გიორგი მთაწმინდელი - ეკლესიოლოგი, კულტურტრეგერი და რეფორმატორი

ნუგზარ პაპუაშვილი

საქართველოს ეკლესიის იმ წმინდანთა შორის, რომელთა სიტყვამ, საქმემ და სახელმა საყოველთაო ინტერესი და რეზონანსი გამოიწვია, ერთ-ერთ პირველ ადგილზე გიორგი მთაწმინდელი, ანუ ათონელი, დგას (1009-1065). ჩვენს ხელთაა ვრცელი აგიოგრაფიული მოთხრობა „ცხოვრება და მოქალაქობა წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩვენისა გიორგი მთაწმინდელისა“*, რომელსაც, სპეციალისტების შეფასებით, მსოფლიო აგიოგრაფიულ ლიტერატურაში ბადალი ძნელად მოეპოვება როგორც საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით, ისე ფაქტობრივი მასალის სიმდიდრით, ობიექტურობით და მხატვრულობით. იგი აღწერა წმ. მამის მოწაფემ და თანამოსაგრემ გიორგი ხუცესმონაზონმა (გიორგი მცირემ), რომელიც თან ახლდა მოძღვარს როგორც საზღვარგარეთ, ისე სამშობლოში; იყო თვითმხილველი და თანამონაწილე ყველა მოვლენისა, რომელიც ხსენებულ მამას უკავშირდება; თანამდგომი, თანამგრძნობი და თანამშრომელი იმ დიალოგების, დებატებისა თუ სოციალურ-სახელმწიფოებრივი და ჰუმანიტარული ინიციატივებისა, რომელთაც იგი ანტიოქიაში, ბიზანტიასა და საქართველოში იქმოდა. ესაა მიზეზი, რომ აღნიშნული თხზულება ისტორიის ერთობ სანდო წყაროდ გვევლინება. ამბები, რომლებიც ავტორის თვალწინ მოხდა, შემოწმებას აღარ საჭიროებს, რადგან მკითხველი ხედავს და განიცდის, რომ ყოველი ეპიზოდი და სტრიქონიც კი პატიოსნებით და მართლის თქმის სულითაა აღბეჭდილი.

თვალში საცემია აგრეთვე აგიოგრაფის, გიორგი ხუცესმონაზონის, განათლების დონე და წყაროების ანალიზის უნარი; ფაქტებისა და მოვლენების აღქმის სიზუსტე; კერძო და ლოკალური შემთხვევების ურთიერთშეჯერებისა და განზოგადების კულტურა; იმის გარკვევის მეთოდი და შესაძლებლობა, თუ რა სიახლე და სიმდიდრე შეაქვს (ანდა: შეუძლია, რომ შეიტანოს) თითოეულ შემთხვევას საერთაშორისო საგანძურში.

შეუძლებელია ამ წიგნს გულდასმით კითხულობდე და ვერ ამჩნევდე კონცეფციას ეროვნული და ზოგადსაკაცობრიო (კოსმოპოლიტური) ღირებულებების ურთიერთმიმართების შესახებ, რომლის არსი ორი სიტყვით ასე გამოითქმის: ამა თუ იმ ფაქტისა და მოვლენის რეალური მნიშვნელობა საღვთო ჭეშმარიტებასთან შესაბამისობით განისაზღვრება. აი მაგალითი, რომლის მეშვეობით ავტორი ამ თეორიის შინაარსს გვიხსნის: მართალია, ღვთის თვალში, ბიბლიაში, საღვთო ისტორიაში და, მაშასადამე, მაღალ რეგისტრში („ღვთისმსახურებისა საიდუმლოსა შინა“) ჭეშმარიტი ღირებულება და პატივისცემა მხოლოდ იმ სამშობლოს აქვს, რომელსაც სამოთხე ეწოდება და რომელშიც ჩვენი დიდი წინაპარი ადამი მოსახლეობდა; ერთადერთი ქალაქი, რომელიც ასეთივე ღირსებისაა, არის ზეციური იერუსალიმი, აშენებული ღვთის მიერ ცხოველმყოფელი ქვით; საღვთო ერიც მხოლოდ ის ერთი ერი არის, რომელიც ღმერთთან წილნაყარია და რომელსაც რჩეული ერი, - ახალი ისრაელი (ეკლესია), - ეწოდება, მაგრამ ნურავინ იფიქრებს, რომ იმ ქვეყანას, იმ ქალაქს და იმ ერს, რომელთაც წმ. მამა გიორგი მთაწმინდელი ეკუთვნის, არაფერი აქვს პატიოსანი; არაფერი აქვს საღვთო და სულიერი, რომელიც მათ ზემოთ აღნიშნულ სამშობლოსთან, ქალაქთან და ერთან დააახლოებს და ამის თაობაზე ლაპარაკს შეგვაძლებინებს (გვ. 444-445). თუ კარგად დავაკვირდებით, შევნიშნავთ, რომ ნაწარმოების მთავარი მიზანი სწორედ ამ საერთოს დადასტურება და წარმოჩენაა. შორს წასვლა საჭირო არ არის. ავტორი თვლის, რომ საქართველოსა და სამოთხეს, საქართველოს წმინდა ქალაქებსა და ზეცის იერუსალიმს, საქართველოს მორწმუნე ერსა და ღვთის სათნო ისრაელს, ზოგადად, - საქართველოსა და მსოფლიოს, ქართულ მოქალაქეობას და მსოფლიო მოქალაქეობას ერთმანეთთან ღირსი მამა გიორგი მთაწმინდელიც ანათესავებს.

გიორგი ხუცესმონაზონის თქმით, ღირსი მამისათვის შემთხვევით არ დაურქმევიათ გიორგი. ეს სახელი წარმომავლობით ბერძნულია და „მუშაკად გამოითარგმანების“ (გვ. 448). გავიხსენოთ, რომ დედამისს, მარიამს, ძილში ანგელოზი გამოეცხადა და აუწყა: შეგეძინება ვაჟი, რომელიც ნამდვილი და ჭეშმარიტი გიორგი იქნება, - მოწოდებული საღმრთო და სულიერი მუშაკობისათვის, ეკლესიის ხნულის („ურნატთა ეკლესიისათა“) გაპოხიერებისა და გამდიდრებისათვის, საღვთო აღმშენებლობისათვის. „ეკლესია“ ამ და მსგავს შემთხვევებში მხოლოდ ამა თუ იმ ადგილობრივ ეკლესიას არ ნიშნავს. აქ ლაპარაკია კათოლიკე (მსოფლიო) ეკლესიაზე, რომლის განუყოფელგანუკვეთელი ნაწილი კერძო, ადგილობრივი ეკლესიებია. ასეთია საქართველოს ეკლესია ანუ, უფრო ზუსტად, ქრისტეს ეკლესია საქართველოში, რომელიც ისეა დაკავშირებული ერთიან და განუყოფელ, ჭეშმარიტ, გამარჯვებულ და მოზეიმე ეკლესიასთან, როგორც ნაწილი მთელთან. ყველაფერი ცხადია, ოღონდ ერთი რამ უსათუოდ უნდა დაზუსტდეს. ადგილობრივი ეკლესია წუთისოფელში მყოფი ეკლესიაა, რომლის ერი და ბერი ქვეყნის ისეთივე მოქალაქეები არიან, როგორნიც ეკლესიის გარეშე მყოფი ადამიანები. ამის გამო ისინი კარგ საქმეებსაც აკეთებენ და ცუდ საქმეებსაც. შესაბამისად: ამქვეყნიურ ეკლესიაში, როგორც სოციუმში, კარგიც ხდება და ავიც. გავითვალისწინოთ, რამდენ ბოროტ კაცსა და გულარძნილებას გადაეყარა ეკლესიაში გიორგი მთაწმინდელი, რაშიც გასაკვირი არაფერია. ყველაფერი ცუდი და უკეთური, ეკლესიაში ხდება ის თუ ეკლესიის გარეთ, წუთისოფელს ეკუთვნის და წუთისოფელში რჩება. ჭეშმარიტ ეკლესიას მხოლოდ და მხოლოდ კეთილი და უმჯობესი უერთდება; მასში მხოლოდ ის ნაღვაწი და ნამუშაკევი დაიბანაკებს, რომელიც არსით და შინაარსით ჭეშმარიტი ეკლესიის სისხლი და ხორცია, მისი ნათესავია. ლაპარაკია იმ რანგისა და მნიშვნელობის საქმეზე, რომელიც ეროვნულიცაა და უნივერსალურიც.

რა შესძინა ღირსმა გიორგი მთაწმინდელმა საღვთო აღმშენებლობას? აზიარა თუ არა მან თავისი ხალხი და თავისი ეკლესია მსოფლიო წესრიგს და ცივილიზაციას? რა არის ის წვლილი, რომელიც ერებისა და ეკლესიების ზოგად სალაროში მისი და მისი სკოლის სახელით შევიდა? ანუ, აგიოგრაფის სიტყვებით რომ ვთქვათ, რა არის ის „მშვენიერი ნაყოფი“, რომელიც ღირსმა მამამ ხალხს და ქვეყანას შემატა და რომელიც „ზეციურ საგანძურში შენახვის ღირსია“? (გვ. 450-451).

ჩანს, იმდროინდელმა ქართულმა ელიტამ გააცნობიერა, თუ რაოდენ აუცილებელია ერისა და ბერის განვითარებისათვის, წინსვლისათვის, აღმშენებლობისათვის კარჩაკეტილი ცხოვრებიდან ფართო ასპარეზზე გასვლა და კულტურისა და ცივილიზაციის საერთაშორისო სტანდარტებისათვის თვალის გასწორება. ამ გზაზე პირველი ნაბიჯი ინტერნაციონალური ენის დაუფლებაა, შემდეგ კი ცოდნისა და მეცნიერების იმ მიღწევებთან ზიარება, რაც ამ ენის მეშვეობითაც შეიქმნა. ჩვენს ქართველ ჭაბუკს, თრიალეთში დაბადებულს, აქ თითქოს ბედმა გაუღიმა. მისი აღმზრდელები პოლიტიკური მოტივით საბერძნეთში, კონსტანტინოპოლში, გაიხიზნენ და ცამეტი წლის გიორგიც თან წაიყვანეს. იმპერიის დედაქალაქში მათ თორმეტი წელიწადი დაჰყვეს, აღსაზრდელი კი სკოლაში მიაბარეს, რითაც მას ბერძნული ენის (შესაძლებელია, ლათინურისაც) სრულყოფილად შესწავლისა და აკადემიური ცოდნის მიღების საშუალება მიეცა. ამის შემდეგ იგი, ოცდახუთი წლის ასაკში, საქართველოში დაბრუნდა; ხახულის ღვთისმშობლის სავანეში ბერად აღიკვეცა და თავი მკაცრ ასკეტიზმს მისცა, რათა საკუთარი სულიერი და გონებრივი სამყარო გაეზარდა და გაეფაქიზებინა. სახელმძღვანელოდ მან პავლე მოციქულის სიტყვები წაიმძღვარა: „აღვიკრძალავ ხორცთა ჩემთა და დავიმონებ, რათა არა სხვათა (ვ)უქადაგებდე და მე გამოუცდელ ვიყო“ (1 კორ. 9,27). აზრი ნათელია: სანამ სხვის დამოძღვრასა და ჭკუის სწავლებას დავიწყებდეთ, საკუთარი თავი უნდა აღვზარდოთ და განვამტკიცოთ. ამ მიზნის მიღწევის საუკეთესო საშუალება, ძველი სასულიერო თუ საერო ტრადიციების თანახმად, არის ის, რასაც უცხოებას (უცხოების მოყვარეობას) ეძახიან. იგულისხმება სხვათა ქვეყანაში წასვლა ცოდნასა და შემოქმედებაში მეტი და მეტი წარმატებისათვის და არა დიოგენური უსამშობლოობა (თვითმიზნური კოსმოპოლიტობა), ანდა ჩვეულებრივი ყარიბობა. დიდაქტიკური თვალსაზრისით უცხოება ნიშნავს სხვათა და სხვათა გამოცდილების შეთვისებას, საკუთარი თავის გაწვრთნისათვის უფრო მეტი მოტივის შეძენას; საამისოდ სტიმულისა და იმპულსების მიღებას; მეტ თვითჩაღრმავებას, მეტ თვითკონტროლს, თვითანალიზს და, შემდეგ, თვითრეალიზაციას. ავტორი იმოწმებს მამათმთავარ აბრაამსა და წინასწარმეტყველ მოსეს და აღნიშნავს, რომ ღმერთმა ისინი ჯერ თავისიანებს განაშორა, უცხოთა ქვეყნებში გადაიყვანა; იქ აზიარა ისინი სიბრძნეს და გამოცხადებას და საღვთო საქმეთა შესრულება შემდეგ დაავალა (გვ. 466).

ახალგაზრდა ქართველმა ბერმაც, სულიერების მაღალი ხარისხისათვის რომ მიეღწია, აირჩია გზა, რომელიც ცნობილია სახელით „უცხოება და სიგლახაკე“, ე.ი. უცხო მხარეში მწირმონაზვნობა და უპოვარება (სიღარიბე). იგი, ისე როგორც ყველა ნამდვილი ქრისტიანი, გაურბოდა მაღალ თანამდებობას, რასაც, როგორც წესი, ქება და დიდება ახლავს თან. იგი ყოვლის უწინარეს იმ ქება-დიდებას გაურბოდა, რასაც მისი სულიერი ახოვანების მხილველნი წარმოთქვამდნენ საქართველოში თუ სხვაგან. ამიტომ ის ხშირად გადადიოდა ერთი მონასტრიდან მეორეში, სადაც არავინ იცნობდა და სადაც ღვაწლს ადვილად დაფარავდა. წმ. მამა იდეალსა და ბედნიერებას მარტივ ცხოვრებისა და უბრალოებაში ხედავდა. მან უარი თქვა ეპისკოპოსობაზე, - ჭყონდიდის აღმატებული კათედრის დაკავებაზეც კი, რომელიც მას გაერთიანებული საქართველოს დიდმა მეფემ ბაგრატ IV-მ, ტექსტში აფხაზთა მეფედ წოდებულმა, შესთავაზა (გვ. 512). ის მაშინ განიცდიდა ბედნიერებას, როდესაც სულიერსა და ინტელექტუალურ შრომას ეწეოდა. ასეთი შრომის ნაყოფია მისი უმდიდრესი ლიტერატურული მემკვიდრეობა, რომელიც სასულიერო მწერლობის თითქმის ყველა დარგს მოიცავს და რომელიც შეუდარებელი ოსტატობითაა შესრულებული. აი, რას გვაუწყებს ამის თაობაზე მისი ბიოგრაფი და როგორ შეფასებას გვთავაზობს იგი ჩვენ: „უმეტესობა წიგნებისა ღამით თარგმნა. შეუსვენებლად თარგმნიდა და თავის კანონსაც დაუბრკოლებლად აღასრულებდა. არასოდეს აძლევდა თავის თავს მოსვენებას: დღედაღამ საღმრთო წიგნთა ტკბილ თაფლს ამუშავებდა, რომლითაც დაატკბო ჩვენი ენა და გაამშვენიერა წმინდა ეკლესიები; თავის ნაწერთა ოქროთი უხვად და გარდამატებულად გაამდიდრა, რადგანაც დაემსგავსა იგი ოქროს მომპოვებელ ოსტატს... ჩვენი წმიდა მამის გონება სიტყვიერი ოქროს გამომადნობელ ბრძმედად გადაიქცა სულიწმიდის ცეცხლის მეოხებით... წიგნები, რომლებიც არასოდეს თარგმნილა ჩვენს ენაზე, უმეცრების სიღრმიდან ნათლად გამოაბრწყინა. ხოლო სხვა წიგნები, რომლებიც ოდესღაც თარგმნილი იყო, მაგრამ ჯერ კიდევ ჯეროვნად გადმოღებული არ იყო, ანდა დროთა განმავლობაში უმეცარ მომხმარებელთაგან შებილწულიყვნენ, (მან) თავის გონების ბრძმედში გამოადნო და გამოახურვა. ასევე, მამა ექვთიმის მიერ თარგმნილი ზოგიერთი წიგნი, მოუცლელობისაგან არასრულად დატოვებული და შემოკლებულად გადმოღებულნი, შეავსო და განავრცო. ზოგი ძველი წიგნი ხელახლა შეადარა ბერძნულს და მათი ყოველი ნაკლობანება შეავსო და მათი სიტყვიერი სიღარიბე და სიუშნოვე ბრწყინვალებად და მშვენიერებად შეცვალა“ (გვ. 525-526).

გიორგი მთაწმინდლის წერილობითი ნაშრომ-ნაღვაწის, - როგორც ნათარგმნის, ისე ორიგინალურის, - განხილვა ძველი ქართული ფილოლოგიის ყველაზე პრესტიჟული ამოცანაა. ამ უბანზე იმდენად დიდი და მრავალფეროვანი მასალა მოიპოვება, რომ ყელაფრის ამომწურავად შესწავლას კიდევ რამდენიმე თაობის აკადემიური მუშაობა დასჭირდება. ჩვენ ახლა ყურადღების გამახვილება შემდეგ გარემოებაზე გვმართებს: იმ სულიერ სიმაღლესა და შემოქმედებით უნარს, რასაც ზემოთ მოყვანილი ციტატა გვაუწყებს, წმ. მამამ სწორედ უცხო ქვეყანაში და მწირობის პირობებში მიაღწია. გავითვალისწინოთ, რომ ცხოვრების მეტი ნაწილი მან სამშობლოსაგან შორს, - ახლო აღმოსავლეთში, პალესტინასა და (ძირითადად) ბიზანტიაში (ათონსა და კონსტანტინოპოლში) გაატარა. იგი ბევრს მოგზაურობდა; არ ერიდებოდა განსაცდელთა სიმრავლეს: უღრანი ტყეების, უდაბნოების და მდინარეების გადალახვასაც კი (ერთხელ ადიდებულმა მდინარემ მოიტაცა, მაგრამ გადაარჩინა „მშვენიერმა ჭაბუკმა, სპეტაკ ცხენზე ამხედრებულმა“, რომელშიც მან მთავარმოწამე გიორგი შეიცნო: გვ. 480); ხვდებოდა სხვადასხვა სარწმუნოების, ეროვნების და ტრადიციის ხალხს; ეცნობოდა მათ, რის შედეგადაც იძენდა ინფორმაციას, სხვათა და სხვათა გამოცდილებას და წარემატებოდა ღვთისმოსაობაშიც და კაცთმოყვარებაშიც.

ერთ-ერთი ზნეობრივი პოზიცია, რომელიც წმ. მამის ცხოვრებისა და მოღვაწეობის არსებით მხარეს წარმოადგენდა, წინა თაობის ნაშრომისა და ნაამაგარის დაფასებაა. როდესაც იგი ათონის მთაზე (მთაწმინდაზე) ქართველთა მონასტერში მივიდა და ბევრი ხვეწნისა და შეგონების შემდეგ წინამძღვრობას დათანხმდა, მან პირველ რიგში ამ სავანის ისტორია შეისწავლა, რათა წინამორბედების: იოანეს, ექვთიმეს, გაბრიელის, თორნიკესა და სხვათა ნაამაგარი მისხალ-მისხალ აღენუსხა და არ მიეცა იგი უპატივცემულობის და დავიწყების მტვრისათვის. ცხოვრებაში ვკითხულობთ: წმ. გიორგიმ „ყოვლითა მოსწრაფებითა და წადიერებითა და გულს-მოდგინედ გამოწულილვითა გამოიკითხა და გამოიძია მოწაფეთაგან და მეგობართა წმიდისა მამისა ეფთჳმისათა უსხეულოთა მიმსგავსებული და კაცთა ბუნებისა აღმატებული ცხორებაჲ და მოქალაქობაჲ მისი და ნეტარისა მამისა მათისა იოვანესი და სხუათაცა წმიდათა ბერთაჲ და დიდებულისა ამის ლავრისა შენებაჲ“ (გვ. 494). ასე შეიქმნა ქართული აგიოგრაფიის მეორე უბრწყინვალესი ძეგლი „ცხორებაჲ ნეტარისა მამისა ჩუენისა იოვანესი და ეფთჲმესი და უწყებაჲ ღირსისა მის მოქალაქობისა მათისაჲ“. საკმარისია თვალი გადავავლოთ ამ თხზულებასა და წმ. მამის ანდერძებსა და მინაწერებს (კოლოფონებს), რომ დავრწმუნდეთ, რაოდენ აფასებდა და კრძალულებას გამოხატავდა იგი გარდასული დღეებისა და მემკვიდრეობის მიმართ. ამის საუკეთესო მაგალითია ყველაზე ცნობილი ანდერძი, რომელიც სახარების მისეულ თარგმანს ახლავს. დიდი მოღვაწე და ღვთივგანბრძნობილი მამა ამჟღავნებს უდიდეს ტაქტს, კულტურას, პროფესიულსა თუ კოლეგიურ ეთიკას, როდესაც შეგვაგონებს: ჩვენ, ქართველებს, სახარების ძველი და საიმედო თარგმანები გვაქვს, მაგრამ იცოდეთ, რომ გადაწერის დროს მათი ერთმანეთში არევა დაუშვებელია; თუ ვინმეს ჩემი ნაშრომი არ მოსწონს, აირჩიოს ერთ-ერთი ძველი ვერსიებიდან - ან ხანმეტი, ან საბაწმინდური და ისინი გადაწეროს, ოღონდ ისე კი, რომ არც ერთმანეთში აურიოს ისინი და არც ჩემს ნამუშევარში. ვის მოეხსენებოდა გიორგი მთაწმინდელზე უკეთ ის ნაკლოვანებანი, რაც სახარებათა ძველ ქართულ თარგმანებს ახასიათებთ? ეს რომ ასე არ ყოფილიყო, რატომ გაირჯებოდა იგი ძველი თარგმანების გადასამუშავებლად? ამის მიუხედავად მას ერთხელ არ წამოსცდენია გადაბრუნებული სიტყვა წინაპართა მემკვიდრეობის მიმართ. არადა მისი მიზანი ხომ ამ მემკვიდრეობის ხარვეზების გამოსწორება იყო! ეს მან წინაპართა აჩრდილებთან ყოველგვარი კონფლიქტის გარეშე მოახერხა და ქართულ წერილობით ტრადიციაში პირველმა შემოიტანა (ჩვენს ხელთ არსებული მასალების მიხედვით) ძველი ტექსტების ხელუხლებლად შენახვისა და კონსერვაციის წესი, რასაც დღეს ტექსტოლოგიის ძირითად პრინციპს ეძახიან და რომლის ქართულ პრაქტიკაში დანერგვა ჩვენს წმინდა მამას ერთხელ კიდევ წარმოაჩენს ევროპული დონის კულტურტრეგერად.

ევროპული ჰუმანიზმის გამოვლინებაა აგრეთვე ცხოველების უფლებების დაცვა, რასაც ჩვენს ტექსტში „პირუტყვთაცა ზედა მოწყალება“, ანუ ცხოველების მიმართ ლმობიერება, ეწოდება. ბაგრატ IV-მ, როდესაც კონსტანტინოპოლში იმყოფებოდა, გაიგო, რომ არსებობს უცნაური ხალხი სამარიელთა ტომიდან, სვიმონ მოგვის შთამომავალნი, აწინკიანებად წოდებულნი. ისინი ხორცს ჯადოს უკეთებდნენ და ეს ხორცი კლავდა უმძვინვარეს მხეცსაც კი, თუკი დიდ შაბათს არ იყო დაბადებული. მათი გრძნეულებით, საჭიროების შემთხვევაში, ბიზანტიის იმდროინდელი იმპერატორი კონსტანტინე მონომაქიც სარგებლობდა. ამ საქმით საქართველოს მეფეც დაინტერესდა და სეანსის ჩატარება მოინდომა. მოძებნეს ძაღლი, რომელიც „სხვასა ჟამსა შობილ იყო და არა ზემოხსენებულსა მას დღესა“ (ე.ი. არა ბრწყინვალე შვიდეულის შაბათს); მოიყვანეს აწანიკები, რომლებმაც ხორცს შეულოცეს და ძაღლს გაუგდეს. მეფისა და მისი საყდრიონის გვერდით მამა გიორგიც აღმოჩნდა. ამ დროს მან, აგიოგრაფის თქმით, ღვთის ჭეშმარიტი ხატება და მსგავსება გამოავლინა; პირუტყვის მიმართ ბუნებრივი სიბრალულით აღივსო, ამ ამბის მოქმედთა მიმართ კი რისხვით, - როგორ შეიძლება ქრისტიანთა შორის, მით უმეტეს მეფესა და სამღვდელო პირთა შორის, „ესევითარი საქმე იხილვებოდის“-ო. ამიტომ მან გადასახა ხორცს ჯვარი და ჯადოც მოიხსნა. ეს შენიშნეს აწანიკებმა და მეფეს ცხოველთშემბრალე ბერის გაძევება მოსთხოვეს, რაც მან, წარმოიდგინეთ, დააკმაყოფილა (გვ. 508-511). ეს, საფიქრებელია, მეფესა და მოძღვარს შორის მცირე ბზარს მაინც გააჩენდა. პირუტყვთა შებრალება ქრისტიანთა მორალური კოდექსის შემადგენელი ნაწილია, თუმცა სამოძღვრო პრაქტიკაში (ქადაგებებში) ამ საკითხზე ყურადღებას მაინცდამაინც არ ამახვილებენ. ამიტომ იყო, რომ ეპისკოპოს გაბრიელ ქიქოძის ქადაგებამ პირუტყვების შებრალებაზე თითქმის მთელ მსოფლიოში გამოიწვია რეზონანსი („სოლიდარობა, 2010, №3, გვ. 40).

გიორგი მთაწმინდელი და გაბრიელ ეპისკოპოსი სხვა საკითხებშიც ენათესავებიან ერთმანეთს, მათ შორის, - ცრუმორწმუნეობასთან ბრძოლაში. ერთხელ წმ. მამა ბულგარელების ერთ მიუვალ და მიყრუებულ სოფელში აღმოჩნდა. იმის მიუხედავად, რომ ქრისტიანობა ბულგარეთში უკვე ერთ საუკუნეს ითვლიდა, ამ ქვეყნის განაპირა მხარეთა მკვიდრნი ისევ წარმართობას მისდევდნენ და თაყვანს სცემდნენ მარმარილოს კერპს, რომელსაც ქალის სახე ჰქონდა. ისინი შემოეხვიენ ბერს და არწმუნებდნენ, თუ გინდა ხელი მოგემართოს იმ გზაზე, რომელზეც დგახარ და მეფის წყალობა მოიპოვო, ამ ჩვენს ღმერთს უნდა შეევედროო. ბერმა მადლობა გადაუხადა მათ კეთილი სურვილისათვის და, როდესაც კერპის წინაშე წარდგა, მათ გვერდით პირჯვარი გადაიწერა და იოანეს სახარების დასაწყისი სტრიქონების წარმოთქმა დაიწყო: „პირველითგან იყო სიტყვა და სიტყვა იგი იყო ღმრთისა თანა და ღმერთი იყო სიტყვა იგი. ესე იყო პირველითგან ღმრთისა თანა. ყოველივე მის მიერ შეიქმნა და თვინიერ მისსა არცა ერთი რაი იქმნა, რაოდენი რაი იქმნა. მის თანა ცხორება იყო და ცხორება იგი იყო ნათელ კაცთა. და ნათელი იგი ბნელსა შინა ჩანს და ბნელი იგი მას ვერ ეწია“. ეს რომ მეკერპეებმა მოისმინეს, შეეცოდათ ქრისტიანი კაცი და გააფრთხილეს, გაჩერდი, თორემ ეს ჩვენი ღმერთი ახლავე მეხს დაგატეხსო. მან კი მათ დასანახად გაიცინა, აიღო ურო და სალოცავი მარმარილო დაამსხვრია. აგიოგრაფი ამბობს, ამ ძეგლის ნამსხვრევები იმ ადგილზე ჯერ კიდევ ყრიაო (გვ. 514-515). სხვა საკითხია, როგორ შეაფასებს ამ და ბევრ მსგავს ქმედებებს (სკულპტურათა განადგურებას) თანამედროვე არქეოფილია და, ზოგადად, კულტუროლოგია. ანალოგიურ საშუალებას მიმართა წმ. ეპისკოპოსმა გაბრიელმა. რადგან მან, XIX ს-ის შუა წლებშიც კი, მეგრელები მუხის ცხოველმყოფელი ძალის რწმენაში ვერავითარი ქადაგებით ვერ გადაარწმუნა, აიღო ნაჯახი და ეს მუხა ცრუმორწმუნეთა თვალწინ დაჩეხა. როგორც ერთი, ისე მეორე შემთხვევა არის ცოცხალი მაგალითი, რომელმაც როგორც ბულგარულ, ისე ქართულ ცრუმორწმუნეობას (უსულო საგანთა გაფეტიშებას) საფუძველი გამოაცალა და ხალხს საღი სარწმუნოება შთააგონა.

გიორგი მთაწმინდელი იმდენად ცოდნითა და სარწმუნოებით, რომ საკუთარი ხალხისა და ქვეყნის ავტორიტეტი აამაღლა არა მარტო მოკეთეების, არამედ მოძულეებისა და მაბრალებლების თვალშიც. სვიმეონწმინდის მონასტერში, მაგალითად, საქართველოდან ჩასულ მღვდლებს წირვის შესრულების უფლებას არ აძლევდნენ, რადგან გაუნათლებელი და ხეპრე ხალხის შვილებად მიიჩნევდნენ მათ. საფუძვლედ „სოფლური ვინმე ხუცესის“ ამბავს ასახელებდნენ. იგი, ოდესღაც, ჩამოსულა საქართველოდან და სვიმეონ საკვირველმოქმედის სვეტზე ჟამისწირვის ჩასატარებლად ქალამნითა და „საბეჭურით“ (რაღაც უბრალო მანტიით) ასულა ჩვენი ძველი წესჩვეულებისამებრ, რასაც ბერძნების გაცოფება გამოუწვევია და მათ ევქარისტიის საიდუმლოს შესრულება აუკრძალავთ ყველა ღვთისმსახურისათვის, ვინც ქართველობდა. როდესაც მათ დაინახეს, რომ მათ მონასტერში და მთელ ანტიოქიაში ქართველები პოზიციებს იმაგრებდნენ, დაიწყეს ხმების გავრცელება მათ არამართლმადიდებლობასა და თვითრჯულობაზე; იმაზე, რომ მათ ავტოკეფალური მმართველობა თვითნებურად შემოიღეს; არც ერთ პატრიარქს არ ემორჩილებიან, თვითონ გამოირჩევენ და აკურთხებენ კათალიკოსს და ეს მაშინ, როდესაც მათ მიწაზე არცერთ მოციქულს არ უქადაგია. ამ და სხვა ბრალდებათა განსახილველად ორჯერ შედგა საეკლესიო კრება. მოპასუხის როლი ორჯერვე წმ. გიორგიმ იტვირთა. მან არამარტო ფაქტობრივი მასალის ღრმა ცოდნა და ანალიზის უნარი გამოამჟღავნა, არამედ იუმორის გრძნობაც: როდესაც წყალგაუმტარი საბუთებით დაადასტურა, რომ საქართველოში, რომლის შემადგენელი ნაწილი აფხაზეთიაო, ქრისტიანობის თესლი ანდრია პირველწოდებულმა და სვიმეონ კანანელმა მოაბნიეს, დასძინა: თქვენ ამბობთ, უნეტარესო პატრიარქო, პეტრე მოციქულის საყდარზე ვზივარო. კეთილი და პატიოსანი, მაგრამ გაითვალისწინეთ, რომ ჩვენი საყდარი იმავე პეტრეს ძმის, ანდრიას, დაარსებულია. პეტრე ქრისტესთან ანდრიამ მიიყვანა (იოანე 1, 40-42). ანდრია მხმობელია, პეტრე ხმობილი. გვიპასუხეთ: ღირსებით, პატივითა და მნიშვ- ნელობით რომელი მეტია - მხმობელი თუ ხმობილი, მომწოდებელი თუ მოწოდებული, მომყვანი თუ მოყვანილი? მოკლედ: თუ საქმე საქმეზე მიდგება, კანონი და სამართალი მოითხოვს, რომ თქვენ ჩვენ დაგველორჩილოთ და არა პირიქით! ხოლო რაც შეეხება ბრალდებას საქართველოს ეკლესიის მწვალებლობისა და ერეტიკოსობის შესახებ, ნუ დაგავიწყდებათ: როდესაც თქვენი, ანუ ბერძნების, ასურელებისა თუ არაბების, ეკლესიები ნაირნაირ წვალებასა და უკუღმართობაში იყო გახვეული, ჩვენს ქვეყანაში მართლმადიდებელი სარწმუნოება ყვაოდა და იოანე გუთელი იძულებული გახდა მცხეთაში ჩამოსულიყო და საეპისკოპოსი ხელდასხმა იქ მიეღო, რადგან სხვაგან ვერსად პოვა მართალისარწმუნოება. და თუ ჩემი არ გჯერათ, მოიტანეთ და გადაშალეთ თქვენი ისტორიული წყარო - დიდი სვინაქსარი! პატრიარქმა თევდოსიმ, გაოგნებულმა და აღფრთოვანებულმაც, დამსწრე საზოგადოებას მიმართა: ხომ ხედავთ, თქვენგან ჩამორჩენილად მონათლილი ქვეყნის შვილმა, თანაც ერთმა კაცმა და მარტოდმარტომ, რარიგად დაიცვა თავისი ქვეყანა და რა პრეტენზიები წამოგვიყენა. ჯობია გავჩუმდეთ და დროზე დავიშალოთო, თორემ ვინ იცის, ახლა მან იქნებ რაღაც ისეთიც მოგვასმენინოს, რომ მრევლად გახდომა მოგვთხოვოს და ჩვენ საწინააღმდეგოს თქმა ვერ მოვახერხოთ... მართალია, ორივე კრება მშვიდობიანად და ხალისიანად დამთავრდა, მაგრამ პატრიარქმა ცილისმწამებელი ბერების დასჯა გადაწყვიტა და დასჯიდა კიდეც, რომ არა ღირსი გიორგი მთაწმინდლის მიმტევებლობა და დიდსულოვნება (გვ. 530-544).

კულტურტრეგერის უნარი და მასშტაბი გიორგიმ ყველაზე თვალსაჩინოდ სამშობლოში, საქართველოში, გამოავლინა, სადაც იგი მოხუცებული დაბრუნდა (მაშინ ორმოცდაათი წლის კაცი უკვე მოხუცად ითვლებოდა). ცხოვრებაში საკმაოდ ვრცლადაა აღწერილი მარშრუტი ანტიოქიიდან (შავი მთიდან) აფხაზეთამდე. იმ დროს მთელი ახლო აღმოსავლეთი და საბერძნეთის დიდი ნაწილი თურქებმა დაიკავეს და მომოსვლაზე კონტროლი დააწესეს. ამის გამო გიორგის და მის თანამგზავრებს მთების, ქედებისა და ტყე-ღრეების გადალახვა დასჭირდათ, ვიდრე სანაპირო ქალაქ სამისონამდე (სამსუნამდე) მიაღწევდნენ. იქიდან ფოთამდე ნავით ჩავიდნენ, ფოთიდან ქუთაისამდე, აფხაზეთის მაშინდელ დედაქალაქამდე, - სახედრებით.

იმ დროს მეფე ბაგრატი ქართლში იმყოფებოდა; რეზიდენცია სადღაც კარავში ჰქონდა, რადგან თბილისი ჯერ კიდევ არაბების ხელში რჩებოდა. მოსულთა და დამხვდურთა დიდი საყდრიონი, ქუთაისის ეპისკოპოსის მეთაურობით, აღმოსავლეთ საქართველოსაკენ („ზემოთა ქუეყანისაკენ“) დაიძრა. ეახლნენ ბაგრატს, რომელიც ცას ეწია სიხარულით. უნდა ვიფიქროთ, რომ ქრისტიანმა მეფემ დროთა განმავლობაში გააცნობიერა შენიშვნა, რომელიც მოძღვრისაგან პირუტყვის სულელური მოტივით მოკვლისათვის მიიღო. მან ათონელ მამას „ახალი ოქროპირი“ უწოდა და თქვა, ეს კაცი ღმერთმა ჩვენი სულების გადასარჩენად („მაცხოვრად სულთა ჩვენთა“) გამოგზავნაო. და მართლაც: ამ ამბიდან სულ მცირე ხნის შემდეგ მეფემ ბრწყინვალე გამარჯვება მოიპოვა შინაურ მტრებზე, აბათაის შთამომავლებზე და ამით საქართველოში სეპარატიზმის ახალი კერა ჩაახშო. მაგრამ ეს არ იყო მთავარი და არსებითი მისი და მისი ხალხის „სულების გადარჩენისათვის“. აი, რა სთხოვა მან მოძღვარს მას შემდეგ, რაც თითქმის მთელი საქართველო (ქართლი და აფხაზეთი) შემოატარა და ყველაფრის ნახვისა და აღქმის საშუალება მისცა: გთხოვთ, დაგვეხმაროთ, რათა ჩვენი სულებიდან ნაკლოვანებანი და ცდომილებანი აღმოვფხვრათ: რაც საიდუმლოა (ე.ი. სახელმწიფოებრივი ანდა პირად-ინტიმური), იმის თაობა- ზე საიდუმლოდ გვითხარი; რაც საიდუმლო არაა და საჯაროა, საჯაროდ აგვიხსენი. აგიოგრაფი გადმოგვცემს, რომ ამის შემდეგ საქართველოში საყოველთაო მართლმხილების, აღსარებისა და თვითგანწმენდის პროცესი დაიწყო. შეიძლება ითქვას, რომ ქვეყანაში მოქალაქეების დიდი გამოღვიძების დღე დადგა. მხილებისა და კრიტიკის მახვილი პირველ ყოვლისა ხელისუფალსა და ხელისუფლებას შეეხო, რომელთა გავლენით თურმე ეპისკოპოსის თანამდებობებს სრულიად შეუფერებელი ადამიანები იკავებდნენ. ასეთივე უსამართლობა სუფევდა სასამართლოში და უმაღლეს საეკლესიო იერარქიაში, სადაც მღვდლებს „თვალღებით“ ანუ მიკერძოებით და პირად-პირადი სიმპათიის საფუძველზე აკურთხებდნენ. ეს დაუშვებელიაო, რადგან ეწინააღმდეგება მოციქულის სიტყვებს, რომლის თანახმად სამღვდელო კანდიდატი გულმოდგინედ უნდა გამოიცადოს და თანამდებობაზე მხოლოდ იმ შემთხვევაში დაინიშნოს, თუკი დადასტურდება, რომ უბიწოა (1 ტიმ. 3,10). მხილების ისარი მდიდრებისა და ჩინოვნიკების მიმართაც წარიმართა, რათა დაეცვათ სოციალური სამართლიანობა და ღარიბები უნუგეშოდ არ დაეტოვებინათ (გვ. 554-561). წმ. მამის დაკვირვებით, ყველაზე სავალალოდ მაინც სამღვდელოთა შორის ქრისტიანული ეთიკისა და აზროვნების დეფიციტი გამოიყურებოდა. ბევრი ლოთობისაკენ ყოფილა მიდრეკილი, ბევრი - ფუფუნებისა და განცხრომისაკენ, ბევრიც - ცრუ და ყალბი ღვთისმოსაობისაკენ. იგი ერთ ისეთ ეპისკოპოსს შეხვედრია, რომელიც მდიდარიც ყოფილა და გავლენიანიც, მაგრამ მას თურმე ეშმაკი მარჯვნიდან ებრძოდა („მარჯულ ჰბრძოდა ეშმაკი“), რაც ნიშნავს: ეშმაკი ისეთ საქმეებს აკეთებინებდა, რომ მასაც და სხვასაც ღვთის მოსაწონი და საამაყო საქმეები ეგონათ. იგი მთელ ქონებას და შესაძლებლობას ეკლესიების მორთვა-მოხატვასა და გამშვენებას ახმარდა; ბევრ ფულს სწირავდა მონასტრებს, რათა ბერებს მისი სულისათვის წესისა და რიგის მიხედვით ელოცათ. აი, ამ მიზნით აგროვებდა და აგროვებდა იგი სიმდიდრეს, მაგრამ ღარიბებს ზედაც არ უყურებდა. ღირსმა გიორგიმ მას პირდაპირ უთხრა: რასაც აკეთებ, ეშმაკის საქმეს აკეთებ! ქრისტე იმას კი არ გვეკითხება, შევამკეთ თუ არა ეკლესიები, არამედ გვეუბნება: „მშიოდა და არა მეცით მე ჭამადი!“, და შეახსენა კონსტანტინოპოლის პატრიარქი იოანე ოქროპირი (†407), რომელმაც მეფეს და დედოფალს შესძახა: ასეთი გაჭირვების დროს, რა სინდისით აძლევთ თავს უფლებას, ასეთი ეკლესიები, ასეთი სრა-სასახლეები ააგოთ და ასეთი ბანკეტები გადაიხადოთ?! (პროტესტის ნიშნად იგი არ მივიდა სამეფო წვეულებაზე, რაც მისთვის საბედისწერო აღმოჩნდა). ათონელი ბერის სიტყვამ და იოანე ოქროპირის დამოწმებამ ეპისკოპოსზე ისეთი ზეგავლენა მოახდინა, რომ ზნეობრივად გამოიცვალა და შეუდარებელი ქველმოქმედი გახდა (გვ. 562-569).

კულტურტრეგერობისა და პედაგოგიის საუკეთესო მაგალითად ითვლება ოთხმოცი ობოლი და ღარიბ-ღატაკი ბავშვის შვილობა. აგიოგრაფის შეფასებით, ესაა „საქმე ფრიად მაღალი და საკვირველი“, რომელსაც საღვთო და საეკლესიო ისტორიაში, ანუ ძველი და ახალი აღთქმების ეპოქაში, ანალოგი ძნელად მოეძებნება. ეს ამბავი ასე მოხდა. აღმოსავლეთ საქართველოში ზნეობრივმა კრიზისმა უმძვინვარესი ეკონომიკური და პოლიტიკური კრიზისი განაპირობა. შიმშილმა და გაჭირვებამ იმ ზღვარს მიაღწია, რომ მშობლებს შვილების შეძენა არამც თუ აღარ უხაროდათ, სძულდათ კიდეც. ღირსი მამა ვითარებას არ შეუშინდა და თავის მშობლიურ მხარეში, სამცხე-თრიალეთში, ჩავიდა; ახალქალაქში დაიბანაკა და ნათესავებისა და ძველი ნაცნობ-მეგობრების მონახულებას შეუდგა. მაგრამ სიხარულის ნაცვლად მის სულსა და გულს ნაღველი და მწუხარება დაეუფლა, რადგან ყოველ ნაბიჯზე ცრემლსა და უბედურებას ხედავდა. ამის გამო მან ყველაზე გაჭირვებული და გაუბედურებული ოჯახის ბავშვების შვილად აყვანა გადაწყვიტა. მისი მისია, გიორგი ხუცესმონაზონის თქმით, მამათმთავარ იოსებისა და წინასწარმეტყველ მოსეს მისიას ესადაგება, რადგან მან თავისი ქვეყნის შვილები უკიდურესი გაჭირვების დროს ისევე გადაარჩინა, როგორც დიდმა ბიბლიურმა ადამიანებმა თანამემამულეები. გიორგიმ ბავშვები აღნიშნული მხარის სხვადასხვა ქალაქში, სოფელსა თუ უდაბურ ადგილში იპოვა. როდესაც ამ წამოწყების თაობაზე ხმა გავრცელდა, ზოგიერთი, ვინც მოწიფული იყო, თვითონ მივიდა მასთან, ზოგიერთი მშობელმა თუ მეურვემ მიიყვანა. ისეთი დედებიც გამოჩნდნენ, რომლებიც თოთო ბავშვებს ბერის სასტუმრო სახლის კარების წინ დასვამდნენ და თვითონ გაიქცეოდნენ.

ასე შეიქმნა ოთხმოცბავშვიანი კრებული, რომლის მოვლა და აღზრდა გიორგი მთაწმინდელმა მთლიანად თავის თავზე აიღო. მან რამდენიმე მიზანი დაისახა. პირველი და მთავარი არის სათნოება, რომელიც გაჭირვებაში ხელის გაწოდებას გულისხმობს. მეორე, მაგრამ არა მეორეხარისხოვანი, ქართველთა შორის მწიგნობართა და განათლებულთა რიცხვის გაზრდას ითვალისწინებს: მის მიერ თარგმნილ წიგნებს, ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, წამკითხავი და გამგები ხომ უნდა ჰყოლოდა?! და ბოლოს: ივარაუდებოდა, რომ ამ მოზარდებიდან რამდენიმე მაინც ათონის ქართველთა სავანეში, ივირონში, წასვლის სურვილს გამოთქვამდა, რაც ამ კერას გაზრდიდა და გააძლიერებდა. დღესაც მოწოიმსახურებს ის პედაგოგიური სისტემა და მეთოდი, რომელიც მან შეიმუშავა და რომლის შესახებ აგიოგრაფი საკმარის ინფორმაციას გვაწვდის. ეს სისტემა და მეთოდი დაედო საფუძვლად სკოლა-პანსიონს, რომელიც ახალქალაქში თითქმის ხუთი წლის განმავლობაში ფუნქციონირებდა. როგორც ჩანს, ეს არა მხოლოდ სასწავლებელი იყო, რომელშიც იმ ოთხმოცის გარდა სხვა ბავშვებიც სწავლობდნენ, არამედ იქ სხვადასხვა კულტურულ-საგანმანათლებლო პროგრამა ხორციელდებოდა. აღმოსავლეთ საქართველოს ყველა კუთხიდან ჩადიოდნენ იქ სასულიერო და საერო პირები, რომლებიც ათონელი მეცნიერის ლექციებსა და რჩევა-დარიგებებს ისმენდნენ. იქვე მუშაობდა სკრიპტორიუმი, რომელშიც არა ერთი და ორი პირველხარისხოვანი წიგნი გადაიწერა და ქვეყნის განაპირა ოლქებშიც კი დაიგზავნა. ამ ლიტერატურას მიჰყვებოდა რეკომენდაციები და ინსტრუქციები, რომელთა მიხედვით საეპისკოპოსოებსა და მონასტრებში რეფორმები უნდა გატარებულიყო („საეკლესიონი წესნი განჰმართულიყო“. - გვ. 580), ცრუმორწმუნეობას, უწესობასა და უმეცრებას ბოლო მოღებოდა, საღ სარწმუნოებას, წესრიგსა და მეცნიერებას ფართო ასპარეზი მისცემოდა. თხზულებიდან ისიც ჩანს, რომ გიორგი მთაწმინდელი სამცხიდან წასვლას არ ჩქარობდა, მაგრამ პოლიტიკური მდგომარეობა იმდენად გართულდა, რომ იქ დარჩენა შეუძლებელი გახდა. ახალქალაქს დამპყრობთა გამძვინვარებული ურდო მოადგა, რის გამოც მან ბავშვებთან და თანმხლებ პირებთან ერთად სასწრაფოდ დატოვა იქაურობა და აფხაზეთში გადავიდა. ამასობაში ღირსი მამა უკვე მოხუცდა და აღსასრულის მოახლოებაც იგრძნო. ცრემლით და ალერსით გამოემშვიდობა მეფე ბაგრატს და ყველა თანამემამულეს და ზღვით კონსტანტინოპოლისაკენ გაემართა; თან ოთხმოცივე შვილობილი იახლა.

იმპერატორმა კონსტანტინე დუკიწმა (დუკამ) საქართველოს წარმომადგენლები 1065 წლის ივნისის შუა რიცხვებში უაღრესი პატივისცემით მიიღო. სამეფო დარბაზში დიდი აუდიენცია მოეწყო. წაიკითხეს მეფე ბაგრატის სიგელები საქართველო ბიზანტიის ურთიერთობის სხვადასხვა საკითხზე და იმაზეც, თუ როგორი პირობები უნდა შეექმნათ ოთხმოცი აღსაზრდელისათვის. კეისარმა ყველა საკითხში კეთილი და უმჯობესი გადაწყვეტილება მიიღო. იგი იმდენად მოიხიბლა ქართველი ბერის გონიერებითა და მეტყველების კულტურით, რომ თქვა: „დაღაცათუ ნათესავით ქართველი არს, ხოლო ყოვლითურთ წესი ჩუენი ჰმოსიეს“. აწორედ ამ შეხვედრის დროს დაუსვა მან მას ის ცნობილი კითხვები, რომლებზე პასუხმა ღირსი მამის სარწმუნოებრივი და ალბათ პოლიტიკური პოზიციაც წარმოაჩინა. კითხვები ასეთი იყო: რა სარწმუნოების ხართ თქვენ, ქართველები? რომელი ზიარების წესი და, ზოგადად, სარწმუნოებაა მართალი - ბერძნებისა თუ რომაელებისა? ვინ არიან სომხები სარწმუნოებით? პასუხები, რომლებიც იმპერატორმა, სამეფო კარმა და მთელმა დიპლომატიურმა კორპუსმა მოისმინა, ორი სიტყვით ასე გადმოიცემა: ჩვენ, ქართველები, ჭეშმარიტად მართლმადიდებლები ვართ, „და რაჟამს [ღმერთი] ერთგზის გვიცნობიეს, არღარა მიდრეკილ ვართ მარცხლ, გინა მარჯულ“. ასევე არ მიდრეკილან სარწმუნოების საკითხებში რომაელები (ე.ი. ლათინები და მათი ეკლესიები) არც მარჯვნივ და არც მარცხნივ. ხოლო თქვენ შორის, ბერძნებს შორის (ზოგადად, აღმოსავლეთის ეკლესიებში) უამრავი ერესი და მწვალებლობა შემო- სულა, რომელთა აღმოფხვრას მსოფლიო საეკლესიო კრებები ცდილობდნენ. სომხებზე ლაპარაკიც კი ზედმეტია. რაც შეეხება ზიარების (ევქარისტიის) წესს, ე.ი. იმას, რომ ამ საიდუმლოს ბერძნები (და ქართველები მათთან ერთად) აფუებული პურით და წყალგარეული ღვინით ვასრულებთ, რომაელები კი - ხმიადითა და ზედაშეთი, ეს არაარსებითია. მაგრამ თუ პრინციპულად დაისმება კითხვა: რომელი უფრო სწორია? პირდაპირ გეტყვით - რომაული! რადგან იესო მაცხოვრისა და წმინდა მოციქულების წესი უფუარი პურით (ხმიადით) წირვეს შესახებ სწორედ რომის ეკლესიას აქვს შენარჩუნებული. ეს წესი აღმოსავლეთში გარკვეული მიზეზების გამო დაირღვა და საჭირო გახდა მისი შეცვლა. რომის ეკლესიაში ეს საჭიროება არ დამდგარა, რადგან ამ ეკლესიას ჭეშმარიტი სარწმუნოებიდან არასდროს გადაუხვევია.

რომაელთა სარწმუნოება ისეთი სიმპათიითა და ექსპრესიითაა ამ პასუხში წარმოდგენილი, რომ აშკარაა: წმინდანიც და აგიოგრაფიც დიდი სქიზმის ხანგრძლივი და ტრაგიკული ბატალიების შემდეგაც კი რომის ეკლესიის მხარეს დგანან. ამიტომ არაა გასაკვირი ის, რასაც ნაწარმოების ამ ეპიზოდში (გვ. 588-586) ვკითხულობთ: რომაელი მთავრები აღფრთოვანდნენ (ამ საკითხზე ბერძნებთან კამათი მათ სხვა დროსაც ჰქონიათ, მაგრამ საკითხში გაუცნობიერებლობის გამო თავიანთი ეკლესიის პოზიციათა დაცვას ვერ ახერხებდნენ). მათ წმ. მამის პეტრეს ქალაქში ჩაყვანისა და პაპის წინაშე წარდგინების სურვილი გამოთქვეს. აგიოგრაფი არ აზუსტებს, გამოეხმაურა თუ არა ღირსი გიორგი აღნიშნულ შეთავაზებას. ცნობილია მხოლოდ, რომ რამდენიმე დღის შემდეგ, 29 ივნისს, პეტრესა და პავლეს ხსენების დღეს, ოთხშაბათს, იგი გარდაიცვალა.

გარდაცვალების, დატირებისა და დასაფლავების ამბავი (გვ. 598-640) გადმოცემულია შეუდარებელი ოსტატობით, ტრაგიზმის განცდითა და გულწრფელობით. ამ შემთხვევაში ჩვენთვის საყურადღებოა კითხვა, თუ როგორ წარიმართა წმ. მამის ურთიერთობა იმპერატორთან მის მიერ პრორომაული განწყობილების საჯაროდ გამოხატვის შემდეგ. ვხედავთ, რომ კონსტანტინემ კიდევ ორჯერ მოისურვა ქართველ ბერთან და მის თანმხლებ პირებთან შეხვედრა და შეხვდა მათ კიდეც. გიორგიმ, უცნობი სენისაგან დაუძლურებულმა და სიცხიანმა, მადლობა მოახსენა ხელმწიფეს ათონის ქართველთა სავანის ხელშეუხებლობის ოფიციალურად დადასტურებისათვის და სთხოვა, რომ ობოლი ბავშვებისათვის მამობრივი მზრუნველობა გამოეჩინა. ამ სცენებში ჩვენთვის ის გარემოებაა საინტერესო, რომ ბიზანტიის ხსენებული იმპერატორის გვერდით კვლავ ხსენებული რომაელი მთავრები დგანან, თანაც არა სახელმწიფო აპარტამენტში, არამედ სხვაგან; ისინი მას მეგობრებივით დაჰყვებიან. ეს სხვაზე არაფერზე მეტყველებს, თუ არა იმაზე, რომ რომისა და კონსტანტინო- პოლის საპატრიარქოებს შორის მომხდარ უთანხმოებაში ბიზანტიის იმდროინდელი საერო ხელისუფალი უფრო რომისაკენ იხრება. აქ კიდევ ერთი გარემოებაა ანგარიშგა- საწევი. იმის მიუხედავად, რომ კონსტანტინოპოლის ეპიზოდი მოთხრობაში ვრცლადაა წარმოდგენილი, ადგილობრივი ეკლესია თითქმის არ ჩანს. ჩვენ ვერ ვხედავთ ვერც პატრიარქს და ვერც მის წარმომადგენელს ვერც დარბაზობაში და ვერც სხვაგან, რაც დედაქალაქის საერო და სასულიერო ზედაფენებს შორის გულცივობისა და უთანხმოების არსებობაზე უნდა მიგვანიშნებდეს. გიორგი მთაწმინდელი კონსტანტინოპოლში, ფაქტობრივად, უფრო საერო უწყების სტუმარია, ვიდრე ვკლესიის, რაც ასევე მის ეკლესიოლოგიურ პოზიციას უნდა გამოხატავდეს რომის სასარგებლოდ. ეს სულაც არაა გასაკვირი, თუ გავითვალისწინებთ, როგორ ავიწროებდნენ ბერძენი ბერები ივირონს და რა ეპითეტებით ამკობდნენ ქართველებს, როცა ამის საშუალება მიეცემოდათ: „ბარბაროსები“, „უწიგნურები“, „ჩამორჩენილები“.

რომის, ანუ იმავე კათოლიკური ეკლესიის, პოზიცია გიორგი მთაწმინდელმა თეოლოგიურ-ლიტერატურულ მოღვაწეობაშიც გამოამჟღავნა. ამის დასტურია წმ. ათანასე ალექსანდრიელის სახელით ცნობილი რწმენის სიმბოლოს მისეული თარგმანი, რომელშიც წმინდა სულის გამომავალობის მუხლი წარმოდგენილია ასე: „სულიწმიდა არის მამისაგან და ძისა... გამოსვლით“. ეს სხვა არაფერია, თუ არა ფილიოკვე (სამების მესამე პირის ძისაგანაც გამომავალობის კათოლიკური ფორმულა), რომელიც, როგორც ჩანს, არც გიორგი მთაწმინდელს და არც მის თანამოსაგრეებს მწვალებლობად არ მიაჩნდათ. აი, რას ვკითხულობთ აღნიშნული თარგმანის ანდერძში: „ესე მართლისა სარწმუნოებისა აღსარებაი ჰრომთა წიგნისაგან გარდმოვწერე. ვინ აღმოიკითხოთ, ლოცვა ყავთ გლახაკისა გიორგისათვის, რომელმან ესე ვთარგმნე“ (ეს თარგმანი ფილოლოგიურად შეისწავლეს თ. კოჭლამაზიშვილმა და ა. ღამბაშიძემ: „მრავალთავი“ XVIII, 1999). სიტყვები „ჰრომთა წიგნისაგან გარდმოვწერე“ იმაზე უნდა მიგვანიშნებდეს, რომ გიორგი მთაწმინდელი ლათინურ ენას ფლობდა და რომის ეკლესიასთან უშუალო კონტაქტები ჰქონდა.

გიორგი მთაწმინდლის პრორომაული ორიენტაცია მის საეკლესიო-რეფორმატორულ საქმიანობაშიც გამოჩნდა. მან ქართულენოვანი ღვთისმსახურებისა და ლიტურგიკის ისტორიაში სათავე ახალ მიმართულებას, ახალ ეპოქას დაუდო. ესაა აღმოსავლური ტრადიციიდან დასავლურზე გადასვლა; ეკლესიური ნაციონალიზმის დაძლევა და კათოლიკე ეკლესიის ორბიტაში სრულფასოვნად შესვლა.

საქართველოს გაერთიანებამდე (X-XI სს-ის მიჯნა) საქართველოს (ქართლის) ეკლესია მეტწილად აღმოსავლურ საღვთისმსახურო ტრადიციებს მისდევდა. მას შემდეგ, რაც პოლიტიკური მიზეზების გამო (არაბობის დროს) საქართველოს კონტაქტები ანტიოქიასა და იერუსალიმთან მაქსიმალურად შეიზღუდა, მცხეთის საკათალიკოსო შესამჩნევ იზოლაციაში აღმოჩნდა. ამის გამო ამ დროს (VIII-X სს-ში) აქ ერთგვარმა ეკლესიურმა სეპარატიზმმა იჩინა თავი. დაიწყო ისეთი საეკლესიო წესებისა და რიტუალების გამყარება, რომლებსაც მსოფლიო საეკლესიო პრაქტიკა ან საერთოდ არ იცნობდა, ანდა დიდი ხნის გადავარდნილი იყო და მისი შენარჩუნება რეტროგრადობად (ჩამორჩენილობად) ითვლენოდა. ეკლესიური სეპარატიზმის თვალსაჩინო ნიმუშია ისეთი კურთხევანების არსებობა, რომლებშიც წარმოდგენილია თავისებური წესები, მაგალითად, ლოცვები და განგება სისხლიანი მსხვერპლის შეწირვისათვის, ანდა ღვთისმსახურების ასევე თავისებური სახელმძღვანელო, კერძოდ, იერუსალიმის განჩინება (ტიპიკონი), რომელსაც X ს-ში იერუსალიმიც აღარ გამოიყე- ნებდა; მართლმადიდებელი ეკლესიებიდან მას მხოლოდ საქართველო ინარჩუნებდა. ეს ვითარება მაშინდელი ცივილიზებული მსოფლიოს (რომისა და კონსტანტინოპოლის) თვალში საქართველოს სახელს უტეხდა. ამის გამოძახილია ის ეჭვები, რომლებიც ბერძენ და არაბერძენ მღვდლებს ქართველების მიმართ ჰქონდათ და რომელთა გაქარწყლებას გიორგი მთაწმინდელმა, როგორც ზემოთ დავინა- ხეთ, დიდი დრო და ენერგია მოანდომა. მაგრამ ამისათვის მარტო პაექრობა არ კმაროდა. აუცილებელი იყო, რომ საეკლესიო ტრადიცია საქართველოში განეახლებიათ და იმდროინდელი მართლმადიდებელი მსოფლიოს საეკლესიო პრაქტიკისათვის შეეთანხმებიათ. მოტივად მაშინდელი რეფორმატორები ალბათ იმასვე ასახელებდნენ, რაც რვა საუკუნის შემდეგ კათალიკოსმა ანტონ I-მა დაასახელა: „რათა არა სხვად მედღესასწაულედ გამოვჩნდეთ“. რეფორმებს ის დანიშნულებაც ჰქონდა, რომ ერთიანი და დამოუკიდებელი საქართველოს ევროპისაკენ სვლას ეკლესიისაგან ხელი არ შეშლოდა. ამ მიზანს ემსახურებოდა ის რეკომენდაციები და მითითებები, რომლებსაც გიორგი მთაწმინდელი, როგორც აღვნიშნეთ, ახალქალაქიდან მთელი საქართველოს მასშტაბით გზავნიდა. იგულისხმება საეკლესიო-საღვთისმსახურო რეფორმა, რაც იერუსალიმური ტიპიკონის („ქართული კანონის“) კონსტანტინოპოლურით (აიასოფიას ტიპიკონით) შეცვლაში გამოიხატებოდა. ამ ტიპიკონს შეიცავს „სვინაქსარი“, რომელიც გიორგიმ თარგმნა და ეგზემპლარები საქართველოს ყველა კუთხეში გაავრცელა, რათა ძველი საეკლესიო პრაქტიკა ახლით, ბიზანტიურით, შეცვლილიყო. მანვე თარგმნა ბიზანტიური რედაქციის ყველა ლიტურგიკული წიგნი, რამაც ქართველ სამღვდელოებას სრულმასშტაბიანი საღვთისმსახურო რეფორმის საშუალება მისცა (კ. კეკელიძე, ძვ. ქართ. ლიტ. ისტ. I, 1980, გვ. 226-229, 575).

და ბოლოს ასეთი კითხვა დაისმის: აღნიშნული რეფორმა შინაარსით და იდეოლოგიით უფრო კონსტანტინოპოლურ (ბიზანტიურ) ხასიათს ატარებდა თუ უფრო რომაულს? პასუხისათვის პირველ რიგში უნდა ვიკითხოთ: თეოლოგიისა და ლიტურგიკული პრაქტიკის გარდა არსობრივად რა განასხვავებდა ბერძნულ და ლათინურ ეკლესიებს ერთმანეთისაგან? IX-XI სს-ში ურთიერთობის გამწვავების ერთ-ერთ სერიოზულ მიზეზად მკვლევრები ასახელებენ ბერძნულ ნაციონალიზმს, რომელმაც საეკლესიო ცხოვრება გლობალურად მოიცვა. ეროვნული კულტურის უპირატესობის თვითრწმენა განათლებულ პატრიარქ ფოტი კონსტანტინოპოლელს, მაგალითად, იმდენად ღრმად ჰქონდა ძვალსა და რბილში გამჯდარი, რომ ამის თაობაზე ოპონენტები თურმე ქირქილებდნენ: იგი წირვის დროსაც ელინთა ძველ ლექსებს ბუტბუტებსო. საკმარისია თვალი გადავავლოთ გიორგის ზემოთ დასახელებულ ორიგინალურ ნაშრომს, რომ დავრწმუნდეთ, რამდენად იყვნენ ბერძნები გაამაყებული ასეთი თვითრწმენებით და რამდენად აწუხებდნენ ამით ისინი სხვებს. ამავე ნაშრომში ავტორი დიდი სიმპათიით საუბრობს რომაელი ბერების, ბენედიქტიანელების, შესახებ და იმასაც მიგვანიშნებს, რომ ეს მამები საეკლესიო ნაციონალიზმისაგან თავისუფალნი იყვნენ. ამის გამო ათონელი ქართველები მათ ადვილად დაუმეგობრდნენ ენობრივი ბარიერისა და საწესჩვეულებო სხვაობების მიუხედავად. თავად სახელწოდება, რომელიც რომის ეკლესიას ისტორიამ განუსაკუთრა, მის შინაგან ბუნებას ზუსტად ესადაგება. ეს ეკლესია, ყოველ შემთხვევაში მაშინ, სტრუქტურით, წყობილებით და პათოსით მართლაც კათოლიკურია, - მსოფლიო ანუ ზეეროვნული. თუ კარგად დავაკვირდებით გიორგი მთაწმინდლის სიტყვებს, ბერძნების მისამართით წარმოთქმულს, მივალთ დასკვნამდე, რომ მან საეკლესიო ნაციობალიზმი კიდეც დაძლია და კიდეც უარყო. მის იდეალად ელკესიის კათოლიკეობა (საყოველთაობა) იქცა და არა ნაციონალისტობა, რომელმაც საბერძნეთში მასაც და სხვასაც თავი მოაბეზრა.

ამიტომ არაა გასაკვირი, რომ გიორგი მთაწმინდელმა ხმა აიმაღლა მშობელი ეკლესიის ნაციონალურობის წინააღმდეგ, რადგან ეს მოვლენა უკვე სეპარატიზმის ზღვარს უახლოვდებოდა და ეკლესიის ბუნებას, კათოლიკეობას, ჩრდილავდა. გაერთიანებულ საქართველოს, რომლის მოსახლეობას არა მხოლოდ ეთნიკური ქართველები, არამედ ეთნიკურად არაქართველებიც შეადგენდნენ, დიახაც რომ ვიწრო ნაციონალიზმისაგან გათავისუფლებული ეკლესია ესაჭიროებოდა და წმ. გიორგიმაც ეროვნულ-იდეოლოგიური ხასიათის მოღვაწეობა ამ კუთხით განავითარა. საეკლესიო ისტორიის უბადლო მცოდნე, აკად. კორნელი კეკელიძე აღნიშნავს: წინა პერიოდში „ქართველები დადგომიან ღვთის- მსახურების სრული გაეროვნების გზას არა მარტო ენის მხრით, არამედ შინაარსითაც, მაგრამ შემდეგმა პერიოდმა ეს მიმართულება შეაყენა“; „მათ (VI I I -IX სს-ის ქართველებს. - ნ. პ.) მოუნდომებიათ საქართველოს ეკლესია სრულიად დამოუკიდებელ გზაზე დაეყენებიათ ამ მხრივ და, ვინ იცის, რა შედეგებს მიაღწევდნენ, მომდევნო პერიოდს ასეთი კულტურულ-ლიტერატურული სეპარაციისათვის გარდაუვალი კედელი რომ არ აღემართა წინ“ (დას. წიგნ. გვ. 55, 600). ამ კედლის აღმართვა, როგორც უკვე ვთქვით, დაკავშირებულია გიორგი მთაწმინდლის სახელთან, რაც მას კულტურულ-ეკლესიოლოგიური თვალსაზრისით რომაულ კათოლიკობასთან და, ზოგადად, დასავლურ ღირებულებებთან ანათესავებს.

შენიშვნა:

* გამოცემულია რამდენიმეჯერ; თარგმნილია რუსულ და ლათინურ ენებზე. იხ. ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წ. V, დასაბეჭდად მოამზადეს, გამოკვლევა, ბიბლიოგრაფია, ლექსიკონი და საძიებლები დაურთეს ე. გაბიძაშვილმა და მ. ქავთარიამ, თბ., 1989, გვ. 229-230. ახალ ქართულზე თარგმნა ე. კოჭლამაზაშვილმა: ქართული ჰაგიოგრაფიული ძეგლები. ორიგინალური ტექსტები და ახალი ქართული თარგმანები, ტ. I I I , თბ., 2008, გვ. 433-653. სათანადო ადგილებს ქვემოთ ამ გამოცემიდან დავიმოწმებთ.




nplg.gov.ge

Please Share it! :)