არჩილ მეტრეველი — რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით დისკრიმინაციის აკრძალვის სამართლებრივი რეგულირება

რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით დისკრიმინაციის აკრძალვის

სამართლებრივი რეგულირება

„რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით ადამიანთა შორის დისკრიმინაცია

წარმოადგენს ადამიანის ღირსების შეურაცხყოფას.“

1981 წლის დეკლარაცია

შესავალი

1981 წლის 25 ნოემბერს გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო დეკლარაცია რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით შეუწყნარებლობისა და დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ.[1] ამ დოკუმენტით სპეციალურად და ვრცლად განიმარტა დისკრიმინაციის ის ფორმა, რაც რელიგიური ან რწმენისმიერი საფუძვლებიდან გამომდინარეობს. ამ ღირსებისა და მნიშვნელობის მიუხედავად, დეკლარაცია დღემდე სამართლებრივად არასავალდებულო ხასიათის დოკუმენტად რჩება და მისი კონვენციად ქცევის შესახებ გადაწყვეტილების მიღება რთული აღმოჩნდა. ვერ იქნა მიღწეული კონსესუსი საკითხზე, რა უფრო ქმედითი და შედეგიანი იქნება ამ მიმართულებით — დეკლარაცია თუ კონვენცია. „დეკლარაციის“ დამცველები მიიჩნევენ, რომ დოკუმენტის მორალური ავტორიტეტულობა გაცილებით უფრო ქმედითია, ვიდრე მისი სამართლებრივ ინსტრუმენტად ქცევა, რადგან პირველ შემთხვევაში, ის საყოველთაო მორალურ პასუხისმგებლობას წარმოშობს ყველა სახელმწიფოსთვის, კონვენციად გარდაქმნა კი ამ საყოველთაო წრეს იმ სახელმწიფოთა რიცხვამდე შეამცირებს, რომლებიც მას მიუერთდებიან. ამ შემთხვევაში, „დეკლარაციის“ მომხრეები ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის (1948 წ.) პრეცედენტს იმოწმებენ. გარდა ამისა, კონვენციასთან მიერთებისას, ზოგადი პრაქტიკის გათვალისწინებით, შესაძლებელია, მონაწილე სახელმწიფომ გარკვეული დათქმა გააკეთოს და კონვენციის წინაშე განსხვავებული ვალდებულებები იკისროს. ამ დილემის შესახებ, საკუთარ სტატიაში — რელიგიის თავისუფლების, როგორც ადამიანის საყოველთაო უფლების განვითარება — რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით შეუწყნარებლობისა და დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ დეკლარაციის როლის განხილვა, ვრცლად მსჯელობს ტეხასის, ბეილორის უნივერსიტეტის ჯ. მ. დოუსონის ეკლესიისა და სახელმწიფოს შემსწავლელი ინსტიტუტის დირექტორი, პროფესორი დ. ჰ. დევისი:

„უნდა იქცეს თუ არა დეკლარაცია კონვენციად, წარმოადგენს ყველაზე რთულ საკითხს. მიუხედავად იმისა, რომ დეკლარაციას მყარი სტატუსი არ აქვს, მას, როგორც გაეროს ფორმალურ დოკუმენტს, გააჩნია წონა და მორალური შეგონების უმაღლესი ხარისხი. ამდენად, მას აქვს განუსაზღვრელი სამართლებრივი ეფექტი, რადგან ის საერთაშორისო საზოგადოებაში მორჩილების განცდას ატარებს, იმ დონით, რომ ის ადამიანის რელიგიური უფლებების მედროშედ აღიქმება.“[2]

„კონვენციის“ მიდგომის დამცველებს კი მიაჩნიათ, რომ დეკლარაციით ჩამოყალიბებული პრინციპების ეროვნულ კანონმდებლობებში იმპლემენტაცია ძლიერი იძულების სამართლებრივ ინსტრუმენტებს საჭიროებს. მათი შეხედულებით, მორალური ვალდებულებები რიგ შემთხვევებში ნამდვილად ახდენს ზეგავლენას სახელმწიფოებზე, თუმცა დეკლარაციის სტანდარტების დარღვევის შემთხვევაში, სამართლებრივი პასუხისმგებლობის მექანიზმის არარსებობა, დეკლარაციის მიზნების მიღწევის თვალსაზრისით, ნაკლებად შედეგიანია.

აღსანიშნავია, რომ რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით შეუწყნარებლობისა და დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ, დეკლარაციისგან განსხვავებით, კონვენციად ქცევის გზა საკმაოდ სწრაფად განვლო ორმა დეკლარაციამ, რომლებიც ასევე სხვადასხვა ნიშნით დიკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრას ეხებოდა. დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ბრძოლის პირველი სპეციალური დეკლარაცია გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ მიღებულ იქნა რასობრივი თანასწორობის დაცვის მიზნით, 1963 წელს: „დეკლარაცია რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ“[3], რომლის საფუძველზეც ორი წლის შემდეგ გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო„საერთაშორისო კონვენცია რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ“[4] და რომელიც ძალაში 1969 წელს შევიდა. მოგვიანებით, 1967 წელს გენერალური ასამბლეის მიერ მიღებულ იქნა „დეკლარაცია ქალთა წინააღმდეგ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ“[5], რასაც, 1979 წელს „ქალთა წინააღმდეგ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ კონვენციის“[6] მიღება მოჰყვა, რომელიც ძალაში 1981 წელს შევიდა.

როგორც ისტორიული გამოცდილება აჩვენებს, დეკლარაციის საფუძველზე კონვენციის მიღება მოვლენათა სავსებით მოსალოდნელი განვითარებაა. მანამდე კი დეკლარაციით ჩამოყალიბებული პრინციპები შესაძლებელია, გამოყენებულ იქნას მოქმედი სამართლებრივი ნორმებით, მაგალითადსამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-18 მუხლით, ანადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-9 მუხლით გარანტირებული რელიგიური და რწმენის ნიშნით თანასწორობისა და არადისკრიმინაციულობის პრინციპის არსობრივი განმარტებისას.

საგულისხმოა ის ფაქტი, რომ ტექსტობრივი და შინაარსის თვალსაზრისით, ზემოთ ხსენებული ორი კონვენცია და 1981 წლის დეკლარაცია, „დისკრიმინაციას“ ერთგვარად განმარტავს:

„დისკრიმინაცია“ აღნიშნავს ნებისმიერ განსხვავებას, გამორიცხავს, შეზღუდვას ან უპირატესობის მინიჭებას… რომელიც მიზნად ისახავს ან შედეგად იწვევს ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა თანასწორად აღიარების, სარგებლობის ან განხორციელების მოსპობას ან შეზღუდვას.“

ეს საერთო ფორმულირება საშუალებას იძლევა, გავაანალიზოთ „დისკრიმინაცია“, როგორც არა უბრალოდ განსხვავებული მოპყრობა (განსხვავება, გამორიცხვა, შეზღუდვა, უპირატესობის მინიჭება), არამედ განსხვავებული მოპყრობა, რომელიც მიზნად ისახავს ან შედეგად იწვევს ადამიანთა უფლებრივი თანასწორობის დარღვევას (ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა თანასწორად აღიარების, სარგებლობის ან განხორციელების მოსპობა ან შეზღუდვა)და ეს უკანასკნელი აუცილებელი შემადგენელია.

მნიშვნელოვანია იმის ხაზგასმა, რომ უფლებრივი თანასწორობა, ანუ ყველა ადამიანის მიერ ყველა უფლებითა და ძირითადი თავისუფლებით თანაბრად სარგებლობა, არ უნდა იქნას მხოლოდ ბუკვალურად გაგებული და ყველა ადამიანის მიმართ იდენტურ მოპყრობას არ უნდა გაუტოლდეს. ამ საკითხზე მსჯელობისას, გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა არსობრივად განმარტაიდენტური მოპყრობის რაობა:

„ამასთან, ყველა უფლებითა და ძირითადი თავისუფლებით თანასწორად სარგებლობა არ ნიშნავს ყველა შემთხვევაში იდენტურ მოპყრობას. ამასთან დაკავშირებით, პაქტის დებულებები მკაფიო და არაორაზროვანია. მაგალითად, მე-6 მუხლის მე-5 პუნქტით იკრძალება 18 წლამდე ასაკის პირებისთვის სასიკვდილო განაჩენის შეფარდება. იმავე პუნქტით იკრძალება ასეთივე სასჯელის ორსული ქალებისთვის შეფარდება. მე-10 მუხლის მე-3 პუნქტით მოითხოვება არასრულწლოვანი დამნაშავეების სრულწლოვანი დამნაშავეებისგან იზოლირება. გარდა ამისა, 25-ე მუხლით უზრუნველყოფილია განსაზღვრული პოლიტიკური უფლებები, რომლებიც ითვალისწინებს განსხვავებას მოქალაქეობის ნიშნით.“ (თარგმ. ა.მ.)[7]

შესაბამისად, ნებისმიერ შემთხვევაში, იდენტური მოპყრობა, არათუ პირდაპირი გაგებით სავალდებულო ხასიათის მატარებელი არ არის, არამედ, შესაძლოა, მსგავსმა დამოკიდებულებამ თავად გამოიწვიოს იმ პირთა მიმართ დისკრიმინაციული დამოკიდებულება, ვისაც განსხვავებული შესაძლებლობების გამო იდენტური მოპყრობის პირობებში საერთო უფლებებითა და თავისუფლებებით სარგებლობა არ შეუძლია. ასეთ შემთხვევებში, სახელმწიფოს წარმოეშვება პოზიტიური ვალდებულება უზრუნველყოს „განსხვავებული მოპყრობა“, ანუ „სპეციალური ღონისძიებების“ გატარება, როგორც თანასწორობის უზრუნველყოფის საშუალება. სხვაგვარად, რომ ვთქვათ, ეს არის დისბალანსი, რომელიც უპირისპირდება უკვე არსებულ საპირისირო სახის დისბალანსს და მიზნად ისახავ ბალანსის აღდგენას. ეს არის გარემოება, როდესაც ბუნებაში არსებულ სიკეთეზე წვდომა ყველა სუბიექტს თანასწორად არ შეუძლია და ამ უთანასწორობის აღმოსაფხვრელად „სპეციალური ღონისძიებების“ გატარებაა საჭირო.[8]

რელიგიური უფლებების ნაწილში, ასეთი სახის ვალდებულებები შეიძლება წარმოიშვას მხოლოდ კორპორატიულ ასპექტში, როდესაც რელიგიური გაერთიანებები განსხვავებული ობიექტური გარემოებების გამო, განსხვავებულ სამართლებრივ სტატუს საჭიროებენ და მისი გამოყენება რელიგიის თავისუფლების პერსონალური ნაწილით დაცულ უფლებებში დაუშვებელია.[9]რამდენადაც ეს საკითხები, ერთის მხრივ, „პირდაპირი“ და „არაპირდაპირი“ დისკრიმინაციის, ხოლო, მეორეს მხრივ, შრომით ურთიერთობებში განსაკუთრებული მოპყრობის თემებს უკავშირდება, რომელთა შესახებაც ქვემოთ ვრცლად ვიმსჯელებთ, ამჯერად კი საკითხის განვრცობისგან თავს შევიკავებთ.

დაბოლოს, დისკრიმინაციის ზოგადი გაგების გაანალიზება აუცილებლად მოითხოვს ისეთ არსებით საკითხზე ფოკუსირებას, როგორიცაა ადამიანის ღირსება. 1981 წლის დეკლარაცია რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით დისკრიმინაციას ადამიანის ღირსების შელახვად განმარტავს:

„რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით ადამიანთა შორის დისკრიმინაცია წარმოადგენს ადამიანის ღირსების შეურაცხყოფას და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ქარტიის პრინციპების უარყოფას და დაიგმობა, როგორც ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციით გათვალისწინებული და ადამიანის უფლებათა დაცვის შესახებ საერთაშორისო პაქტებით დეტალურად ჩამოყალიბებული ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დარღვევა და ერთა შორის მეგობრული და მშვიდობიანი ურთიერთობების ხელისშემშლელი ფაქტორი.“[10]  

რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით დისკრიმინაციის განსაზღვრა, როგორც ადამიანის ღირსების შეურაცხყოფა, უკავშირდება ადამიანში რელიგიური ან რწმენისმიერი შინაგანი აქტის მაღალ მნიშვნელობას. რელიგია და რწმენა, როგორც ადამიანის შინაგანი თავისუფლების აქტი, წარმოადგენს არა უბრალოდ მსოფლმხედველობრივი გემოვნების შესაბამისად გაკეთებულ არჩევანს, არამედ, არსებითად, თავად განაპირობებს ადამიანის მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებას, მის პიროვნულ თვითგანსაზღვრასა და ცხოვრებისადმი დამოკიდებულების ფორმირებას. შესაბამისად, რელიგიური ან რწმენისმიერი თვითაღქმა, ისევე, როგორც რასობრივი კუთვნილება და სქესი (სხვა „დაცულ საფუძვლებთან“ ერთად), წარმოადგენს ადამიანის ბუნების ონტოლოგიურ ნაწილს, რაც განუყოფელია მისი პიროვნებისგან. სწორედ ამ გაგებიდან გამომდინარე, რელიგიის არ რწმენის საფუძვლით ადამიანის დისკრიმინაცია წარმოადგენს მისი პიროვნების წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულს, რაც ლახავს მის ღირსებას და მრავალფეროვან გარემოში თანასწორობის პრინციპზე დამყარებული მშვიდობიანი თანაცხოვრების შესაძლებლობას სპობს. დისკრიმინაციის „დანაშაულად“ შეფასება ნამდვილად არ არის გადაჭარბებული ხასგასმა, ამგვარი მოპყრობის ბოროტებაზე. აღნიშნული წარმოადგენს კონკრეტულ სისხლის სამართლის დანაშაულს —„ადამიანთა თანასწორუფლებიანობის დარღვევა მათი (…) რელიგიისადმი დამოკიდებულების, აღმსარებლობის (…) გამო, რამაც  არსებითად ხელყო ადამიანის უფლება“,[11] ისევე, როგორც დანაშაულის დამამძიმებელ გარემოებას — „დანაშაულის ჩადენა (…) რელიგიის (…) ან დისკრიმინაციის შემცველი სხვა ნიშნით შეუწყნარებლობის მოტივით არის პასუხისმგებლობის დამამძიმებელი გარემოება ამ კოდექსით გათვალისწინებული ყველა შესაბამისი დანაშაულისათვის.“[12]შესაბამისად, პერსონალური ასპექტით, რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით დისკრიმინაციის ნებისმიერი ფორმა ცალსახად უნდა შეფასდეს ადამიანის ღირსების, როგორც უზენაესი ღირებულების ხელყოფად.

„პირდაპირი“ და „არაპირდაპირი“ დისკრიმინაცია

ზემოთ მოკლედ განვმარტეთ, რომ დისკრიმინაცია არ ნიშნავს მხოლოდ „განსხვავებულ მოპყრობას“, არამედ, გარკვეულ შემთხვევებში, სწორედ „განსხვავებული მოპყრობის“ არარსებობა შეიძლება შეფასდეს, როგორც დისკრიმინაცია. შესაბამისად, ეს სამართლებრივი კატეგორია უფრო სიღრმისეულ და არსებით დეფინიციას საჭიროებს. ასეთად შეიძლება გამოდგეს განსაზღვრება, რომელიც სუბიექტთა მიმართ „მოპყრობის რაგვარობასთან“ კი არ იქნება დაკავშირებული, არამედ — „მოპყრობის ეფექტთან“, ანუ სუბიექტთა მიერ „არსებული სიკეთით თანაბრად სარგებლობის“ შესაძლებლობასთან. ამ გაგებით, დისკრიმინაცია იქნება სუბიექტთა მიმართ იმგვარი განსხვავებული ან ერთგვაროვანი მოპყრობა, რაც სუბიექტებს შესაძლებლობას ართმევს თანაბრად ისარგებლონ არსებული სიკეთით და რაც მიზნად ისახავს ან რასაც შედეგად მოსდევს სუბიექტთათვის საზიარო უფლებებითა და თავისუფლებებით სარგებლობის შეზღუდვა ან მოსპობა.

სუბიექტთა მიმართ განსხვავებული და ერთგვაროვანი მოპყრობა, როგორც დისკრიმინაციის ერთიანი ცნების ორი მხარე, არსებითად აყალიბებს „პირდაპირი“ და „არაპირდაპირი“ დისკრიმინაციის დამოუკიდებელ კონცეფციებს.

„პირდაპირი დისკრიმნაცია გულისხმობს ერთგვაროვან სიტუაციაში მყოფ პირთა მიმართ განსხვავებულ მოპყრობას.“[13]

„არაპირდაპირი დისკრიმინაცია გულისხმობს განსხვავებულ სიტუაციაში მყოფ პირთა მიმართ ერთგვაროვან მოპყრობას.“[14]

ეს კონკრეტიზაცია განმარტავს, რომ ანტიდისკრიმინაციული სამართალი წარმოადგენს გარანტს, რომელიც უზრუნველყოფს იდენტურ მდგომარეობაში მყოფი ადამიანების, ადამიანთა ჯგუფების ან გაერთიანებების (ამ შემთხვევაში, რელიგიური გაერთიანებების) მიმართ განსხვავებული მოპყრობის და განსხვავებულ მდგომარეობაში მყოფი იგივე სუბიექტების მიმართ იდენტური მოპყრობის აკრძალვას.[15]

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი იცნობს როგორც „პირდაპირი“, ასევე, „არაპირდაპირი“ დისკრიმინაციის საქმეებს. ამ საქმეებზე მიღებული გადაწყვეტილებები და მათში განვითარებული მსჯელობები წარმოაჩენს, რომ დისკრიმინაციის არსისა და შინაარსის მსგავსი ორმხრივი გაგება წარმოადგენს არა მხოლოდ თეორიული დისკუსიის პროდუქტს, არამედ კონკრეტული პრაქტიკის შემადგენელ ნაწილის. საქმეში, „ორშუში და სხვები ხორვატიის წინააღმდეგ“, სასამართლომ განმარტა, რომ მსგავს მდგომარეობაში მყოფ პირთა მიმართ განსხვავებული მოპყრობა მხოლოდ იმ შემთხვევაში ქმნის დისკრიმინაციის შემადგენლობას, თუ ამგვარი განსხვავებული მოპყრობისთვის არ არსებობს ობიექტური და გონივრული დასაბუთება.[16]სხვა საქმეში, „ალუხერ ფერნანდესი და კაბალერო გარსია ესპანეთის წინააღმდეგ“, სასამართლო განიხილავდა ესპანეთის სახელმწიფოს მიერ გარკვეული რელიგიური გაერთიანებებისთვის ხელშეკრულების დადებაზე უარის თქმას, როგორც მათ ჩაყენებას დისკრიმინაციულ მდგომარეობაში იმ რელიგიურ გაერთიანებებთან შედარებით, რომლებთანაც ამგვარი ხელშეკრულება ესპანეთის სახელმწიფოს გაფორმებული ქონდა. სასამართლომ განმარტა, რომ სახელმწიფოს მიერ ხელშეკრულების დადება, რომელიც ხელშეკრულების სუბიექტს, სხვა სუბიექტებისგან განსხვავებით, განსაკუთრებულ რეჟიმში აყენებს, თავისთავად არ წარმოადგენს დისკრიმინაციას, თუკი ასეთი განსხვავება ობიექტურ და გონივრულ საფუძვლებს ეყრდნობა და ასეთივე საფუძვლების მქონე სხვა სუბიექტებისთვისაც ქმნის ხელშეკრულების დადების შესაძლებლობას.[17] ამით კიდევ ერთხელ მკაფიოდ განიმარტა, რომ ნებისმიერი სახის განსხვავება არ წარმოადგენს დისკრიმინაციას. კიდევ ერთ საქმეში, „სიცოცხლის სიტყვის“ ეკლესია და სხვები ხორვატიის წინააღმდეგ“, სასამართლომ ვრცლად განმარტა, რომ დავის საგანს წარმოადგენს არა თავისთავად განსხვავებული მოპყრობა, არამედ მისი ლეგიტიმურობა:

„სასამართლო აღნიშნავს, რომ მხარეები არ ასაჩივრებენ იმ ფაქტს, რომ მოსარჩელე ეკლესიებს ჰქონდათ განსხვავებული მოპყრობა სხვა რელიგიურ თემებთან შედარებით, რომლებმაც გააფორმეს ხელშეკრულებები საერთო ინტერესების სფეროში ხორვატიის მთავრობასთან, რელიგიური გაერთიანებების შესახებ აქტის მე-9(1) მუხლის შესაბამისად. სასამართლო ვერ ხედავს განსხვავებული დადგენილების მიღების მიზეზს. შესაბამისად, ერთადერთი საკითხი, რაც სასამართლომ უნდა განმარტოს არის ის, განსხვავებულ მოპყრობას ჰქონდა თუ არა „ობიექტური და გონივრული დასაბუთება“, რასაც, ამ შემთხვევაში, წარმოადგენს ის, დაცული იყო თუ არა „კანონიერი მიზანი“ და არსებობდა თუ არა „გონივრული პროპორციულობა“ გამოყენებულ საშუალებებსა და განსახორციელებელ მიზნებს შორის.“[18]

ის, რომ ნებისმიერი სახის დიფერენციაცია არ წარმოადგენს დისკრიმინაციას, თუკი ამგვარი დიფერენციაციის კრიტერიუმი საფუძვლიანი და ობიექტურია და თუკი ის მიზნად ლეგიტიმური მიზნის მიღწევას ისახავს, ასევე განსაზღვრულია გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მიერ მე-18 ზოგადი კომენტარით, რომელიც დისკრიმინაციის დაუშვებლობას ეხება და სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის 26-ე მუხლს (კანონის წინაშე თანასწორობა) განმარტავს.[19] თუმცა, სასამართლო უფრო შორს წავიდა საკუთარ პრეცედენტულ სამართალში და არა მხოლოდ გაამართლა ობიექტური საფუძვლით განსხვავებული მოპყრობა, როგორც ეს ზომოთ წარმოჩნდა, არამედ, შესაბამის შემთხვევებში, ასეთი განსხვავებული მოპყრობის არ არსებობა დისკრიმინაციას გაუთანაბრა:

„(…) სასამართლო, აგრეთვე, დაეყრდნო საკუთარ პრეცედენტულ სამართალს, რომელიც განავითარა კონვენციის მე–14 მუხლის[20] საფუძველზე, რომლის თანახმადაც გარკვეულ გარემოებებში, სხვადასხვა მდგომარეობაში მყოფი პირების მიმართ დიფერენცირებული  მიდგომის არ არსებობა, შეიძლება ამ მუხლის დარღვევას გაუტოლდეს („თლიმენოსი საბერძნეთის წინააღმდეგ“ (Thlimmenos v. Greece [GC], no. 34369/97, § 44, ECHR 2000‑IV). საბოლოოდ, სასამართლომ არ უნდა უგულებელყოს სხვადასხვა რელიგიების განსაკუთრებულობები, როცა განსხვავებას სასამართლო დავის გადაწყვეტაში არსებითი მნიშვნელობა აქვს.“[21]    

რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით დისკრიმინაციის კონტექსტში, „არაპირდაპირი“ დისკრიმინაცია მნიშვნელოვანია რელიგიური გაერთიანებების სამართლებრივი მდგომარეობის განსაზღვრის თვალსაზრისით. ხშირად მიიჩნევა, რომ რელიგიური გაერთიანებებისთვის განსხვავებული სამართლებრივი სტატუსების შეთავაზება და ამ სტატუსების მოპოვებისთვის განსხვავებული იურიდიული საფუძვლების დადგენა დიკრიმინაციულია. როგორც ზემოთ დამოწმებული ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი და გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის ზოგადი კომენტარი ცხადყოფს, რელიგიური გაერთიანებებისთვის განსხვავებული სამართლებრივი სტატუსების უზრუნველყოფა, თუკი ისინი ობიექტური და გონივრული საფუძვლებიდან მომდინარეობს, პირველ რიგში, დისკრიმინაციის დაძლევას ემსახურება და არა პირიქით. გასათვალისწინებელია, რომ ამ შემთხვევაში მნიშვნელობა სამართლებრივი სტატუსების უფლებრივ და ვალდებულებით მხარეს ენიჭება და არა მხოლოდ მათ ნომინალურ სახელწოდებებს. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, მიუხედავად იმისა, რომ რელიგიურ გაერთიანებებს სამ განსხვავებულ სამართლებრივ სტატუსს სთავაზობს[22], არ ადგენს არც ერთ კონკრეტულ უფლებას ან ვალდებულებას, რაც ამ სტატუსიდან იქნებოდა გამომდინარე. ასეთ შემთხვევაში, განსხვავება, ზოგადად, აზრს კარგავს. ამისგან განსხვავებით, როდესაც რელიგიური გაერთიანების სამართლებრივი მდგომარეობა გარკვეულ უფლებებსა და ვალდებულებებს მოიცავს, იმის აუცილებლობაც წარმოიშვება, რომ ამ უფლებებით სარგებლობისა და ამ ვალდებულებების შესრულების შესაძლებლობა შემოწმდეს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ასეთ შემთხვევაში, აუცილებელია რელიგიური გაერთიანების სამართლებრივი მდგომარეობა მის ობიექტურ მდგომარეობას შეესაბამებდეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, დაირღვევა არადისკრიმინაციულობის პრინციპი, როგორც მსგავსი ობიექტური მდგომარეობის ანუ შესაძლებლობების მქონე რელიგიური გაერთიანებებისთვის განსხვავებული სამართლებრივი სტატუსის მინიჭებით, ასევე, განსხვავებული ობიექტური მდგომარეობის ანუ შესაძლებლობების მქონე რელიგიური გაერთიანებებისთვის მსგავსი სამართლებრივი სტატუსის მინიჭებით.

არსებითი მნიშვნელობა არ აქვს დისკრიმინაცია „პირდაპირი“ იქნება თუ „არაპირდაპირი“, ის თავისთავად წარმოადგენს უფლებრივი თანასწორობის დარღვევას და იმის მიხედვით, თუ რა სახისაა, მან სახელმწიფოს წინაშე შეიძლება წარმოშვას პოზიტიური ან ნეგატიური ვალდებულებები. „პირდაპირი“ დისკრიმინაციის შემთხვევაში, სახელმწიფოს ნეგატიურ ვალდებულებას წარმოადგენს განსხვავების არდაშვება, „არაპირდაპირი“ დისკრიმინაციის შემთხვევაში კი, სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულებაა განსხვავების უზრუნველყოფა.

„ასოციაციითი დისკრიმინაცია“

დისკრიმინაციის, როგორც მრავალმხრივი სამართლებრივი კატეგორიის მნიშვნელოვან ასპექტს წარმოადგენს „ასოციაციითი დისკრიმინაცია“, რაც ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკაში „დაცული საფუძვლის“ ფართოდ განმარტების შედეგად გამოვლინდა და ჩამოყალიბდა. დისკრიმინაციის აღნიშნული ფორმა გულისხმობს ისეთ შემთხვევას, როდესაც პირი, რომლის მიმართაც გამოვლენილია არასათანადო მოპყრობა, თავად უშუალოდ არ წარმოადგენს „დაცული საფუძვლის“ მატარებელს, არამედ მჭიდროდ არის დაკავშირებული ასეთი საფუძვლის მატარებელ სხვა პირთან და მის მიმართ გამოვლენილი დისკრიმინაციული მოპყრობაც, სწორედ ამ კავშირიდან გამომდინარეობს.[23] რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით დისკრიმინაციის შემთხვევაში, „ასოციაციით დისკრიმინაციად“ შეიძლება ჩაითვალოს ბავშვის მიმართ არასათანადო მოპყრობა, მისი მშობლების ან ოჯახის წევრების რელიგიური კუთვნილების გამო, მაშინ, როდსაც უშუალოდ ბავშვი ამგვარ რელიგიურ კუთვნილებას არ ავლენს.

ზოგადად, მშობელთა ან კანონიერ მეურვეთა რელიგიური მრწამსი ბავშვის აღზრდისა და განათლების ყველა იმ ნაწილში, სადაც რელიგიური ნიშანი განმსაზღვრელია, გადამწყვეტ მნიშვნელობას ატარებს, თუმცა, ის აბსოლუტური არ არის. 1981 წლის დეკლარაცია განმარტავს რა მშობელთა და კანონიერ მეურვეთა ამ უპირატეს უფლებას, მკაფიოდ უსვამს ხაზს ბავშვის საუკეთესო ინტერესებს,[24] როგორც სახელმძღვანელო პრინციპს (მუხლი 5(2)). ნებისმიერ შემთხვევაში, მშობლისა და კანონიერი მეურვის უფლება ბავშვის რელიგიურ აღზრდაზე სახელმწიფოსთვის წარმოშობს, როგორც პოზიტიურ ვალდებულებას, იმგვარად მოაწყოს საჯარო განათლების სისტემა, რომ ეს უფლება მაქსიმალურად რეალიზებული იყოს, ასევე, ნეგატიურ ვალდებულებას, საგანმანათლებლო პროცესში უგულებელყოფილ არ იქნას მშობელთა და კანონიერ მეურვეთა რელიგიური ინტერესები:

„ყველა ბავშვს აქვს უფლება, ხელი მიუწვდებოდეს რელიგიისა თუ რწმენის საკითხებში განათლებაზე მისი მშობლების ან, შესაბამის შემთხვევაში, კანონიერი მეურვეების სურვილების შესაბამისად და ბავშვს არ უნდა დააძალონ რელიგიის თუ რწმენის საკითხებში განათლების მიღება მისი მშობლებისა და კანონიერი მეურვეების სურვილის საწინააღმდეგოდ“.[25]

ამდენად, მშობლების (კანონიერი მეურვეების) რელიგიური კუთვნილება ბავშვის აღზრდისა და განათლების პროცესში მნიშვნელოვანი და სავალდებულოდ გასათვალისწინებელი ფაქტორია. სახელმწიფოს და საგანმანათლებლო დაწესებულებების მესვეურთა ვალდებულება, ყურადღება მიაქციონ ბავშვის მშობლების (კანონიერი მეურვეების) რელიგიურ მსოფლმხედველობას, პირველ რიგში, ამ მსოფლმხედველობასთან შესაბამისობაში მოსვლას გულისხმობს. თუმცა, თუ რელიგიური მსოფლმხედველობა ზიანს აყენებს ბავშვის ფიზიკურ თუ გონებრივ ჯანმრთელობას ან მის სრულ განვითარებას, ამ დროს დაცული უნდა იქნას ბავშვის საუკეთესო ინტერესები. ნებისმიერ შემთხვევაში, ბავშვისა და მშობლის (კანონიერი მეურვის) რელიგიურ ინტერესებს შორის კავშირის გაწყვეტის შესახებ გადაწყვეტილება უფლებამოსილმა ინსტანციამ — სასამართლომ ან სპეციალურმა საზედამხედველო ორგანომ უნდა მიიღოს და გამორიცხული უნდა იყოს ნებისმიერი ინდივიდუალური გადაწყვეტილებები, განსაკუთრებით, პედაგოთა და აღმზრდელთა მხრიდან.

მშობელთა და კანონიერ მეურვეთა რელიგიური ინტერესების შესაბამისად ბავშვის აღზრდისა და განათლების ნაწილში „ასოციაციითი დისკრიმინაცია“ სწორედ ამ დაცული ინტერესის დამახინჯებული გაგების შედეგად შეიძლება წარმოიშვას. ეს ხდება მაშინ, როდესაც პედაგოგი ან აღმზრდელი, ან ნებისმიერი სხვა არაუფლებამოსილი სუბიექტი საკუთარი ინიციატივითა და შეხედულებებით აფასებს მშობელთა და კანონიერ მეურვეთა რელიგიური კუთვნილების გავლენას ბავშვზე, ან ამ რელიგიურ კუთვნილებას იღებს, როგორც უარყოფით ფაქტობრივ გარემოებას და ბავშვთან ურთიერთობაში ხელმძღვანელობს ამ დასკვნებით, რაც ბავშვის მიმართ არასახარბიელო მოპყრობაში ვლინდება. ამ დროს ბავშვი ხდება დისკრიმინაცის მსხვერპლი საკუთარი მშობლების ან კანონიერი მეურვეების რელიგიურ მრწამსთან „ასოციაციითი“ კავშირის გამო.

მსგავსი ფაქტი გადმოცემულია საქართველოს სახალხო დამცველის 2013 წლის ანგარიშში, რომელიც ჩუმლაყის საჯარო სკოლაში მომხდარს აღწერს:

„საანგარიშო პერიოდში საქართველოს სახალხო დამცველს მიმართა გ.მ-მ, მისი შვილის მ.მ.-ს მიმართ ჩუმლაყის საჯარო სკოლაში განხორციელებულ დისკრიმინაციის თაობაზე…

მ.მ.-ს დედის განმარტებით, მისი ოჯახი ევანგელურ-ბაპტისტური სარწმუნოების აღმსარებელია. გ.მ-ი და თ.მ. მიუთითებდნენ, რომ მათ შვილს კლასის ხელმძღვანელი — ლ.უ. ხშირად აყენებდა ფიზიკურ და სიტყვიერ შეურაცხყოფას. ოჯახი მასწავლებლის ამგვარ დამოკიდებულებას მათ რელიგიურ აღმსარებლობას უკავშირებდა. ამასთან, მოსწავლეს ხშირად მოუწოდებდა, მონათლულიყო მართლმადიდებლური წესით“.[26]

იმის გათვალისწინებით, რომ აღნიშნული ფაქტი დადგენილი არ არის იმ ფორმით, როგორადაც ის ანგარიშშია აღწერილი, რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით „ასოციაციითი დისკრიმინაციის“ კონკრეტულ მაგალითს განეკუთვნება.

საბოლოოდ, უნდა ითქვას, რომ რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით „ასოციაციითი დისკრიმინაცია“ საყურადღებო სამართლებრივ კატეგორიას წარმოადგენს და მისი სიღრმისეული სამართლებრივი ანალიზი უდაოდ საშური საქმეა. განსაკუთრებით კი, მნიშვნელოვანია, ამ მიმართულებით ყურადღება მიექცეს მშობელთა და კანონიერ მეურვეთა რელიგიური მრწამსის ზემოქმედებით ფაქტორს ბავშვის აღზრდასა და განათლებაზე, როგორც დაცულ სიკეთეს და როგორც „ასოციაციითი დისკრიმინაციის“ პოტენციურ საფუძველს.

განსაკუთრებული მოპყრობა შრომით ურთიერთობებში

რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით დისკრიმინაციის კიდევ ერთ მნიშვნელოვან ასპექტს წარმოადგენს რელიგიური გაერთიანების უფლება საკუთარ წევრთა და მსახურთა მიმართგანსაკუთრებულ მოპყრობაზე. აღნიშნული უფლება რელიგიური გაერთიანების, როგორც კორპორაციის, განსაკუთრებული ბუნებიდან და მისი ავტონომიურობის პრინციპიდან გამომდინარეობს და „ეკლესიებსა და რელიგიურ ან რწმენით ეთოსზე დაფუძნებულ საზოგადოებრივ ან კერძო ორგანიზაციებში პროფესიული საქმიანობისას, პირის მიმართ მისი რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით განსხვავებულ მოპყრობას“[27] გულისხმობს.

უკეთ რომ განვმარტოთ, რელიგიურ გაერთიანებებს უფლება აქვთ, საკუთარი წევრების მიმართ დააწესონ არა მხოლოდ რელიგიური კუთვნილების მოთხოვნა:

„ეკლესიებსა და რელიგიურ ან რწმენით ეთოსზე დაფუძნებულ საზოგადოებრივ ან კერძო ორგანიზაციებში პროფესიული საქმიანობისას, პირის რელიგიის ან რწმენის საფუძველზე მის მიმართ განსხვავებული მოპყრობა არ ჩაითვლება დისკრიმინაციად, როდესაც ასეთი საქმიანობის ბუნების ან იმ გარემოსთვის რომელშიც ეს საქმიანობა ხორციელდება, პირის რელიგია ან რწმენა, ამ ორგანიზაციების ეთოსიდან გამომდინარე, წარმოადგენს ნამდვილ, კანონიერ და სამართლიან პროფესიულ მოთხოვნას.“ (დირექტივა. 2000. მუხ. 4(2)).

არამედ, ასევე, გარკვეული ზნეობრივი, მორალური თუ სხვა სახის მოთხოვნები:

„წინამდებარე დირექტივა არ უარყოფს ეკლესიებისა და რელიგიურ ან რწმენით ეთოსზე დაფუძნებული საზოგადოებრივი ან კერძო ორგანიზაციების უფლებას, იმოქმედონ ეროვნული კონსტიტუციისა და კანონმდებლობის შესაბამისად, მოსთხოვონ საკუთარ თანამშრომლებს კეთილსინდისიერი და ორგანიზაციის ეთოსის შესაფერისი ქცევა.“ (დირექტივა. 2000. მუხ. 4(2)).

აღნიშნული განმარტავს, რომ რელიგიურ გაერთიანებებს, ავტონომიურობის მაღალი დონიდან გამომდინარე, უფლება აქვთ საკუთარი წევრებისა და მსახურებისთვის (თანამდებობის პირებისთვის), დააწესენ ისეთი სპეციალური შეზღუდვები, რაც სხვა შემთხვევაში აშკარა დისკრიმინაცია იქნებოდა. ასეთი შეზღუდვა, რელიგიური კუთვნილების გარდა, შეიძლება იყოს გენდერული, როდესაც კონკრეტული რელიგიური დოქტრინა კრძალავს ქალების სასულიერო პირებად კურთხევას, ან, როდესაც მამაკაცებს ეკრძალებათ ქალთა რელიგიურ ორდენში ან მონასტერში მსახურება და ა.შ. თუმცა, ასეთ შემთხვევაში, ვიწროდ და დეტალურად უნდა განიმარტოს ის პოზიციები, რომელთა დაკავებაც გენდერული ნიშნით განსხვავებას არადისკრიმინაციულად ადგენს. ასეთ პოზიციებს არ შეიძლება წარმოაგენდეს, მაგალითად, ადმინისტრაციული ან პედაგოგიური თანამდებობები. ერთ-ერთ ბრიტანულ სასამართლო დავაში (R. (on the application of Amicus) v Secretary of State for Trade and Industry. 2004), მოცემული გამონაკლისი ზოგადი ფორმულირებით განიმარტა, როგორც „რელიგიური მიზნებიდან გამომდინარე დასაშვები განსხვავებული მოპყრობა“.[28] შესაბამისად, რელიგიურ გაერთიანებებში მასწავლებლების (სკოლის პედაგოგების) ან სამედიცინო პერსონალის პოზიციები „რელიგიური მიზნების“ ფარგლებს გარეთ აღმოჩნდა და მსგავსი პოზიციების მიმართ „დასაშვები განსხვავებული მოპყრობა“ არ იქნა განხილული, როგორც რელიგიური გაერთიანებების დაცული უფლება.

როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, რელიგიური გაერთიანებების ავტონომიურობის პრინციპი, იცავს არა მხოლოდ, შესაბამის შემთხვევებში, რელიგური კუთვნილების ან, მაგალითად, გენდერის ნიშნით განსხვავების უფლებას, არამედ — საკუთარი პერსონალის მიმართ გარკვეული სავალდებულო ზნეობრივი ან მორალური მოთხოვნების დადგენის უფლებასაც. ამ საკითხებზე, ევროპულმა სასამართლომ ვრცლად იმსჯელა ორ საქმეში: „ობსტი გერმანიის წინააღმდეგ“ (Obst v. Germany,No. 425/03, 2010) და „შიუეთი გერმანიის წინააღმდეგ“ (Schüth v. Germany, No. 1620/03, 2010). ორივე საქმე განიხილავდა რელიგიურ გაერთიანებაში დასაქმებული პირების სარჩელებს, რომლებიც სასამართლოს წინაში დავობდნენ სამსახურიდან გათავისუფლების საფუძვლის — ამორალური ქცევის, კერძოდ, „მრუშობის“ ლეგიტიმურობის შესახებ. სასამართლომ ორივე საქმის განხილვისას ერთი სტანდარტით იხელმძღვანელა, რაც იმაში გამოიხატებოდა, რომ უნდა შეფასებულიყო დასაქმებულის პოზიცია რელიგიურ გაერთიანებაში და ამ პოზიციის შესაბამისად, მისი მხრიდან „მორალური ქცევის“ ვალდებულება. ობსტის საქმეში (მოსარჩელე წარმოადგენდა მორმონების ეკლესიის საზოგადოებრივი ურთიერთობების ევროპის განყოფილების დირექტორს) სასამართლომ განმარტა, რომ დასაქმებულის მიმართ წაყენებული არ ყოფილა მიუღებელი მოთხოვნები:

„სასამართლო თვლის, რომ მოსარჩელემ, რომელიც მორმონების ეკლესიაში იყო აღზრდილი, ხელშეკრულების გაფორმებისას, იცოდა ან უნდა სცოდნოდა ხელშეკრულების მე-10 პუნქტი („მაღალი მორალური პრინციპების“ დაცვის შესახებ) დამსაქმებლისთვის მეუღლეების ერთგულების მნიშვნელობის და მის მიერ არჩეული ქორწინებაგარეშე ურთიერთობების იმ ვალდებულებებთან შეუთავსებლობის შესახებ, რომელიც მან მორმონების ეკლესიაში, საზოგადოებრივი ურთიერთობების ევროპის განყოფილების დირექტორის რანგში იკისრა.“[29]

აღნიშნული განმარტების გარდა, სასამართლომ ცალკე გაუსვა ხაზი დასაქმებულის პოზიციას რელიგიურ გაერთინებაში, როგორც ამგვარი ქცევის მავალდებულებელს და აღნიშნა, რომ ეს გადაწყვეტილება არ უნდა გახდეს ზოგადი ხასიათის, არამედ გაგებული უნდა იქნას მხოლოდ კონკრეტული თანამდებობის კონტექსტში:

„სასამართლო აღნიშნავს, რომ შრომითი დავების განმხილველმა სააპელაციო სასამართლომ მკაფიოდ მიანიშნა, რომ მისი დასკვნები არ შეიძლება გაგებულ იქნას, როგორც ზოგადი დასკვნები, მეუღლეთა ღალატის ნებისმიერი ფაქტის გამო, ეკლესიაში დასაქმებულის სამსახურიდან (გაფრთხილების გარეშე) გათავისუფლების შესახებ, არამედ მან გაითვალისწინა ღალატის ფაქტის მნიშვნელობა მორმონების ეკლესიისთვის და იმ თანამდებობისთვის, რომელიც მოსარჩელეს ეკავა, ასევე, ის, რომ დაკავებული თანამდებობა მოსარჩელეს ერთგულების განსაკუთრებულ ვალდებულებებს აკისრებდა.“[30]

ამავე სტანდარტის დაცვით, სასამართლომ შუეთის საქმეში განსხვავებული გადაწყვეტილება მიიღო. დასაქმებული იყო ორღანისტი და გუნდის რეგენტი კათოლიკურ ეკლესიაში, რომელიც სამსახურიდან გათავისუფლებულ იქნა, ასევე, მრუშობისთვის. სასამართლომ კიდევ ერთხელ ხაზგასმით აღნიშნა, რომ რელიგიური გაერთიანებების ავტონომიურობის პრინციპი იცავს მათ თავისუფლებას შრომით ურთიერთობებში, მაგრამ ეს არ არის აბსოლუტური თავისუფლება და დავისას, აუცილებლად მხედველობაში უნდა იქნას მიღებული დასაქმებულის თანამდებობა. აღსანიშნავია, რომ ამ ორივე საქმეზე სასამართლომ ერთსადაიმავე დღეს მიიღო გადაწყვეტილებები, რაც მკაფიო მაჩვენებლია ამ გადაწყვეტილებებით ჩამოყალიბებული სტანდარტის მრავალმხრივი განსჯისა. შესაბამისად, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ რელიგიური გაერთიანებების ან რელიგიური თუ რწმენის ეთოსზე დაფუძნებული ორგანიზაციების ავტონომიურობის ფარგლები აბსოლუტური არ არის და სწორედ იმის მიხედვით თუ რა თანამდებობაზე მყოფი პირის მიმართ მიიღება გადაწყვეტილება ეს უკანასკნელი შეიძლება შეფასდეს დისკრიმინაციულად ან არადისკრიმინაციულად.

რელიგიური გაერთიანების მიერ საკუთარი წევრებისა და მსახურების მიმართ რელიგიური ან ზნეობრივი მოთხოვნების დაწესების კონტექსტში, მნიშვნელოვანია კიდევ ერთი ასპექტი. კერძოდ, რელიგიური გაერთიანების, უფლება ამგვარი მოთხოვნებით შეზღუდოს მისი წევრებისა და მსახურების არა მხოლოდ გაერთიანების შიგნით საქმიანობა, არამედ სხვა სამოქალაქო უფლებებიც, მაგალითად, გაერთიანების უფლება (პროფესიული კავშირის შექმნის ან მასში გაწევრიანების უფლება).

2013 წელს, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განიხილა საქმე, „სინდიკატი „კეთილი მწყემსი“ რუმინეთის წინააღმდეგ (Sindicatul “Păstorul cel Bun” v. Romania, No. 2330/09, 2013), რომელშიც სასამართლოს დიდმა პალატამ დამტკიცა რელიგიური ორგანიზაციების ავტონომიურობის პრინციპი პროფესიული კავშირების უფლებების კონტექსტში. საქმე შეეხებოდა რუმინეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მსახური მღვდლებისა და ერისკაცების მიერ პეოფესიული კავშირის — სინდიკატი „კეთილი მწყემსი“-ს შექმნის მცდელობას. მოსარჩელე ასაჩივრებდა რუმინეთის სახელმწიფოს შესაბამისი მარეგისტრირებელი ორგანოს უარს მათი სინდიკატის რეგისტრაციაზე. თავის მხრივ, შესაბამისი სახელმწიფო მარეგისტრირებელი ორგანო საკუთარ უარს სწორედ ეკლესიის ავტონომიურობის პრინციპის დაცვით ხსნიდა. სასამართლომ საკუთარ გადაწყვეტილებაში გაამართლა რუმინეთის სახელმწიფო და რელიგიური გაერთიანების ავტორნომიურობის პრინციპი ვრცლად განმარტა:

„(…) კლირის წევრთა სამუშაოს განსაკუთრებული თავისებურება არის ის, რომ მას თან სდევს სულიერი მიზნები და ხორციელდება ეკლესიის შიგნით, რომელიც სარგებლობს გარკვეული დონის ავტონომიურობით. შესაბამისად, კლირის წევრები კისრულობენ განსაკუთრებული ხასიათის მოვალეობებს, რითაც ისინი ერთგულების მაღალი ვალდებულებით არიან შებოჭილები, რაც, თავის მხრივ, ეფუძნება პიროვნულ და პრინციპში, მუდმივ ვალდებულებებს თითოეული კლირიკოსისთვის.

(…) ეკლესიის სტრუქტურაში ამგვარი ახალი ორგანოს გამოჩენა სერიოზულ საფრთხეს შეუქმნიდა რელიგიური დენომინაციების საკუთარი ტრადიციების შესაბამისად თვითორგანიზების თავისუფლებას და ამიტომ, პროფესიული კავშირის დაარსება ეკლესიის ტრადიციული იერარქიული სტრუქტურის დამარღვეველი იქნებოდა. ამ მიზეზებიდან გამომდინარე, ის ამტკიცებდა, რომ აუცილებელი იყო შეზღუდულიყო მოსარჩელე კავშირის მიერ მოთხოვნილი  პროფესიული კავშირის თავისუფლება.

(…) სასამართლოების წინაშე წარმოდგენილი სხვადასხვა არგუმენტების გათვალისწინებით, სასამართლო აღნიშნავს, რომ კეთილგონივრული იყო [რუმინეთის] რაიონული სასამართლოს მიერ იმის მხედველობაში მიღება, რომ გადაწყვეტილება მოსარჩელე კავშირისთვის რეგისტრირების უფლების მინიჭებაზე ამ შემთხვევაში რელიგიური თემის ავტონომიურობას რეალურ რისკს უქმნიდა.“[31]

შესაბამისად, სასამართლომ განმარტა, რომ რელიგიური გაერთიანების წევრთა სამოქალაქო უფლება, შეექმნათ პროფესიული კავშირი, არ იყო აბსოლუტური და რომ მათი განსაკუთრებული სტატუსი და რელიგიური გაერთიანების წინაშე საკუთარი თავისუფალი ნებით ნაკისრი ვალდებულებების ხასიათი წარმოადგენდა გადამწყვეტ ფაქტორს ამ შეზღუდვის არადისკრიმინაციულად დადგენისთვის.

ორივე შემთხვევის გაანალიზებისას, ყალიბდება ზოგადი სტანდარტი, რაც რელიგიური ან რწმენის ნიშნით დისკრიმინაციის გაგებისთვის არსებითია. ამ სტანდარტის თანახმად, უპირველეს ყოვლისა, რელიგიური ან რწმენის საფუძვლით ნებისმიერი სახის გარჩევა დისკრიმინაციას არ წარმოადგენს და მეორე — რელიგიური გაერთიანების ავტონომიურობის პრინციპი და რელიგიურ ან რწმენის ეთოსზე დაფუძნებული ორგანიზაციების თავისებურება ამ ორგანიზაციებს ანიჭებს უფლებას, საკუთარი წევრებისა და მსახურების მიმართ დაადგნინონ და მოითხოვონ გარკვეული რელიგიური, მორალური ან ზნეობრივი ვალდებულებები, როგორც ორგანიზაციის შიგნით საქმიანობისას, ასევე, მათი სხვა სამოქალაქო უფლებებისა და თავისუფლებების მიმართ, რაც სხვა შემთხვევაში, დიკრიმინაციულ შეზღუდვად ჩაითვლებოდა.

შეჯამება

საბოლოოდ, ზემოთ განვითარებული მსჯელობა და გაკეთებული ხაზგასმები შეიძლება შევაჯამოთ შემდეგი სახით:

1. რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით დისკრიმინაციის ნებისმიერი ფორმა უნდა შეფასდეს, როგორც უზენაესი საკაცობრიო ღირებულების — ადამიანის ღირსების წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაული. ამასთან მნიშვნელოვანია, რომ მხოლოდ პერსონალური ასპექტით შეიძლება შეფასდეს დისკრიმინაციად ნებისმიერი სახის განსხვავებული მოპყრობა. მაშინ, როცა ინსტიტუციური ასპექტით, რელიგიური გაერთიანებების მიმართ განსხვავებული და მრავალფეროვანი სამართლებრივი სტატუსების უზრუნველყოფა სახელმწიფოს პირდაპირი პოზიტიური ვალდებულებაა.

2. ზოგადადაც და რელიგიის ან რწმენის საფუძვლითაც, დისკრიმინაცია ორ ნაწილად — „პირდაპირ“ და „არაპირდაპირ“ დისკრიმინაციად იყოფა. ამგვარი დაყოფა გამომდინარეობს დისკრიმინაციის არსობრივი გაგებიდან, რაც განიმარტება, როგორც სუბიექტთათვის არსებული სიკეთეზე თანაბარი წვდომისა და ამ სიკეთით თანაბარი სარგებლობის შესაძლებლობის უზრუნველყოფა. ამდენად, ერთნაირად წარმოადგენს დისკრიმინაციას, როგორც თანაბარი შესაძლებლობების მქონე სუბიექტთა მიმართ განსხვავებული მოპყრობა („პირდაპირი“ დისკრიმინაცია), ასევე, განსხვავებული შესაძლებლობების მქონე სუბიექტთა მიმართ იდენტური მოპყრობა („არაპირდაპირი“ დისკრიმინაცია). პირველ შემთხვევაში, სახელმწიფოს წარმოეშვება განსხვავების აღმოფხვრის, მეორე შემთხვევაში კი — განსხვავების უზრუნველყოფის ვალდებულება.

3. რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით დისკრიმინაციის საყურადღებო ფორმას წარმოადგენს „ასოციაციითი“ დისკრიმინაცია, რაც ისეთ შემთხვევებს მოიცავს, როდესაც პირის მიმართ დისკრიმინაციული მოპყრობა გამომდინარეობს „დაცულ საფუძველთან“ არა მისი პირადი კავშირის, არამედ ასეთი საფუძვლის მატარებელ პირთან მისი ასოცირებიდან. დისკრიმინაციის ამ სახის საილუსტრაციოდ განხილულია მშობლებისა და კანონიერი მეურვეების უფლება ბავშვის რელიგიურ აღზრდაზე. რამდენადაც მათი რელიგიური შეხედულებები და ინტერესები სავალდებულოდ გასათვალისწინებელია აღმზრდელი ან საგანმანათლებლო დაწესებულებებისთვის, არსებობს რისკი, რომ ეს შეხედულებები და ინტერესები ამღზრდელების ან პედაგოგების მხრიდან პირადი ინტერპრეტირებით იქნას გაგებული და ამდენად, ბავშვის მიმართ გამოვლინდეს დისკრიმინაციული დამოკიდებულება. დისკრიმინაციის აღნიშნული ფორმა, ცხადია, მხოლოდ ბავშვების აღზრდისა და განათლების უფლების რეალიზებისას არ ვლინდება, თუმცა, როგორც ერთ-ერთი ყველაზე მოწყვლადი ჯგუფი, ბავშვები სახელმწიფოს მხრიდან განსაკუთრებული ყურადღების ქვეშ უნდა მოექცნენ.

4. რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით დიკრიმინაციის კონტექსტში მნიშვნელოვანი საკითხია რელიგიური გაერთანებებისა და რელიგიური ან რწმენისმიერი ეთოსის ორგანიზაციების ავტონომიურობის პრინციპი. ეს პრინციპი, როგორც დაცული სიკეთე, ამგვარ ორგანიზაციებს უფლებას აძლევს, საკუთარი წევრებისა და მსახურების (თანამშრომლების) მიმართ დააწესოს ისეთი მოთხოვნები — რელიგიური კუთვნილება ან მორალური ქცევა, და იმგვარი შეზღუდვები —სასულიერო პირთათვის პროფესიული კავშირის შექმნის ან მასში გაწევრიანების აკრძალვა, რაც სხვა შემთხვევაში, ცალსახად დისკრიმინაციული იქნებოდა. ამ თავისებურების გაანალიზება მნიშვნელოვანია ორი ასპექტით, ერთი — რელიგიური გაერთიანებების ავტონომიურობის პრინციპის, ხოლო მეორე — რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით დისკრიმინაციის მრავალმხრივი გაგებისთვის.

საბოლოოდ, უნდა ითქვას, რომ სტატიაში დასმული აქცენტები და განვითარებული მსჯელობები ვერ ამოწურავს რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით დისკრიმინაციის სრულ სპექტრს. შესაძლოა, სტატიაში გაკეთებული ხაზგასმებიც არ გვთავაზობდეს პრობლემათა გადაწყვეტის კონკრეტულ გზებს. ნებისმიერ შემთხვევაში, სტატიის მიზანია რელიგიის ან წმენის საფუძვლით დისკრიმინაციასთან დაკავშირებული პრობლემებისა და მათი სამართლებრივი რეგულირებების შესახებ ფართო და სიღრმისეული დისკუსიების აუცილებლობის წარმოჩენა და ამ დისკუსიებში მოკრძალებული წვლილის შეტანა.

ბიბლიოგრაფია

1.    დეკლარაცია რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით შეუწყნარებლობისა და დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ. გაერო, გენერალური ასამბლეა, რეზ. 36/55 25.11.1981.

2.    სახელმძღვანელო დისკრიმინაციის აკრძალვის ევროპული სამართლის შესახებ. ევროპის საბჭო. 2013.

3.    საქართველოს სახალხო დამცველის ანგარიში საქართველოში ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის მდგომარეობის შესახებ 2013 წელი.

4.    საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი (1999).

5.    საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი (1997).

6.    ევროპის კავშირის საბჭოს დირექტივა დასაქმებისას თანაბარი მოპყრობის შესახებ. 2000/78/EC. 27.11.2000.

7.    Derek. H. D., The Evolution of Religious Freedom as a Universal Human Right: Examining the Role of the 1981 United Nations Declaration on the Elimination of All Forms of Intolerance and of Discrimination Based on Religion or Belief . BRIGHAM YOUNG UNIVERSITY LAW REVIEW. 2002. გვ: 217:236.

8.    Human Rights Committee, General Comment 18, Non-discrimination (Thirty-seventh session, 1989), Compilation of General Comments and General Recommendations Adopted by Human Rights Treaty Bodies, U.N. Doc. HRI/GEN/1/Rev.1 at 26 (1994).

9.    Hoogendijk v. The Netherlands, No. 58641/00, 2005.

10. Oršuš and Others v. Croatia, No. 15766/03, 2010.

11. Alujer Fernández and Caballero García v. Spain, No. 53072/99, 2001.

12. Savez crkava “Riječ života” and Others v. Croatia, No. 7798/08, 2010.

13. რელიგიის თავისუფლების სფეროში სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის მიმოხილვა.ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს კვლევითი დეპარტამენტი. 2013. ქართული გამოცემა: რელიგიის თავისუფლების კვლევისა და მონიტორინგის ცენტრი (RFRMC). თბილისი. 2014.

---

[1] გაეროს გენერალუსი ასამბლეა. რეზოლუცია 36/55., 25.11.1981.

[2] Derek. H. D., The Evolution of Religious Freedom as a Universal Human Right: Examining the Role of the 1981 United Nations Declaration on the Elimination of All Forms of Intolerance and of Discrimination Based on Religion or Belief . BRIGHAM YOUNG UNIVERSITY LAW REVIEW. 2002. გვ: 230.

[3] გაეროს გენერალური ასამბლეა. რეზოლუცია 18/1904., 20.11.1963.

[4] გაეროს გენერალური ასამბლეა. რეზოლუცია 2106 (XX)., 21.12.1965.

[5] გაეროს გენერალური ასამბლეა. რეზოლუცია 2263 (XXII)., 07.11.1967.

[6] გაეროს გენერალუსი ასამბლეა. რეზოლუცია 34/180., 18.12.1969.

[7] General Comment 18, Non-discrimination, § 8. Human Rights Committee, (Thirty-seventh session, 1989), Compilation of General Comments and General Recommendations Adopted by Human Rights Treaty Bodies, U.N. Doc. HRI/GEN/1/Rev.1 at 26 (1994).

[8] შდრ: სახელმძღვანელო დისკრიმინაციის აკრძალვის ევროპული სამართლის შესახებ. ევროპის საბჭო. 2013. გვ: 40-48.

[9] ამ შემთხვევაში გამონაკლისს წარმოადგენს რელიგიური ან რწმენის ნიშანი, როგორც რელიგიურ გაერთიანებაში გაწევრიანების ან თანამდებობის დაკავებისთვის სავალდებულო საფუძველი.

[10] 1981 წლის დეკლარაცია. მუხლი 3.

[11] საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი, მუხლი 142(1).

[12] საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი, მუხლი 53(3¹).

[13] შდრ: სახელმძღვანელო დისკრიმინაციის აკრძალვის ევროპული სამართლის შესახებ. ევროპის საბჭო. 2013. გვ: 26.

[14] შდრ: სახელმძღვანელო დისკრიმინაციის აკრძალვის ევროპული სამართლის შესახებ. ევროპის საბჭო. 2013. გვ: 33.

[15] Hoogendijk v. The Netherlands, No. 58641/00, 2005.

[16] Oršuš and Others v. Croatia, No. 15766/03, 2010.

[17]  Alujer Fernández and Caballero García v. Spain, No. 53072/99, 2001.

[18]  Savez crkava “Riječ života” and Others v. Croatia, No. 7798/08, 2010. § 86.

[19] General Comment 18, Non-discrimination, § 13.

[20] მე-14 მუხლი — დისკრიმინაციის აკრძალვა.

[21] რელიგიის თავისუფლების სფეროში სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის მიმოხილვა. § 39.

[22] ესენია: 1. საჯარო სამართლის იურიდიული პირი, 2. არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირი, 3. არარეგისტრირებული კავშირი (საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი (1997), 1509¹-ე მუხლი).

[23]  სახელმძღვანელო დისკრიმინაციის აკრძალვის ევროპული სამართლის შესახებ. ევროპის საბჭო. 2013. გვ: 31-32.

[24] „ბავშვის საუკეთესო ინტერესები“ , სხვათა შორის, მოიცავს შემდეგსაც: „რელიგიის ან რწმენის წესები, რომლითაც ბავშვი იზრდება, ზიანს არ უნდა აყენებდეს მის ფიზიკურ თუ გონებრივ ჯანმრთელობას ან მის სრულ განვითარებას.“ (1981 წლის დეკლარაცია, მუხლი 5(5)).

[25] დეკლარაცია რელიგიის ან რწმენის საფუძვლით შეუწყნარებლობისა და დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ. 1981. მუხლი 5(2).

[26] საქართველოს სახალხო დამცველის ანგარიში საქართველოში ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის მდგომარეობის შესახებ 2013 წელი. გვ:310.

[27] ევროპის კავშირის საბჭოს დირექტივა დასაქმებისას თანაბარი მოპყრობის შესახებ. 2000. მუხლი 4(2).

[28] შდრ: სახელმძღვანელო დისკრიმინაციის აკრძალვის ევროპული სამართლის შესახებ. ევროპის საბჭო. 2013. გვ: 56.

[29] რელიგიის თავისუფლების სფეროში სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის მიმოხილვა. § 25(50).

[30] რელიგიის თავისუფლების სფეროში სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის მიმოხილვა. § 25 (51).

[31] რელიგიის თავისუფლების სფეროში სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის მიმოხილვა. § 27


.წყარო

Please Share it! :)