია, რომ ეკლესიაშიც კი ნებისმიერი იდეა და მისი საზრისი უკიდურესად დამოკიდებულია კონკრეტულ ისტორიულ ვითარებაზე. ამ გარემოებას თვით როზმინის ტრაქტატიცა და მისი ავტორიც ვერ გადაურჩა. მაგალითად, შუა საუკუნეებში ძალიან გავრცელებული იყო ლოზუნგი „ჭეშმარიტ სამოციქულო ცხოვრებასთან დაბრუნება“: ყველა საეკლესიო კრება სწორედ ამ მიზანს ემსახურებოდა და აშკარადაც გამოთქვამდა ამ განზრახვას. ახალ დროში, რადგან რეფორმაციის მოღვაწეებმა სწორედ ეს მიზანი დაისახეს და მთელი სიცხადით გამოთქვეს ის, ოდესღაც თითქმის საკრალური მოწოდება უკვე პროტესტანტიზმის ქადაგებად იქცა. ამის გამო როზმინისაც ძალიან ხშირად ადანაშაულებდნენ კათოლიკური ეკლესიის თავგანწირული დამცველები, იესოს საზოგადოების წევრები (ჩვეულებრივ, მათ იეზუიტებად მოიხსენიებენ) ლუთერისა და კალვინის პროპაგანდას. რა თქმა უნდა, ეს ბრალდება უსაფუძვლო იყო, მაგრამ მას თავისი მოტივაცია ჰქონდა: პროტესტანტებმა უარყვეს საეკლესიო გადმოცემა და თავიანთ საღვთისმეტყველო თუ სამოძღვრო განაზრებებში უშუალოდ ეყრდნობიან საღვთო წერილს. კათოლიკე ქრისტიანისთვის ბიბლია „სახიფათო“ წიგნად იქცა. საკუთარი კათოლიკობის დადასტურება შეუძლებელია, თუ ყოველ წუთს არ გამოამჟღავნე შენი ლოიალობა საეკლესიო გადმოცემის მიმართ. ამიტომაც თავის ეკლესიოლოგიურ ტრაქტატში როზმინი არასოდეს პირდაპირ არ მიმართავს ახალი აღთქმის ინტერპრეტაციას, არამედ ყოველთვის აშუალებს მას ეკლესიის მამათა მოძღვრებაზე დაყრდნობით.

ტრაქტატის მესამე თავში განსაკუთრებით ხაზგასმულია ეკლესიის ღვთაებრივი საწყისი. სწორედ ამის გამო ეკლესია ერთადერთი ადამიანური საზოგადოებაა, რომლის მიმართ ვერ გამოვიყენებთ სოციალური მეცნიერებისათვის ასე ნაცნობ ფორმულას, რომლის მიხედვით ყოველი საზოგადოება წარმოიშობა, ვითარდება და დასასრულს ეწევა. ეკლესია არ მიეკუთვნება წარმავალ რეალობათა სიას. ამ მხრივ, ეკლესიას ისეთივე თვისებები აქვს, როგორც კაცთა მოდგმას მთლიანად. ეს უკანასკნელი მხოლოდ შესაბამისი ბიოლოგიური სახეობის უკანასკნელ წარმომადგენელთან ერთად შეიძლება განადგურდეს. მაგრამ ადამიანი მარტოოდენ ბიოლოგიური სახეობა არაა − უკვდავი სულის წყალობით, ის მარადისობას ეზიარება. შესაბამისად, ეკლესიაც მარადიულია. ამიტომ ეპისკოპოსთა გატაცება საერო ძალაუფლებით მხოლოდ ფეოდალური ეპოქის გადმონაშთია და ფეოდალიზმთან ერთად გაქრება ისე, რომ ეკლესიის სხეულს მხოლოდ გააჯანსაღებს.

ამ თავში ანტონიო როზმინი მეტად ნიშანდობლივ დასკვნამდე მიდის: ეკლესიის ცხოვრება უწყვეტი და დროის ფარგლებს გარეთ გამომავალი პროცესია, ამის გამო შეუძლებელია მისი იდეალის საბოლოო განსაზღვრა და ამ იდეალის შესრულების ხარისხის დადგენა. თუ ადამიანის საბოლოო მიზნად სწრაფ სირბილს დავისახავთ, მაშინ ცხოვრების მწვერვალი თვრამეტი წლის ასაკს უნდა დავამთხვიოთ. თუ საბოლოო მიზნად მეტაფიზიკური სისტემის შექმნა მიგვაჩნია, სრულყოფილების ასაკიც შესაბამისად წინ გადაიწევს. მაგრამ ადამიანის ცხოვრებაზე ზოგადი წარმოდგენა უკვე გვაქვს გარდასულ თაობათა მიერ დატოვებული გამოცდილების საფუძველზე. არსებობს თუ არა მსგავსი გამოცდილება ეკლესიაში? − თუ იერუსალიმის პირველი თემი მართლაც განსაკუთრებული თვისებებით გამოირჩეოდა, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ მის წინაშე მდგარი სიძნელეები სხვა ხასიათისა იყო, ვიდრე დღევანდელი. ეკლესიის ისტორია არ გვთავაზობს მოდელირების საშუალებას და ქრისტიანის არსებობა მუდმივი არჩევანია, მუდმივი ბრძოლაა უცნობ მომავალთან.

მეოთხე წყლული: ეპისკოპოსთა დანიშვნის უფლება საერო ხელისუფლებამ მიითვისა

რომის ეკლესიის კანონთა კოდექსის 377 მუხლის თანახმად: „დიდი პონტიფიკი თავისუფლად ნიშნავს ეპისკოპოსს, ან საეპისკოპოსო წოდებაში ამტკიცებს მას, ვინც თავისუფლად იქნა არჩეული“. ტრაქტატის მეოთხე თავში როზმინი ძალიან ვრცლად განიხილავს ეკლესიის კანონიკურ სამართალს. მაგრამ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ აკრძალვათა ნუსხა ყოველთვის ეპოქის უტყუარი მოწმობაა და ცხად წარმოდგენას იძლევა იმის შესახებ, თუ რას სჩადიოდნენ ადამიანები ყველაზე ხშირად. აქედან გამომდინარე, ის დაჟინება, რომლითაც საეკლესიო კანონებში აღნიშნავენ ეპისკოპოსის არჩევის თავისუფლებას, მეტყველებს იმაზე, თუ როგორი წარმატებითა და სიხშირით ცდილობდა საერო ხელისუფლება ამ პრეროგატივის მითვისებას.

ამ პრობლემას როზმინი უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებს და მეოთხე თავი მთელი ტექსტის 49 პროცენტს შეადგენს. უფრო მეტიც, ტრაქტატის მეორე გამოცემას როზმინიმ დაურთო სამი სტატია, რომელიც სწორედ ეპისკოპოსთა არჩევნების საკითხს ეხება.

იმ გარდამტეხ მომენტად, როცა ეკლესია საერო ხელისუფლების მიერ საბოლოოდ იქნა დამონებული, როზმინი XI საუკუნეს წარმოადგენს. ეს მეტად მნიშვნელოვანია, რადგანაც შეიძლება ითქვას, რომ სწორედ ამ დროიდან დაიწყო ევროპის ისტორიაში ის ხანგრძლივი და, სირთულის მიუხედავად, გარკვეული აზრით, ერთიანი პროცესი, რომელიც ეროვნულ სახელმწიფოთა წარმოქმნით დაგვირგვინდა. რა თქმა უნდა, არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს დაგვირგვინება წინასწარ ჩაფიქრებული ან თავიდანვე შეგნებული იყო.

სწორედ XI საუკუნეში მოხდა ევროპაში ის ეკონომიკური და დემოგრაფიული ნახტომი, რომელმაც ეკლესია საერო ხელისუფლების ხელში იდეოლოგიურ აპარატად აქცია. ამ დროიდანვე დაიწყო ლათინური ენის თანდათანობითი შესუსტება და ეროვნულ ენათა განვითარება, მათი სოციალური ფუნქციის გაფართოება. სწორედ ამ დროიდან მოყოლებული, ეკლესია უკვე ნელ-ნელა კარგავს ევროპისათვის ზეეროვნული და გამაერთიანებელი ფაქტორის ფუნქციას.

როზმინის თვალსაზრისი ამ საკითხებზე ორი ძირითადი ასპექტით გამოირჩევა: 1) საერო ხელისუფლების ჩარევა საეკლესიო ცხოვრებაში უპირობო ბოროტებაა; 2) ეკლესიის სოციალური მნიშვნელობის დეგრადაცია პირდაპირაა დაკავშირებული ფეოდალიზმის განვითარებასთან.

ორივე ეს თვალსაზრისი შეზღუდულია. პირველი გულისხმობს იმას, რომ საეკლესიო ღირებულებათა სისტემა ერთადერთი და უზენაესია და მხოლოდ ამ სისტემის ფარგლებშია სამართლიანი. მეორე კი პირველს ეწინააღმდეგება იმით, რომ იმპლიციტურად აღიარებს ღირებულებათა სისტემის დამოკიდებულებას გარეგან ფაქტორებზე (ფეოდალიზმზე).

აქ, საკითხის გასარკვევად, შეიძლება მოვიყვანოთ ერთი ადგილი უმბერტო ეკოს რომანიდან „ფუკოს ქანქარა“: „რა არის კათოლიკური ეკლესია, − იკითხავს 3000 წელს ჩამოფრენილი მარსელი ისტორიკოსი, − შეადგენდნენ მას ისინი, ვინც მგლებს უვარდებოდა ხახაში, თუ ისინი, ვინც ერეტიკოსებს ხოცავდა? რა თქმა უნდა, ერთნიც და მეორენიც“. ისტორიაში არ არსებობს გათამაშებული ან სასწავლო სიტუაციები და ეკლესიამაც თავისი ცხოვრების მანძილზე შეგუების მნიშვნელოვანი უნარი გამოავლინა.

და მაინც წლების განმავლობაში ეკლესიამ შეიმუშავა თავისი უზენაესი იდეალის გამომხატველი ელემენტები: წმიდა მამათა მოძღვრება, ღვთისმსახურების ძირითადი უცვლელი პრინციპები, ზოგიერთი ასკეტიკური საწყისი. მაგრამ საეკლესიო ისტორიის მუდმივი კრიზისი იმაში მდგომარეობს, რომ სულ უფრო ძნელდება რეალური მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის მოთავსება ამ ვიწრო იდეალურ ჩარჩოებში. ეს გარემოება საეკლესიო ისტორიკოსს გარეგან მიზეზებს აძებნინებს. ამიტომაც როზმინი ფეოდალიზმს განიხილავს, არა მარტო როგორც ქრონოლოგიურად საკმაოდ მკაფიოდ შემოსაზღვრულ ისტორიულ ეპოქას, არამედ როგორც „საეკლესიო უბედურებათა ჰერმენევტიკულ კატეგორიას“.

მაგრამ როზმინი მაინც არ მოუწოდებს იდეალისკენ დაბრუნებას: ეს იდეალი რეალურად არ არსებობს, რადგანაც ერთხელ და სამუდამოდაა მოცემული ყველა დროისათვის. მისი იდეალობა მეტისმეტად ცხადია.

ერთი მხრივ, როზმინის ტრაქტატის ის ნაწილები, რომლებიც სამღვდელოების საერო უღლიდან გათავისუფლებას მოუწოდებს, აშკარად გულუბრყვილოა, ლამის საკვირაო ქადაგების დონეზეა შესრულებული, მაგრამ როზმინი იძულებული იყო ეს სტილი აერჩია, რადგან ძალიან კარგად ხედავდა თავისი მდგომარეობის გამოუვალობას, მისი თანამედროვე კათოლიკური სამღვდელოების გაუნათლებლობას. მეოთხე თავში ის წერს: „სად შეიძლება ვიპოვოთ მდიდარი სამღვდელოება, რომელსაც გაღარიბების სიმამაცე ეყოფოდა? ან ისეთი სამღვდელოება, რომელიც მიხვდებოდა, რომ დადგა ჟამი, როცა ეკლესიის გაღარიბება მის გადარჩენას ნიშნავს?“.

მაგრამ საეკლესიო სიღარიბეზე ტრაქტატის მეხუთე თავშია საუბარი.

მეხუთე წყლული: საეკლესიო ქონების დამონებულობა

ჩვეულებრივ ფიქრობენ, რომ მეხუთე თავში როზმინი ეკლესიის სიღარიბეზე საუბრობს. მართლაც, როზმინი ძალიან ხშირად იყენებს სიტყვას „სიღარიბე“. მაგრამ მისი მნიშვნელობის გასაგებად აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ ტრაქტატის ზოგადი მიმართულება და სამღვდელოების სოციალური ფუნქციის რეალური ისტორიული ევოლუცია.

კათოლიკური ეკლესია იმ დროს და ამ მხრივ არა მარტო სოციალური და მატერიალური პრობლემის წინაშე იდგა. მნიშვნელოვანი იყო სიძნელე მისიონერულ და იდეოლოგიურ ასპარეზზე. 1854 წელს ეპისკოპოსი გაეტანო ბედინი წერდა, რომ „ამერიკელებს არ შეუძლიათ დაუშვან აზრი, რომ სიღარიბე, თუნდაც ნებაყოფლობითი, შეიძლება განვიხილოთ როგორც სიქველე... მატერიალურ აყვავებაზე მზრუნველნი ისინი, სიღარიბეს ზნეობრივ მანკიერებად მიიჩნევენ“.

ამ მხრივ, როზმინი არ მოუწოდებს უბრალოდ ღარიბების დახმარებაზე, ან იმაზე, რომ სამღვდელოებამ უნდა დათმოს თავისი სიმდიდრის ნაწილი. როზმინის მოწოდება გაცილებით უფრო რადიკალური ხასიათისაა და ის ამტკიცებს, რომ სამღვდელოების განსაკუთრებულ სოციალურ კლასად არსებობას აუცილებლად აქვს დროითი ზღვარი.

როზმინის მიერ ნაქადაგები სიღარიბე აღარაა წმიდა ფრანჩესკო ასიზელის მშვენიერი ქალბატონი, მას არაფერი აქვს საერთო გერმანული რეფორმაციის გლეხურ ამბოხებთან, როცა ცელებით შეიარაღებული ბრბოები აუქმებდნენ მონასტრებს და თავიანთ მოძმეებს, ბერ-მონაზვნებს, შიმშილით სიკვდილისთვის იმეტებდნენ. დროება შეიცვალა.

ევროპის სოციალურ რუკაზე სულ უფრო და უფრო მკაფიოდ ჩნდებოდა ახალი არე - სამოქალაქო საზოგადოება. აქედან გამომდინარე, შეიცვალა საკუთრების ფორმები და თვით ფლობის ცნებაც უკვე ისეთი აღარ იყო, როგორც ადრე. ახალ დროში ეკლესიის სიღარიბე მისი შემგუებლობის კიდევ ერთ მობილიზაციას მოითხოვს: საკუთრების ახალი ფორმების გათავისებასა და სამღვდელოების გარდაქმნას სოციალური კლასიდან უბრალო პროფესიად. ამით სამღვდელოება მხოლოდ უფრო ადვილად და თავისუფლად განაგრძობს იმის მსახურებას, ვინც თქვა: „სუფევაჲ ჩემი არა ამა სოფლისა არს“.

__________________

1. დაე, ზედაპირულმა ფილოსოფიამ, რამდენიც სურს, იყვიროს რელიგიური ომებისა და შეუწყნარებლობის მიერ დანთებული კოცონების შესახებ, ჩვენ მხოლოდ ისღა დაგვრჩენია, რომ შეგვშურდეს იმ ხალხისა, რომელმაც თვალსაზრისთა დაპირისპირებაში, ჭეშმარიტების საკითხზე გაჩენილ სისხლიან კონფლიქტებში ააშენა იდეათა სამყარო, რომლის წარმოდგენაც კი გვიჭირს, არა თუ მასში გადასახლება სულითა და ხორცით, როგორც ამას ვიქადნით. − პეტრე ჩაადაევი, „ფილოსოფიური წერილები ერთი ქალბატონისადმი“, I.

2. A. Rosmini, Filosofia del diritto vol. II., n. 552.

3. „კონსტანტინეს ძღვენი“ − შუა საუკუნეებში გავრცელებული ვერსია, რომლის მიხედვით, რომის იმპერატორმა კონსტანტინემ გადასცა პაპს, სილვესტრს, სამუდამო მფლობელობაში გარკვეული ტერიტორია და, შესაბამისად, საერო ძალაუფლებაც. შუა საუკუნეებში ინახებოდა კიდეც ამ მოვლენის დამადასტურებელი ხელნაწერი, რომლის სიყალბე იტალიელმა ჰუმანისტმა ლორენცო ვალამ დაამტკიცა.


ნოდარ ლადარია





nplg.gov.ge

Please Share it! :)