გაუტამა ბუდა
,,აღმოსავლელები“ აღნიშნავენ იმ ფაქტს, რომ ბერძნული ფილოსოფიის დაბადებამდე, ან მასთან თანადროულად უკიდურეს აღმოსავლეთში კაცობრიობის რამდენიმე უმნიშვნელოვანესი ფილოსოფიურ-რელიგიური სწავლება არსებობდა.
მაგალითად, იმ პერიოდში, როდესაც საბერძნეთი და რომი განვითარების წინაისტორიულ ეტაპზე იმყოფებოდნენ, ინდოეთში ინდუისტური მიმდინარეობა იყო გავრცელებული (ჩვ. წ. აღ.-მდე 1300-1200 წწ.); ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნის დასასრულს, როდესაც ბერძნული აზროვნება ჯერ კიდევ ჩანასახში იყო, გაუტამა ბუდამ კაცობრიობის ისტორიის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ფილოსოფიურ რელიგიას დაუდო საფუძველი.
ზარატუშტრა
ჩვ. წ. აღ.-მდე VII საუკუნის სპარსეთში ზარატუშტრა ახალი მსოფლმხედველობის მოციქულად იქცა.
ლაო ძი
ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნის ჩინეთში კი ცხოვრობდა მოაზროვნე ლაო ძი - დაოს სწავლების ფუძემდებელი, რომლის წინააღმდეგაც გამოვიდა კონფუციუსი.
ბერძნული ფილოსოფიისგან განსხვავებით, რომელიც დასაწყისში ბუნებისა და მისი ძალების შეცნობისკენ იყო მიმართული, აღმოსავლური (და, კერძოდ, ინდოეთის) აზროვნება უმთავრესად ეგზისტენციურ და რელიგიურ პრობლემებს განიხილავდა.
საბერძნეთი და დასავლური ფილოსოფიის აღმოცენება
ტრადიციულად მიიჩნევენ, რომ დასავლური ფილოსოფია საბერძნეთში აღმოცენდა. ეს მოსაზრება მრავალ ურთიერთდაკავშირებულ მიზეზს ეფუძნება, მათ შორის სამი ძირეული მიზეზია აღსანიშნავი. ყველაზე მარტივიდან დავიწყოთ. ბერძნებს დასავლური აზროვნების ფუძემდებლებს პირველ რიგში იმაზე დაყრდნობით უწოდებენ, რომ ისინი ევროპული ცივილიზაციის პირველი წერილობითი ფილოსოფიური შრომების ავტორები არიან. მეორე მიზეზი: ჩვეულებრივ, ათვლას ბერძნებიდან ვიწყებთ, რადგანაც ჩვენს ჭვრეტით კულტურასა და ტრადიციას ელინურ სამყაროში აქვს ფესვები. მესამე მიზეზი კი ის არის, რომ ბერძნებმა პირველებმა მიმართეს კრიტიკულ და რაციონალურ კვლევას, რომელიც დღესაც რჩება ფილოსოფიის ძირითად დამახასიათებელ ნიშნად. მაგრამ, როდესაც ფილოსოფიას ისტორიულად ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნის ელადაში ,,დაბადებულს“ უწოდებენ, იმას კი არ გულისხმობენ, რომ მანამდე ადამიანს (ყოველ შემთხვევაში, მას შემდეგ, რაც ის homo sapiens-ად იქცა) გარემოსა და საკუთარ თავზე დაკვირვება, ანუ საკუთარი ,,მსოფლმხედველობის“ ჩამოყალიბება არ უცდია, არამედ იმას, რომ ბერძენი ერი პირველი იყო დასავლეთში, ვინც მკაფიოდ ჩამოაყალიბა ფილოსოფიური აზროვნება.
აღმოსავლეთთან ურთიერთობის პრობლემა
ზემოთქმული ღიად ტოვებს საინტერესო ძირეულ საკითხს, რომელიც დღემდე რჩება სწავლულთა კამათის საგნად. თუ ბერძნებს დასავლური ფილოსოფიის ფუძემდებლებად მივიჩნევთ, ხომ არ შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ მათი ფილოსოფია აღმოსავლური აზროვნებიდან არის ,,ნასესხები“? ამგვარ აზრს ,,ორიენტალისტები“, ანუ ,,აღმოსავლელები“ გამოთქვამენ. მათი მტკიცებით, ბერძნებმა თავად კი არ შექმნეს ფილოსოფია და მეცნიერება, არამედ გაიმეორეს და განავრცეს უფრო ძველი ცოდნა, რომლის სათავეებიც აღმოსავლეთის წინაელინურ ცივილიზაციებში უნდა ვეძიოთ.
აღმოსავლური მეცნიერება
,,აღმოსავლელები“ იმასაც უსვამენ ხაზს, რომ წინაბერძნულ ცივილიზაციებში არსებობდა მნიშვნელოვანი გამოგონებები ნავიგაციის, მიწათმოქმედების, სამშენებლო ინჟინერიის დარგში და ა.შ. ამასთან, საინტერესო კვლევები მედიცინასა და ქირურგიაში, ასტრონომიასა და მათემატიკაში. მედიცინა მნიშვნელოვნად იყო განვითარებული ეგვიპტეში, მესოპოტამიაში, ინდოეთსა და ჩინეთში (აკუპუნქტურა). ასტრონომიული ცოდნით გამოირჩეოდნენ ქალდეველები, მათემატიკა კი განსაკუთრებით ეგვიპტესა და ბაბილონში განვითარდა.
ამ ფაქტებზე დაყრდნობით ,,აღმოსავლელები“ გამოთქვამენ ვარაუდს ელადასა და აღმოსავლურ სამყაროს შორის კულტურული და სავაჭრო კავშირების არსებობის შესახებ. ამ მოსაზრების სასარგებლოდ ისინი იმ ფაქტს იშველიებენ, რომ ბერძნული კულტურის პირველი კერები მცირე აზიისა და ეგეოსის ზღვის კუნძულების კოლონიებში აღმოცენდა, რომელთა გეოგრაფიული, ეკონომიკური და პოლიტიკური მდგომარეობა აადვილებდა მესოპოტამიური კულტურის ხალხებთან კავშირს, ბერძენთა თანდაყოლილი ცოცხალი ხასიათი კი ხელს უწყობდა მათ ახალი იდეებისა და ადათ-წესების მიღებაში
ბერძნული ფილოსოფიის დამახასიათებელი თავისებურებანი
ზემოთ ჩამოთვლილი არგუმენტები თითქოს გვარწმუნებს, რომ ,,დასავლელებსა“ და ,,აღმოსავლელებს“ შორის კამათი ერთმნიშვნელოვნად ამ უკანასნელთა სასარგებლოდ წყდება. მაგრამ ფილოსოფიის წარმოშობის შესახებ ,,აღმოსავლელთა“ არგუმენტებს ,,დასავლელებმა“ მთელი რიგი საპირისპირო მოსაზრებები შეაგებეს.
სინამდვილეში თითქმის უეჭველია, რომ პირველ ბერძენ მოაზროვნეებს არ გააჩნდათ ცნობები უკიდურეს აღმოსავლეთში არსებულ მიმდინარეობებზე, როგორებიცაა-ინდუიზმი, ბუდიზმი, დაოიზმი და ა.შ. მართლაც, ალექსანდრე დიდის ლაშქრობებამდე ბერძნებს არ უნდა ჰქონოდათ მნიშვნელოვანი ინფორმაცია ჩინელთა თუ ინდოელთა დოქტრინების შესახებ. ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთის ის ხალხები კი, ვისთანაც ბერძნებს ურთიერთობა ჰქონდათ (უპირველესად, ასურელ-ბაბილონელები და ეგვიპტელები), კოსმოლოგიურ მითებზე დაფუძნებულ რელიგიურ ცოდნას ფლობდნენ. ანუ ეს სამყაროს შექმნასთან დაკავშირებული ცოდნა იყო, მაგრამ არა-ნამდვილი ფილოსოფიური აზროვნება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეს ხალხები განვითარების იმავე საფეხურზე იდგნენ, რომელზეც ბერძნები იმყოფებოდნენ ფილოსოფიის აღმოცენებამდე.
,,დასავლელების“ განცხადებით, რომც დავუშვათ, რომ ანტიკური საბერძნეთის ზოგიერთი დოქტრინა სავარაუდოდ აღმოსავლეთიდან არის ნასესხები (მაგრამ ამის დამადასტურებელი საბუთები არ არსებობს), ეს არ გულისხმობს მთელი ბერძნული ფილოსოფიის აღმოსავლურ წარმოშობას. მეტიც, ელინური ფილოსოფიური აზროვნების ორიგინალურობა სწორედ აღმოსავლეთის კულტურასთან მის დაპირისპირებაში ვლინდება. აღმოსავლურ ცოდნას რელიგიურობა და ტრადიციონალიზმი ახასიათებს, რადგანაც ის, ერთი მხრივ, ღვთისმსახურთა კასტის მემკვიდრეობა და პრივილეგიაა, მეორე მხრივ კი - წმინდად და ხელშეუხლებლად მიჩნეულ ტრადიციაზეა მიჯაჭვული. ამის საპირისპიროდ, ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების დამახასიათებელი ნიშანია რაციონალური კვლევა, რომელიც სრულიად თავისუფალია ტრადიციის, ადათ-წესებისა და ნებისმიერი აღიარებული რწმენის გავლენისაგან. ბერძენთა აზრით, ნებისმიერ ადამიანს ძალუძს ფილოსოფოსობა, რამეთუ ადამიანი ,,გონიერი ცხოველია“ და მისი გონიერება ჭეშმარიტების დამოუკიდებლად ძიების შესაძლებლობას გულისხმობს.
მაშინ, როდესაც წინაელინური აღმოსავლური აზროვნება რელიგიურ ატმოსფეროში ვითარდება და ფანტასტიკური და მითოლოგიური მოტივებით არის გამსჭვალული, ბერძნული ფილოსოფიური აზრი თავიდანვე ისწრაფვის, ჩამოყალიბდეს, როგორც რაციონალური კვლევის საშუალება, რომელიც მხოლოდ აზროვნების ძალას ეყრდნობა და მას აღიარებს თავის ერთადერთ გზამკვლევად (ვამბობთ ,,ისწრაფვის“, რადგანაც მითიდან ჭვრეტით აზროვნებაზე გადასვლა, ბუნებრივია, ერთბაშად არ ხდება და მითოსის კვალი ხშირად საგრძნობია).
ამ თვალსაზრისით, ანუ, როგორც თავისუფალი, კრიტიკული და რაციონალური კვლევა, ფილოსოფია ელინური გენიის მიერ შობილ მოვლენად წარმოგვიდგება.
აღმოსავლეთთან ურთიერთობის პრობლემა
ზემოთქმული ღიად ტოვებს საინტერესო ძირეულ საკითხს, რომელიც დღემდე რჩება სწავლულთა კამათის საგნად. თუ ბერძნებს დასავლური ფილოსოფიის ფუძემდებლებად მივიჩნევთ, ხომ არ შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ მათი ფილოსოფია აღმოსავლური აზროვნებიდან არის ,,ნასესხები“? ამგვარ აზრს ,,ორიენტალისტები“, ანუ ,,აღმოსავლელები“ გამოთქვამენ. მათი მტკიცებით, ბერძნებმა თავად კი არ შექმნეს ფილოსოფია და მეცნიერება, არამედ გაიმეორეს და განავრცეს უფრო ძველი ცოდნა, რომლის სათავეებიც აღმოსავლეთის წინაელინურ ცივილიზაციებში უნდა ვეძიოთ.
აღმოსავლური მეცნიერება
,,აღმოსავლელები“ იმასაც უსვამენ ხაზს, რომ წინაბერძნულ ცივილიზაციებში არსებობდა მნიშვნელოვანი გამოგონებები ნავიგაციის, მიწათმოქმედების, სამშენებლო ინჟინერიის დარგში და ა.შ. ამასთან, საინტერესო კვლევები მედიცინასა და ქირურგიაში, ასტრონომიასა და მათემატიკაში. მედიცინა მნიშვნელოვნად იყო განვითარებული ეგვიპტეში, მესოპოტამიაში, ინდოეთსა და ჩინეთში (აკუპუნქტურა). ასტრონომიული ცოდნით გამოირჩეოდნენ ქალდეველები, მათემატიკა კი განსაკუთრებით ეგვიპტესა და ბაბილონში განვითარდა.
ამ ფაქტებზე დაყრდნობით ,,აღმოსავლელები“ გამოთქვამენ ვარაუდს ელადასა და აღმოსავლურ სამყაროს შორის კულტურული და სავაჭრო კავშირების არსებობის შესახებ. ამ მოსაზრების სასარგებლოდ ისინი იმ ფაქტს იშველიებენ, რომ ბერძნული კულტურის პირველი კერები მცირე აზიისა და ეგეოსის ზღვის კუნძულების კოლონიებში აღმოცენდა, რომელთა გეოგრაფიული, ეკონომიკური და პოლიტიკური მდგომარეობა აადვილებდა მესოპოტამიური კულტურის ხალხებთან კავშირს, ბერძენთა თანდაყოლილი ცოცხალი ხასიათი კი ხელს უწყობდა მათ ახალი იდეებისა და ადათ-წესების მიღებაში
ბერძნული ფილოსოფიის დამახასიათებელი თავისებურებანი
ზემოთ ჩამოთვლილი არგუმენტები თითქოს გვარწმუნებს, რომ ,,დასავლელებსა“ და ,,აღმოსავლელებს“ შორის კამათი ერთმნიშვნელოვნად ამ უკანასნელთა სასარგებლოდ წყდება. მაგრამ ფილოსოფიის წარმოშობის შესახებ ,,აღმოსავლელთა“ არგუმენტებს ,,დასავლელებმა“ მთელი რიგი საპირისპირო მოსაზრებები შეაგებეს.
სინამდვილეში თითქმის უეჭველია, რომ პირველ ბერძენ მოაზროვნეებს არ გააჩნდათ ცნობები უკიდურეს აღმოსავლეთში არსებულ მიმდინარეობებზე, როგორებიცაა-ინდუიზმი, ბუდიზმი, დაოიზმი და ა.შ. მართლაც, ალექსანდრე დიდის ლაშქრობებამდე ბერძნებს არ უნდა ჰქონოდათ მნიშვნელოვანი ინფორმაცია ჩინელთა თუ ინდოელთა დოქტრინების შესახებ. ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთის ის ხალხები კი, ვისთანაც ბერძნებს ურთიერთობა ჰქონდათ (უპირველესად, ასურელ-ბაბილონელები და ეგვიპტელები), კოსმოლოგიურ მითებზე დაფუძნებულ რელიგიურ ცოდნას ფლობდნენ. ანუ ეს სამყაროს შექმნასთან დაკავშირებული ცოდნა იყო, მაგრამ არა-ნამდვილი ფილოსოფიური აზროვნება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეს ხალხები განვითარების იმავე საფეხურზე იდგნენ, რომელზეც ბერძნები იმყოფებოდნენ ფილოსოფიის აღმოცენებამდე.
,,დასავლელების“ განცხადებით, რომც დავუშვათ, რომ ანტიკური საბერძნეთის ზოგიერთი დოქტრინა სავარაუდოდ აღმოსავლეთიდან არის ნასესხები (მაგრამ ამის დამადასტურებელი საბუთები არ არსებობს), ეს არ გულისხმობს მთელი ბერძნული ფილოსოფიის აღმოსავლურ წარმოშობას. მეტიც, ელინური ფილოსოფიური აზროვნების ორიგინალურობა სწორედ აღმოსავლეთის კულტურასთან მის დაპირისპირებაში ვლინდება. აღმოსავლურ ცოდნას რელიგიურობა და ტრადიციონალიზმი ახასიათებს, რადგანაც ის, ერთი მხრივ, ღვთისმსახურთა კასტის მემკვიდრეობა და პრივილეგიაა, მეორე მხრივ კი - წმინდად და ხელშეუხლებლად მიჩნეულ ტრადიციაზეა მიჯაჭვული. ამის საპირისპიროდ, ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების დამახასიათებელი ნიშანია რაციონალური კვლევა, რომელიც სრულიად თავისუფალია ტრადიციის, ადათ-წესებისა და ნებისმიერი აღიარებული რწმენის გავლენისაგან. ბერძენთა აზრით, ნებისმიერ ადამიანს ძალუძს ფილოსოფოსობა, რამეთუ ადამიანი ,,გონიერი ცხოველია“ და მისი გონიერება ჭეშმარიტების დამოუკიდებლად ძიების შესაძლებლობას გულისხმობს.
მაშინ, როდესაც წინაელინური აღმოსავლური აზროვნება რელიგიურ ატმოსფეროში ვითარდება და ფანტასტიკური და მითოლოგიური მოტივებით არის გამსჭვალული, ბერძნული ფილოსოფიური აზრი თავიდანვე ისწრაფვის, ჩამოყალიბდეს, როგორც რაციონალური კვლევის საშუალება, რომელიც მხოლოდ აზროვნების ძალას ეყრდნობა და მას აღიარებს თავის ერთადერთ გზამკვლევად (ვამბობთ ,,ისწრაფვის“, რადგანაც მითიდან ჭვრეტით აზროვნებაზე გადასვლა, ბუნებრივია, ერთბაშად არ ხდება და მითოსის კვალი ხშირად საგრძნობია).
ამ თვალსაზრისით, ანუ, როგორც თავისუფალი, კრიტიკული და რაციონალური კვლევა, ფილოსოფია ელინური გენიის მიერ შობილ მოვლენად წარმოგვიდგება.
ამ ფაქტებზე დაყრდნობით ,,აღმოსავლელები“ გამოთქვამენ ვარაუდს ელადასა და აღმოსავლურ სამყაროს შორის კულტურული და სავაჭრო კავშირების არსებობის შესახებ. ამ მოსაზრების სასარგებლოდ ისინი იმ ფაქტს იშველიებენ, რომ ბერძნული კულტურის პირველი კერები მცირე აზიისა და ეგეოსის ზღვის კუნძულების კოლონიებში აღმოცენდა, რომელთა გეოგრაფიული, ეკონომიკური და პოლიტიკური მდგომარეობა აადვილებდა მესოპოტამიური კულტურის ხალხებთან კავშირს, ბერძენთა თანდაყოლილი ცოცხალი ხასიათი კი ხელს უწყობდა მათ ახალი იდეებისა და ადათ-წესების მიღებაში
ბერძნული ფილოსოფიის დამახასიათებელი თავისებურებანი
ზემოთ ჩამოთვლილი არგუმენტები თითქოს გვარწმუნებს, რომ ,,დასავლელებსა“ და ,,აღმოსავლელებს“ შორის კამათი ერთმნიშვნელოვნად ამ უკანასნელთა სასარგებლოდ წყდება. მაგრამ ფილოსოფიის წარმოშობის შესახებ ,,აღმოსავლელთა“ არგუმენტებს ,,დასავლელებმა“ მთელი რიგი საპირისპირო მოსაზრებები შეაგებეს.
სინამდვილეში თითქმის უეჭველია, რომ პირველ ბერძენ მოაზროვნეებს არ გააჩნდათ ცნობები უკიდურეს აღმოსავლეთში არსებულ მიმდინარეობებზე, როგორებიცაა-ინდუიზმი, ბუდიზმი, დაოიზმი და ა.შ. მართლაც, ალექსანდრე დიდის ლაშქრობებამდე ბერძნებს არ უნდა ჰქონოდათ მნიშვნელოვანი ინფორმაცია ჩინელთა თუ ინდოელთა დოქტრინების შესახებ. ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთის ის ხალხები კი, ვისთანაც ბერძნებს ურთიერთობა ჰქონდათ (უპირველესად, ასურელ-ბაბილონელები და ეგვიპტელები), კოსმოლოგიურ მითებზე დაფუძნებულ რელიგიურ ცოდნას ფლობდნენ. ანუ ეს სამყაროს შექმნასთან დაკავშირებული ცოდნა იყო, მაგრამ არა-ნამდვილი ფილოსოფიური აზროვნება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეს ხალხები განვითარების იმავე საფეხურზე იდგნენ, რომელზეც ბერძნები იმყოფებოდნენ ფილოსოფიის აღმოცენებამდე.
,,დასავლელების“ განცხადებით, რომც დავუშვათ, რომ ანტიკური საბერძნეთის ზოგიერთი დოქტრინა სავარაუდოდ აღმოსავლეთიდან არის ნასესხები (მაგრამ ამის დამადასტურებელი საბუთები არ არსებობს), ეს არ გულისხმობს მთელი ბერძნული ფილოსოფიის აღმოსავლურ წარმოშობას. მეტიც, ელინური ფილოსოფიური აზროვნების ორიგინალურობა სწორედ აღმოსავლეთის კულტურასთან მის დაპირისპირებაში ვლინდება. აღმოსავლურ ცოდნას რელიგიურობა და ტრადიციონალიზმი ახასიათებს, რადგანაც ის, ერთი მხრივ, ღვთისმსახურთა კასტის მემკვიდრეობა და პრივილეგიაა, მეორე მხრივ კი - წმინდად და ხელშეუხლებლად მიჩნეულ ტრადიციაზეა მიჯაჭვული. ამის საპირისპიროდ, ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების დამახასიათებელი ნიშანია რაციონალური კვლევა, რომელიც სრულიად თავისუფალია ტრადიციის, ადათ-წესებისა და ნებისმიერი აღიარებული რწმენის გავლენისაგან. ბერძენთა აზრით, ნებისმიერ ადამიანს ძალუძს ფილოსოფოსობა, რამეთუ ადამიანი ,,გონიერი ცხოველია“ და მისი გონიერება ჭეშმარიტების დამოუკიდებლად ძიების შესაძლებლობას გულისხმობს.
მაშინ, როდესაც წინაელინური აღმოსავლური აზროვნება რელიგიურ ატმოსფეროში ვითარდება და ფანტასტიკური და მითოლოგიური მოტივებით არის გამსჭვალული, ბერძნული ფილოსოფიური აზრი თავიდანვე ისწრაფვის, ჩამოყალიბდეს, როგორც რაციონალური კვლევის საშუალება, რომელიც მხოლოდ აზროვნების ძალას ეყრდნობა და მას აღიარებს თავის ერთადერთ გზამკვლევად (ვამბობთ ,,ისწრაფვის“, რადგანაც მითიდან ჭვრეტით აზროვნებაზე გადასვლა, ბუნებრივია, ერთბაშად არ ხდება და მითოსის კვალი ხშირად საგრძნობია).
ამ თვალსაზრისით, ანუ, როგორც თავისუფალი, კრიტიკული და რაციონალური კვლევა, ფილოსოფია ელინური გენიის მიერ შობილ მოვლენად წარმოგვიდგება.
სინამდვილეში თითქმის უეჭველია, რომ პირველ ბერძენ მოაზროვნეებს არ გააჩნდათ ცნობები უკიდურეს აღმოსავლეთში არსებულ მიმდინარეობებზე, როგორებიცაა-ინდუიზმი, ბუდიზმი, დაოიზმი და ა.შ. მართლაც, ალექსანდრე დიდის ლაშქრობებამდე ბერძნებს არ უნდა ჰქონოდათ მნიშვნელოვანი ინფორმაცია ჩინელთა თუ ინდოელთა დოქტრინების შესახებ. ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთის ის ხალხები კი, ვისთანაც ბერძნებს ურთიერთობა ჰქონდათ (უპირველესად, ასურელ-ბაბილონელები და ეგვიპტელები), კოსმოლოგიურ მითებზე დაფუძნებულ რელიგიურ ცოდნას ფლობდნენ. ანუ ეს სამყაროს შექმნასთან დაკავშირებული ცოდნა იყო, მაგრამ არა-ნამდვილი ფილოსოფიური აზროვნება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეს ხალხები განვითარების იმავე საფეხურზე იდგნენ, რომელზეც ბერძნები იმყოფებოდნენ ფილოსოფიის აღმოცენებამდე.
,,დასავლელების“ განცხადებით, რომც დავუშვათ, რომ ანტიკური საბერძნეთის ზოგიერთი დოქტრინა სავარაუდოდ აღმოსავლეთიდან არის ნასესხები (მაგრამ ამის დამადასტურებელი საბუთები არ არსებობს), ეს არ გულისხმობს მთელი ბერძნული ფილოსოფიის აღმოსავლურ წარმოშობას. მეტიც, ელინური ფილოსოფიური აზროვნების ორიგინალურობა სწორედ აღმოსავლეთის კულტურასთან მის დაპირისპირებაში ვლინდება. აღმოსავლურ ცოდნას რელიგიურობა და ტრადიციონალიზმი ახასიათებს, რადგანაც ის, ერთი მხრივ, ღვთისმსახურთა კასტის მემკვიდრეობა და პრივილეგიაა, მეორე მხრივ კი - წმინდად და ხელშეუხლებლად მიჩნეულ ტრადიციაზეა მიჯაჭვული. ამის საპირისპიროდ, ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების დამახასიათებელი ნიშანია რაციონალური კვლევა, რომელიც სრულიად თავისუფალია ტრადიციის, ადათ-წესებისა და ნებისმიერი აღიარებული რწმენის გავლენისაგან. ბერძენთა აზრით, ნებისმიერ ადამიანს ძალუძს ფილოსოფოსობა, რამეთუ ადამიანი ,,გონიერი ცხოველია“ და მისი გონიერება ჭეშმარიტების დამოუკიდებლად ძიების შესაძლებლობას გულისხმობს.
მაშინ, როდესაც წინაელინური აღმოსავლური აზროვნება რელიგიურ ატმოსფეროში ვითარდება და ფანტასტიკური და მითოლოგიური მოტივებით არის გამსჭვალული, ბერძნული ფილოსოფიური აზრი თავიდანვე ისწრაფვის, ჩამოყალიბდეს, როგორც რაციონალური კვლევის საშუალება, რომელიც მხოლოდ აზროვნების ძალას ეყრდნობა და მას აღიარებს თავის ერთადერთ გზამკვლევად (ვამბობთ ,,ისწრაფვის“, რადგანაც მითიდან ჭვრეტით აზროვნებაზე გადასვლა, ბუნებრივია, ერთბაშად არ ხდება და მითოსის კვალი ხშირად საგრძნობია).
ამ თვალსაზრისით, ანუ, როგორც თავისუფალი, კრიტიკული და რაციონალური კვლევა, ფილოსოფია ელინური გენიის მიერ შობილ მოვლენად წარმოგვიდგება.
ბერძნული მეცნიერების განსაკუთრებული თვისებები
რაც შეეხება მეცნიერებას, მკვლევარები დღესდღეობით ერთსულოვნად გამორიცხავენ ბერძნული მეცნიერების სხვადასხვა დარგების ,,სასწაულებრივ“ წარმოშობას და აღმოსავლურ და ბერძნულ მეცნიერებას შორის (ჰეროდოტესა და პლატონის მიერ დადასტურებული) კავშირის არსებობაზე თანხმდებიან. მართლაც, ისტორიულად და ლოგიკურად შესაძლებელია, რომ ისტორიის სცენაზე მოგვიანებით გამოსული ელინური კულტურა თავის უფრო ასაკოვან მეზობელ კულტურებს დაესესხა უკვე არსებულ ცოდნას. მაგრამ ,,დასავლელები“ აღნიშნავენ, რომ არსებობს მკაფიო სხვაობა ბერძნულსა და სხვა ხალხთა მეცნიერებას შორის. ბერძნული მეცნიერების ძირითად განმასხვავებელ ნიშნად მისი თეორიული ხასიათი შეიძლება მივიჩნიოთ. მართლაც, თუ ეგვიპტელები და მესოპოტამიელები მეცნიერებას უშუალო, პრაქტიკული მიზნების მისაღწევად ავითარებდნენ, მეცნიერებისადმი ბერძენთა ინტერესს ძირითადად შემეცნების წყურვილი და საგანთა და მოვლენათა წესრიგის მიზეზების გაგების სურვილი განაპირობებდა. მაგალითად, ბაბილონელთა ლეგენდად ქცეული ასტრონომიული ცოდნა ასტროლოგიურ-ჰოროსკოპული ხასიათისა იყო: მზისა და მთვარის დაბნელებებისა და ვარსკვლავთა შესწავლა კოსმოსის ღვთაებრივი წყობის შესაცნობ მეცნიერებად მიიჩნეოდა, მის მიზანს კი ბაბილონისა და მისი მტრებისთვის მოსალოდნელი უბედურებების წინასწარმეტყველება წარმოადგენდა.
ამგვარად, ბაბილონელი სწავლულები ვარსკვლავთა მოძრაობასა და ციურ მნათობთა დაბნელებებს აკვირდებოდნენ, თუმცა მათი გამომწვევი მიზეზებით არ ინტერესდებოდნენ. პირველმა ბერძენმა ფილოსოფოსებმა კი ასტრონომია ბუნებრივ მეცნიერებად აღიქვეს, ციურ სხეულთა მოძრაობისა და დაბნელებათა მიზეზებით დაინტერესდნენ, დაფიქრდნენ იმაზე, თუ როგორ არის სხეულები გამოკიდული სიცარიელეში და ა. შ. ამიტომაც, ციურ სხეულთა, თუ მათ მდგომარეობათა უბრალო აღწერისა და მათი რელიგიური ხასიათის ინტერპრეტაციის ნაცვლად ბერძნებმა ამ მოვლენების ბუნებრივი და რაციონალური განმარტების აუცილებლობა მოგვცეს. ასეთი გზით ბერძნებმა შეიმუშავეს ასტრონომიის, როგორც წმინდა თეორიული, რაიმე უტილიტარული მიზნისა თუ რელიგიური სწავლებისაგან თავისუფალი კვლევის იდეა. ეს მეცნიერული ასტრონომიისკენ გადადგმული პირველი ნაბიჯი იყო. ანალოგიურად, ეგვიპტელთა სახელგანთქმული მათემატიკური ცოდნა მკაფიოდ გამოხატული პრაქტიკული ხასიათით გამოირჩეოდა. ამ ხასიათს ადასტურებს ჰეროდოტეც, რომლის მოწმობის მიხედვითაც, გეომეტრიის აღმოცენება ეგვიპტეში მიწის აზომვის აუცილებლობამ განაპირობა: ეგვიპტელებს სჭირდებოდათ მიწის ნაკვეთების ზუსტად აზომვა და ნილოსის პერიოდული ადიდებების შემდეგ მფლობელებზე მათი გადანაწილება. გარდა ამისა, თვით რინდის პაპირუსში ნახსენები მათემატიკური ხერხები, მიუხედავად მათი მნიშვნელობისა, მეცნიერულ მიდგომას და სულისკვეთებას არის მოკლებული. ეს მეთოდები ვერ სცდება პრინციპს ,,ყოველთვის ამგვარად გააკეთე“, რაც ვერ შეედრება ბერძენთა მონაპოვარს - ფორმულასა და კანონს, ანუ უსასრულო შესაძლებელ შემთხვევათა ერთ აბსტრაქტულ წესში მოქცევას. მათემატიკა ბაბილონშიც მჭიდროდ იყო დაკავშირებული ყოველდღიურ ყოფასთან და მისი პრობლემები უმეტესწილად საქონლის, საკვების, მიწისა და მსგავსი კონკრეტული საკითხებით იფარგლებოდა. ბერძნული სამედიცინო სკოლაც, რომელიც ჩვ. წ. აღ.-მდე VII საუკუნეში მცირე აზიის კოლონია კნიდოსზე აღმოცენდა, თავისი გამოკვეთილი მეცნიერული ხასიათით მკაფიოდ განსხვავდებოდა ბაბილონური და ეგვიპტური სამედიცინო სკოლებისაგან. ეს სკოლები, მაგიური და მითოსური აზროვნებისგან გათავისუფლების მცდელობის მიუხედავად, ჯერაც განვითარების ემპირიულ სტადიაზე იმყოფებოდნენ.
ბერძენთა ფილოსოფია და მეცნიერება - ელინური გენიის ნაყოფი
ის, რაც ზემოთ აღინიშნა, მხოლოდ ადასტურებს, რომ ბერძნები სხვა ხალხებისგან მზა ასტრონომიული, სამედიცინო, მათემატიკური და ა. შ. ცოდნის ,,მიღებით“ არ დაკმაყოფილებულან; მათ ამ ცოდნას წინამორბედ ხალხთათვის მეტწილად უცნობი მეცნიერულობა მიანიჭეს. აქ ჩვენ ნამდვილ ხარისხობრივ წინსვლასთან გვაქვს საქმე. ამასთან, თუკი იმ ვარაუდსაც დავუშვებთ, რომ რომელიმე ცალკეულმა ეგვიპტელმა ან მესოპოტამიელმა ღვთისმსახურმა მეცნიერულობის მაღალ საფეხურს მიაღწია (რაც დამტკიცებული არაა), ეს სულაც არ აბათილებს ბერძენთა ორიგინალურობას. მათ პირველებმა განახორციელეს საზოგადოდ განსაზღვრული ტიპის კვლევა-ძიება.
ზემოთ აღნიშნულიდან ნათელია, თუ რატომ აცხადებენ დღევანდელი ისტორიკოსები წინაელინური კულტურებისადმი (და უკიდურესი აღმოსავლეთის დიდი ფილოსოფიური მიმდინარებებისადმი) ინტერესის მიუხედავად, რომ ჩვენამდე მოღწეული ფორმით და ჩვენს ხელთ არსებული დოკუმენტების თანახმად, ,,ფილოსოფია და მეცნიერება საბერძნეთში აღმოცენდა“.
ბერძნული ცივილიზაციის ხასიათი და განვითარება
ელინური ფილოსოფიისა და მეცნიერების თვითმყოფადობის დადასტურების შემდეგ ბუნებრივად იბადება კითხვა: რა ფაქტორებმა განაპირობა საბერძნეთში აზროვნების განვითარება? რასაკვირველია, შეუძლებელია ასეთ შეკითხვაზე პასუხად ფილოსოფიის აღმოცენების განმსაზღვრელ ,,მიზეზთა“ მზა სიის მოყვანა. ჩვენ მხოლოდ ფილოსოფიის აღმოცენებისა და მისი აყვავებისთვის ხელსაყრელ, ბერძნული საზოგადოებისათვის დამახასიათებელ ცალკეულ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ პირობებს გამოვყოფთ. ამ პირობების ერთობლიობამ წარმოქმნა ბერძნული ცივილიზაციის ის განსაკუთრებული, ორიგინალური ტიპი, რომელიც მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა ახლო თუ შორეული აღმოსავლეთის ხალხების ცივილიზაციათაგან. მართლაც, თითქმის ყველა წინაბერძნული ცივილიზაცია მონარქისტული ცენტრალიზებული ტიპის სახელმწიფოს წარმოადგენს, სადაც მმართველობისა და ცოდნის სადავეები ღვთისმსახურთა და მეომართა ძლევამოსილ კასტებს უპყრიათ ხელთ. ეს კასტები ძირითად დასაყრდენს წარმოადგენდნენ ერთპიროვნული მონარქებისთვის, რომლებსაც ეთაყვანებოდნენ, როგორც ნახევრად ღვთაებრივ არსებებს. ამგვარ ცივილიზაციებს ავტორიტარული და ტრადიციონალისტური ხასიათი და, ამგვარად, სტატიკურობა ახასიათებს, რადგანაც ისინი ცდილობენ, მაქსიმალურად შეზღუდონ საკუთარი კულტურა და დაიცვან ის ცვლილებებისგან. ამის მისაღწევად არსებული გაბატონებული აზროვნება და ცხოვრების წესი რელიგიის დახმარებით წმინდად ცხადდება. ასეთ საზოგადოებაში თავისუფალი კრიტიკული და რაციონალური კვლევის, ანუ ფილოსოფიის აღმოცენებას უდიდესი წინააღმდეგობები ეღობება.
საბერძნეთში კი სხვაგვარი ვითარებაა. უპირველეს ყოვლისა, ჰომეროსის ეპოქიდან მოყოლებული, უძველეს პატრიარქალურ მონარქიას აქ არისტოკრატული მთავრობები და რესპუბლიკები ჩაენაცვლა. ამასთან, ცენტრალიზებული სახელმწიფოს ნაცვლად, საბერძნეთში ქალაქ-სახელმწიფოთა მრავალფეროვანი და დაქსაქსული თანავარსკვლავედი აღმოცენდა. დაბოლოს, საბერძნეთის მმართველი არისტოკრატია სრულებით არ ჰგავს აღმოსავლეთში გაბატონებულ ღვთისმსახურთა და მეომართა კასტებს, რადგანაც ბერძნულ ცივილიზაციაში ღვთისმსახურებს, რელიგიის მნიშვნელობის მიუხედავად, ძალაუფლება და დიდი გავლენა არ გააჩნდათ.
ჩვეულებრივ, ბერძნული პოლისების განვითარება ოლიგარქიული არისტოკრატიის მმართველობის სტდიაზე არ წყდება; რთული და არათანაბარი განვითარების გზით (რითაც სარგებლობენ ცალკეული ინდივიდები: ტირანები, ანუ ერთპიროვნული მმართველები) პოლისები სახელმწიფოს მართვის დემოკრატიული ფორმისკენ მიდიან, რაც პირველი ამგვარი მაგალითია მსოფლიო ისტორიაში. ,,პოლისი“ იმ თავისუფალ ადამიანთა საზოგადოებაა, რომლებიც საჯარო დებატების მეშვეობით დამოუკიდებლად წყვეტენ საზოგადო მნიშვნელობის საკითხებს. მაგრამ დისკუსია და განსხვავებულ აზრთა კრიტიკული დაპირისპირება საჭიროებს და, ამავე დროს, აყალიბებს ახალ სამყაროს აღქმას: ადამიანი პასიური დაკვირვებით, ტრადიციისა და მისი ფორმების (მითოსი, რელიგია, პოეზია და ა.შ.) ბრმა პატივისცემით აღარ კმაყოფილდება, არამედ ცდილობს, ინტელექტუალურად დამაჯერებელი მოტივაცია მოუძებნოს საკუთარ ქცევასა და იდეებს და ,,გონივრული“ და ,,არაგონივრული“ განასხვაოს ერთმანეთისგან. ამგვარ სოციალურ-პოლიტიკურ გარემოში, რომელსაც ცვალებადობა და წარსულში დამკვიდრებულ მოდელთა ეჭვქვეშ დაყენება ახასიათებს, ხელსაყრელი პირობები იქმნება ფილოსოფიის ჩასახვისა და აღმოცენებისათვის. თავის მხრივ, ასეთ საზოგადოებაში ფილოსოფიაც უწყობს ხელს კულტურის გაახალგაზრდავებასა და მისი საერო ხასიათის განმტკიცებას. ამასთან, საბერძნეთში არ არსებობს ღვთაებრივი სიტყვის შემცველი წმინდა წიგნების შემნახველად მიჩნეული ღვთისმსახურთა კლასი, ამიტომაც თავისუფალმა აზროვნებამ აქ უფრო ადვილად შეძლო საზოგადოებაში დამკვიდრება.
თანამედროვე სახელმწიფოთაგან განსხვავებით, ბერძნული ქალაქი-სახელმწიფო არა მხოლოდ პოლიტიკური სუბიექტი, არამედ ასევე რელიგიური ერთობაცაა. მიუხედავად იმისა, რომ ღვთისმსახურები ძალაუფლებას არ ფლობენ, რელიგია პოლისებში ძირეულ როლს თამაშობს. თითოეული ქალაქი ამაყობს ღვთაებრივი ან ნახევრად ღვთაებრივი წარმოშობის თავისი მითოსური დამაარსებელით და ჰყავს განსაკუთრებული მფარველი ღვთაება. თავდაპირველად თვით კანონებიც კი ღვთაებრივი წარმოშობისა თუ შთაგონების ნაყოფად მიიჩნეოდა და მხოლოდ მოგვიანებით იქნა აღიარებული ადამიანის ქმნილებად. პოლისებმა ბოლომდე შემოინახეს ეს ეთიკურ-რელიგიური ხასიათი: მეტიც, დროთა მსვლელობასთან ერთად აღნიშნული ხასიათი ცვლილებას განიცდის და ახალ ტენდენციებს ეხამება. ყოველივე ეს გარკვეულ შეზღუდვებს უქმნის აზროვნების თავისუფლებას, რომლითაც საზრდოობს ახალგაზრდა ბერძნული ფილოსოფია. ზოგ შემთხვევაში მშობლიური ღმერთების აშკარა უარყოფამ მკრეხელობის ბრალდებები გამოიწვია (მაგალითად, ანაქსაგორასა და პროტაგორას შემთხვევებში) და სოკრატეს წინააღმდეგ გამართული სასამართლოს ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად იქცა. მაგრამ ამ შეზღუდვებს არ მიუღია ისეთი ფორმები, რომ ბერძენთა თავისუფალი ფილოსოფიურ-მეცნიერული კვლევის შეჩერება შესძლებოდა.
დინამიკური საზოგადოება და ფილოსოფია
ბერძნულ ფილოსოფიასა და დინამიკურ საზოგადოებას შორის დამკვიდრებული ეს კავშირი (რაც დღევანდელ მეცნიერთა მიერ ხელახლა აღიარებული ,,კლასიკური“ თეზისისადმი შეგნებული მიბრუნებაა) იმის გაგებაშიც გვეხმარება, თუ 1) რატომ არ განვითარდა ფილოსოფია, მაგალითად, სპარტის საზოგადოებაში და 2) რატომ აღმოცენდა ბერძნული ფილოსოფია თავდაპირველად კოლონიებსა და შემდეგ - საბერძნეთის ცენტრალურ ნაწილში. სპარტის საზოგადოებაში გამეფებული კონსერვატორული სტატიკურობით გამორჩეული მილიტარისტული და ავტორიტარული სულისკვეთება ნამდვილად არ იყო იდეალური გარემო ფილოსოფიური აზროვნების ასაყვავებლად. ასეთი გარემო თავდაპირველად არც ათენში იყო, სადაც ჯერ მყარად იყო ფესვგადგმული საკუთარ თავში ჩაკეტილი ანტიკური ქალაქის ცხოვრებისა და აზროვნების ატავისტური წესები. ამ დროს ათენი ძალზე შორს იყო განახლებისადმი იმ მიდრეკილებისაგან, რომელიც მოგვიანებით მის ერთ-ერთ ძირითად დამახასიათებელ თვისებად იქცა.
სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური ვითარება, რომელმაც ფილოსოფიის განვითრებისათვის ხელსაყრელი, უფრო მოქნილი კულტურა და მენტალიტეტი წარმოშვა, მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში ჩამოყალიბდა, რომლებმაც პირველებმა მიაღწიეს გარკვეულ კეთილდღეობას. აქ წარმოქმნილ ,,შერეულ“ საზოგადოებაში არა მხოლოდ მიწათმოქმედებას, არამედ ვაჭრობასაც მისდევდნენ. სწორედ იონიაში ვხედავთ საქონლის, იდეათა და გამოცდილებათა თავისუფალ გაცვლას და იმ თავისუფალ ინსტიტუტთა არსებობას, რომლებმაც განაპირობა აქ მატერიკულ საბერძნეთზე უფრო ადრე ღია საზოგადოების ჩამოყალიბება. საბერძნეთისათვის ტიპიური ეს საზოგადოება ძირითადი მასტიმულირებელი ფაქტორია ფილოსოფიური რაციონალიზმის აღმოცენებისათვის. მხოლოდ სპარსეთთან გადატანილი ომების შემდეგ პოლიტიკური ძალაუფლების მოპოვების, სოციალური და კულტურული სტრუქტურების გაახალგაზრდავებისა და დემოკრატიული ინსტიტუტების დამკვიდრების შედეგად იქცა ათენი ელადის ინტელექტუალური ცხოვრების ცენტრად. ამავე დროს ათენი ბერძნული თავისუფლებისა და ბერძნული ფილოსოფიის დედაქალაქია.
მითოსური კოსმოლოგია, მისტერიები და შვიდი ბრძენი
ბერძნულ ხელოვნებასა და რელიგიაში ჯერ კიდევ ფილოსოფიური აზროვნების აღმოცენებამდე არსებობდა გარკვეული მოსაზრებები ადამიანსა და რეალობაზე. ამ მხრივ, პირველ რიგში აღსანიშნავია მითიური კოსმოლოგია, მისტერიების რელიგიური სწავლებები, შვიდი ბრძენის გამონათქვამები და პოეტების ეთიკურ-პოლიტიკური ნააზრევი. სწორედ აქ ვპოულობთ ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების პირველ გამოვლინებებს.
ბერძნული მითოსური კოსმოლოგიის ყველაზე ძველი დოკუმენტია ჰესიოდეს თეოგონია, რომელშიც ანტიკური ტრადიციების გავლენა იგრძნობა. არისტოტელემ გამოთქვა მოსაზრება, რომ ჰესიოდე, შესაძლოა, პირველი ჩაეძია საგანთა არსს, როდესაც წარმოთქვა:
,,თავდაპირველად იყო ქაოსი, შემდეგ იყო ფართომკერდიანი დედამიწა... და სიყვარული, უმშვენიერესი უკვდავ ღმერთთა შორის“ (თეოგონია, 116). ამ ფრაზაში ფილოსოფიური ხასიათისაა საწყისი მდგომარეობის პრობლემა, რომელმაც დასაბამი მისცა სამყაროს, და იმ ძალის პრობლემა, რომელმაც შექმნა სამყარო. მაგრამ ამ ფილოსოფიურ პრობლემაზე პასუხი მისტიკური ხასიათისაა. ქაოსი, უფსკრული, დედამიწა, სიყვარული და ა.შ. მითოსურ არსებებში განპიროვნდება.
ჰესიოდეს შემდეგ პირველი პოეტი, რომლის კოსმოლოგიურ ნაშრომსაც ვიცნობთ, ანაქსიმანდრეს თანამედროვე ფერეკიდე სიროსელი. ის, სავარაუდოდ, ჩვ. წ. აღ.-მდე 600-596 წლებს შორის დაიბადა. ფერეკიდეს თქმით, უწინარეს ყოვლისა და სამარადისოდ იყვნენ ზევსი, ქრონოსი და ქტონოსი. ქტონოსი იყო დედამიწა, ქრონოსი-დრო, ზევსი კი-ზეცა. სიყვარულად, ანუ ეროსად გარდაქმნილი ზევსი განაგრძობს სამყაროს შექმნას. ამ მითოსში პირველად ხდება სამყაროს შემქმნელი ძალისა და მატერიის ერთმანეთისგან განსხვავება.
ფილოსოფიური აზროვნების მოთხოვნილებაზე მეტყველებს მისტერიების რელიგია, რომელიც საბერძნეთში ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნიდან გავრცელდა. ამ რელიგიას მიეკუთვნებოდნენ თრაკიაში წარმოშობილი დიონისეს კულტი, დემეტრას კულტი, რომლის საიდუმლოებებსაც ელევსინში აღასრულებდნენ, და, უმთავრესად, ორფიზმი. ორფიზმიც დიონისეს კულტისადმი მიძღვნილი მიმდინარეობა იყო, მაგრამ რელიგიური ხელისუფლის წარმოშობას უკავშირებდა ზეშთაგონებას, გამოცხადებას და საზოგადოების სახით იყო ორგანიზებული. გამოცხადება მიეწერებოდა თრაკიელ ორფეოსს, რომელიც ჰადესის სამეფოში ჩავიდა. ამ საზოგადოების რიტუალთა მიზანი განდობილის სამშვინველის განწმედა იყო, რათა ის ,,დაბადებათა წრისათვის“ ჩამოეცილებინათ, ანუ მის სხეულში სხვა ცოცხალ არსებათა ჩასახლება აღეკვეთათ. ორფიზმის ძირეული სწავლებაა მეცნიერებისა და, ზოგადად, აზროვნების, როგორც ცხოვრების გზის, კონცეფცია: ის მოიაზრება, როგორც ძიება, რომელსაც ადამიანის ნამდვილ ცხოვრებასთან მივყავართ. ანალოგიურად აღიქვამდა ფილოსოფიას პლატონი, რომლის ფედონშიც ცხადად ჩანს ორფისტული სწავლების პრინციპები.
მითოსურ კოსმოლოგიასა და მისტერიებში ფილოსოფიური აზროვნების პირველ გაელვებასთან ერთად შვიდი ბრძენის ლეგენდაში ზნეობრივი განსჯის პირველი ნიშნები ჩნდება.
პოეზია
მაგრამ ის ატმოსფერო, რომელშიც ბერძნული ფილოსოფიის დაბადება და აყვავება გახდა შესაძლებელი, პოეზიის მიერ იყო შემზადებული. ბერძენი პოეტების ზნეობრივმა განსჯამ ჩამოაყალიბა ძირეული ცნებები, რომლებიც ფილოსოფოსებს უნდა გამოეყენებინათ სამყაროს შესახებ მსჯელობისას. სამყაროს გამაერთიანებელი კანონის ჩანაფიქრს პირველად ჰომეროსთან ვხვდებით. ოდისეა მთლიანად არის გამსჭვალული რწმენით სამართლიანობის ერთიანი კანონისა, რომლის მფარველებად და გარანტებადაც ღმერთები გვევლინებიან. ეს კანონი ადამიანის არსებობაში წინასწარ განსაზღვრულ წესრიგს ამკვიდრებს, რომლის მიხედვითაც, მართალი იმარჯვებს, უსამართლო და ბოროტი კი ისჯება. ჰესიოდემ ამგვარი კანონის პერსონიფიცირებული სახე მოგვცა ზევსის ასულის დიკეს სახით, რომელიც მამის გვერდით ზის და თვალყურს ადევნებს, რომ უსამართლობის ჩამდენი ადამიანები დაისაჯონ.
სოლონს მტკიცედ სწამს, რომ სამართლის-ერთობლივი თანაარსებობის საფუძვლის-ნორმების დამრღვევს ულმობელი სასჯელი დაატყდება თავს. მისი აზრით, თუ ადამიანმა სასჯელის თავიდან აცილება მოახერხა, ეს რისხვა მის შთამომავლობას ეწევა.
ესქილე კი სამართლის ამ უნივერსალური კანონის რელიგიურ წინასწარმეტყველად გვევლინება; თავის ტრაგედიებში ის სწორედ სამართლის ტრიუმფს აღწერს.
ფილოსოფიური სკოლები
ფილოსოფიურ კვლევას საბერძნეთში დასაბამიდანვე ერთობლივი ძიების ხასიათი ჰქონდა. თანამოაზრეები მხოლოდ რეგულარული მეცადინეობის მიზნით არ ერთიანდებოდნენ სკოლებად: ნაკლებად სავარაუდოა, ანტიკური საბერძნეთის სკოლებში არისტოტელემდე სწავლების ამგვარ წესს ეარსება. ერთი სკოლის მიმდევრებს ,,მეგობრებს“, კოლეგებს უწოდებდნენ, ისინი ერთიანდებოდნენ, რათა ,,საერთო ცხოვრებით“ ეცხოვრათ ეჭვებისა და სიძნელეების ურთიერთგაზიარებით. ერთობლივ ძიებაში მყოფთ, არა მხოლოდ საერთო მოსაზრებები, არამედ ცხოვრების წესი და ჩვევები აკავშირებდათ. მაგალითი პითაგორას სკოლისა, რომელიც არა მხოლოდ ფილოსოფიური სკოლა იყო, არამედ რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც, ცალკეული შემთხვევაა. ამასთან, პითაგორეიზმის ეს თვისებები მისი სუსტი მხარე უფრო იყო, ვიდრე ძლიერი. მაგრამ ბერძნული ფილოსოფიის ყველა დიდი მოღვაწე მის მიერვე დაარსებულ სკოლა-კვლევის ცენტრს ედგა სათავეში. ნაკლებად მნიშვნელოვანი პიროვნებები ძირეულ სწავლებას ემხრობოდნენ და სკოლის საერთო მემკვიდრეობის შექმნაში შეჰქონდათ წვლილი.
ბერძნული ფილოსოფიის ეს თვისება შემთხვევითი არ არის. ბერძნების აზრით, ფილოსოფიური ძიება ინდივიდს საკუთარ თავში არ კეტავს, პირიქით, ის ძალისხმევათა შეთანხმებასა და იმ ადამიანთა უწყვეტ ურთიერთობას მოითხოვს, რომლებმაც ეს კვლევა ცხოვრების მთავარ მიზნად დაისახეს. ამგვარად, თავად ფილოსოფიური კვლევა განსაზღვრავდა მტკიცე კავშირს მისით დაინტერესებულ ადამიანთა შორის.
ბერძნული ფილოსოფიის პერიოდები
ბერძნული ფილოსოფიის განვითარების დაყოფას პერიოდებად ართულებს მისივე ხასიათი დამოუკიდებელი კვლევისა, რომელსაც მისდევს ინდივიდი და რომლისგანაც ის საკუთარ პიროვნულ ჩამოყალიბებას ელის.
თუმცა ფილოსოფიურ სკოლებში არსებული კვლევის ორგანიზაცია და თანადროულად არსებულ სკოლათა შორის ურთიერთობები (რომლებსაც ერთმანეთთან პოლემიკის დროსაც კი მაინც საერთო ნიადაგი აქვთ) ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებაში გარკვეული პერიოდების გამოყოფის საშუალებას გვაძლევს. თითოეული მათგანი კვლევის ძირეული პრობლემით განისაზღვრება. ამ პრინციპის მიხედვით, ხუთი ძირითადი პერიოდი შეგვიძლია განვასხვავოთ: კოსმოლოგიური, ანთროპოლოგიური, ონტოლოგიური, ეთიკური, რელიგიური.
I. კოსმოლოგიური პერიოდი სოკრატემდელ სკოლებს მოიცავს სოფისტების გამოკლებით. მისი მთავარი პრობლემა იმ ერთეულის გამოვლენაა, რომელიც განსაზღვრავს მსოფლიო წესრიგსა და ადამიანური შემეცნების შესაძლებლობას.
II. ანთროპოლოგიური პერიოდი სოფისტებსა და სოკრატეს მოიცავს და მისი მთავარი პრობლემა ადამიანია.
III. ონტოლოგიურ პერიოდს მიეკუთვნებიან პლატონი და არისტოტელე. ამ პერიოდის მოაზროვნეთა ძირითადი პრობლემა ყოფნის, ან, ზოგადად, რეალობისა და ადამიანის მასთან დამოკიდებულების პრობლემაა. ბერძნული ფილოსოფიური აზრის სიმწიფის ხანად მიჩნეული ეს პერიოდი წინამორბედი ორის მიერ შესწავლილ პრობლემათა სინთეზს გვთავაზობს.
IV. ეთიკური პერიოდი სტოიციზმის, ეპიკურეიზმის, სკეპტიციზმისა და ეკლექტიზმის განვითარების ხანაა. მოაზროვნეები ძირითად პრობლემად ადამიანის ქცევას მიიჩნევენ.
V. რელიგიური პერიოდი ნეოპლატონურ და მასთან მონათესავე სკოლებს აერთიანებს. ამ პერიოდის მოაზროვნეები ადამიანის ღმერთთან ხელახლა დაახლოების გზებს იძიებენ, რადგანაც, მათი აზრით, ადამიანისთვის ეს გადარჩენის ერთადერთი გზაა.
ეს პერიოდები მკაფიო ქრონოლოგიურ ეტაპებად არ არის დაყოფილი. ამგვარი დაყოფის მიზანია ანტიკურ საბერძნეთში ფილოსოფიური კვლევის აღმოცენების, განვითარებისა და დაცემის შემაჯამებელი ზოგადი სურათის დახატვა.
სოკრატემდელები (VI-V სს. ჩვ. წ.-აღ.-მდე)
შესავალი
პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების შესწავლისას მკაფიოდ ჩანს მითოსიდან (ფანტასტიკური წარმოდგენა) ლოგოსზე (რაციონალური ანალიზი) გადასვლა. მითოსის ტრადიციაში ფესვგადგმული ეს ფილოსოფოსები ბუნებას აპყრობენ ყურადღებას და, საგანთა მიერ თითქმის მოჯადოებულნი (=ისინი პოეტები არიან), მის საწყისს ეძებენ (=ფილოსოფოსობენ).
ამგვარად, მათი ფილოსოფიური პრობლემა უფრო რეალობის (ანუ სამყაროსა და ბუნების) პრობლემაა. საგანთა მრავალფეროვნებისა და მათი უწყვეტი სახეცვლილების წინაშე ბუნების ეს მკვლევარები რწმუნდებიან, რომ მრავლობითი (=საგანთა და მათ მოვლენათა მრავალფეროვნება და სიმდიდრე) ერთს ექვემდებარება: ერთი კი არ მომდინარეობს მრავლობითიდან, არამედ პირიქით, მრავლობითი-ერთიდან, რომელიც ასევე ცვლადი, ცვალებადი, ანუ ქმნადი (φύσις = ბუნება) მრავლობითის საწყისიცაა (άρχή).
ბერძენ ფილოსოფოსებს სწამთ, რომ ყოველივეს ქვემოთ არსებობს ერთადერთი და მარადიული რეალობა (საწყისი) და ყოველივე არსებული მისი წარმავალი გამოხატულებაა. ამგვარად, შეგვიძლია აღვნიშნოთ პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების საერთო თვისებები:
1. ისინი ცდილობენ ცვლადი, ანუ ქმნადი მრავლობითის საწყისს მიაკვლიონ, რადგანაც სურთ, იპოვონ ცვლადი და ქმნადი საგნების ფესვი და შემადგენელი.
2. თითქმის ყველა მათგანი საკუთარ დოქტრინას წარმოადგენს პოემის სახით, სახელწოდებით ,,ბუნების შესახებ“ (Περί φύσεως), ამიტომაც მათ ფილოსოფოს-პოეტებს უწოდებენ და ბერძნულ პოეტურ-მითოლოგიურ ტრადიციას უკავშირებენ.
3. შედეგად, მათი რაციონალობა, ანუ კრიტიკული განსჯა (რაშიც მდგომარეობს ფილოსოფოსობა) ძლიერ შემოქმედებით წარმოსახვას ერწყმის. ამგვარად, მიღებული რაციონალობა თანამედროვე ეპოქის ადამიანებს ზოგჯერ ცოტა მოუხეშავი გვეჩვენება. ბერძნული ფილოსოფიის ეს პერიოდი (სოკრატემდელი პერიოდი) ჩვ. წ.-აღ.-მდე VI-V საუკუნეებს მოიცავს: ის იონიური სკოლიდან სოფისტებამდე გრძელდება.
იონიური სკოლა და საწყისის ძიება (VI ს.)
ფილოსოფიური კვლევა ბერძენთა შორის თავდაპირველად მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში დაიწყო. მოგზაურ და მოვაჭრე იონიელებს კავშირი ჰქონდათ აღმოსავლეთის ხალხებთან და ამიტომაც დაინტერესდნენ ამ ხალხებში აღმოცენებული ბუნებრივი კვლევებით. მაგრამ ბერძნები ცალკეული დაკვირვებებიდან ბუნების ზოგად პრობლემაზე გადავიდნენ სამყაროს საწყისის (მთავარი ფესვის, პირველი ელემენტის) ძიებაში. პირველმა ფილოსოფოსებმა პირველი სკოლა-ანტიკური იონიური სკოლა-ჩამოაყალიბეს, რომლის ძირითადი წარმომადგენლებიც არიან მცირე აზიის მილეთის მკვიდრნი თალესი, ანაქსიმანდრე და ანაქსიმენე.
თალესი, ანტიკური საბერძნეთის შვიდ ბრძენთაგან ერთ-ერთი, ფილოსოფოსი და პოლიტიკოსი იყო. იმ დაკვირვების საფუძველზე, რომ ყველაფერში სისველეა, თალესი საწყისად წყალს ასახელებს. მისი დოქტრინის თანახმად, ყველაფერი სულდგმულობს, ანუ ცოცხალია (ილოზოიზმი: ΰλη = მატერია + ζωή = სიცოცხლე); ეს დოქტრინა მითოლოგიურ-პოეტურ გავლენაზე მეტყველებს.
ანაქსიმანდრე აღემატება თალესს და საწყისად განუსაზღვრელს (άπειρον) ასახელებს, რომელსაც ხშირად უსასრულოსაც უწოდებენ. ამ დოქტრინის თანახმად, კოსმოსს, როგორც განსაზღვრულ წესრიგს, საფუძვლად რაღაც განუსაზღვრელი აქვს. ანაქსიმანდრეს ეს პოზიცია რაციონალურად გადმოგვცემს ტრადიციულ დოქტრინას, რომლის მიხედვითაც სამყაროს საწყისად ქაოსი მიიჩნევა. ტერმინი ,,საწყისი“ (άρχή) პირველად სწორედ ანაქსიმანდრემ გამოიყენა. მისი აზრით, ყველა საგანი განუსაზღვრელიდან მომდინარეობს განცალკევების, ანუ განსხვავების გზით: ცხელი და ცივი, მშრალი და სველი და ა.შ. ანუ ეს პრიმიტიული ერთის მსხვრევაა, რომელიც მისგან მომდინარე საგანთა შორის ბრძოლას წარმოქმნის. საწყისის განუსაზღვრელობას, ანუ უსასრულობას, ანაქსიმანდრეს აზრით, შეესაბამება უსასრულო სამყაროთა არსებობის დოქტრინა, ანუ დოქტრინა განუსაზღვრელი რაოდენობის სამყაროთა შესახებ, რომლებიც საგანთა შეუჩერებელი დაყოფის, ანუ გამრავლების შედეგია.
ცოცხალი ორგანიზმის მაგალითით, რომელიც ცოცხლობს, სანამ სუნთქავს, ანაქსიმენე საწყისად ჰაერს ასახელებს. ჰაერი სასიცოცხლო ქროლვაა იმ დიდი ორგანიზმისა, რომელსაც სამყარო ეწოდება (ილოზოიზმი). ანაქსიმენეს აზრით, ყველა საგანი ჰაერის გაუხშების ან კონდენსაციის შედეგად იღებს დასაბამს: გაუხშებით ჰაერი ცეცხლად იქცევა, კონდენსაციით კი-მიწად და წყლად. ამგვარად ვიღებთ ოთხ ელემენტს, რომლებიც ძირეულ ადგილს დაიკავებენ სამყაროს შესახებ ბერძენთა დოქტრინაში. ეს ელემენტებია: მიწა, წყალი, ჰაერი და ცეცხლი-ყველაზე მძიმიდან ყველაზე მსუბუქისკენ, რომელიც ზევით მიილტვის.
პითაგორას სკოლა და რიცხვი, როგორც საწყისი
ტრადიციულად, პითაგორას წინასწარმეტყველი-ჯადოქრის, სასწაულთმოქმედის სახით გვიხატავენ. მას მიეწერება დაფარული ცოდნის ფლობა, რომელსაც მხოლოდ განდობილთ უზიარებდა და რომელიც თავისი მფარველი ღვთაების-აპოლონისგან მიიღო დელფოსელი ქურუმი ქალის, თემისთოკლეას, პირით. სინამდვილეში, ლეგენდარულ ცნობებს თუ არ ჩავთვლით, პითაგორას შესახებ ძალიან ცოტა რამ ვიცით. ის დაახლოებით 571-570 წელს კუნძულ სამოსზე დაიბადა, 532-31 წლებში იტალიაში ჩავიდა და 497-96 წლებში გარდაიცვალა. კროტონში პითაგორამ დააარსა სკოლა, რომელიც ამავე დროს რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც იყო. ეს სკოლა სწრაფად გავრცელდა სამხრეთ იტალიის ბერძნულ ქალაქებში და ხშირად იყო პოლიტიკური ძალაუფლების მატარებელი და ამ ძალაუფლების არისტოკრატული თვალსაზრისით გამტარებელი.
სავსებით შესაძლებელია, რომ პითაგორას არაფერი დაუწერია. ერთადერთი ფილოსოფიური დოქტრინა, რომელიც ნამდვილად შეიძლება მას მიეწეროს, მეტემფსიქოზის, ანუ სიკვდილის შემდეგ სხვა ადამიანებში ან ცხოველებში სამშვინველის გადასახლების შესახებ დოქტრინაა. პითაგორა სხეულს სამშვინველის საპყრობილედ, სხეულებრივ ცხვრებას კი-დასჯად მიიჩნევდა. ფილოსოფია სხეულიდან სამშვინველის გათავისუფლების გზაა. ეს გზა მოითხოვს, ერთი მხრივ, ცოდნას, მეორე მხრივ კი-განწმენდის რიტუალებს, რომლებსაც აღასრულებდნენ პითაგორას სექტაში. ამგვარად, პითაგორელთათვის მეცნიერება სამშვინველის განწმენდის, ხსნისა და თავისუფლებისკენ მისი გაძღოლის საშუალებად იქცევა.
მეცნიერებასთან ერთად პითაგორელთა სექტა გარკვეულ ასკეტურ წესებსაც მისდევდა; სავარაუდოდ, სექტის წევრებს საერთო ქონება ჰქონდათ. სექტაში პითაგორას ღვთაებრივი ცოდნის მატარებლად მიიჩნევდნენ და ამის საფუძველზე იკრძალებოდა მისი სწავლების რაიმე სახით სახეცვლილება (ipse dixit).
მეცნიერული მათემატიკის შექმნა
პითაგორელთა უეჭველი დამსახურებაა მათემატიკის, როგორც მეცნიერების, შექმნა. თუკი, გადმოცემის თანახმად, პითაგორამ, მართლაც, ეგვიპტელთა და მოგზაურობების დროს გაცნობილი აღმოსავლეთის სხვა ხალხებისგან აიღო თავისი მათემატიკური დოქტრინების შთაგონება, მათგან მას მხოლოდ უბრალო მიწისმზომელისთვის საჭირო მარტივი გეომეტრიული ოპერაციებისა და ელემენტარული ანგარიშის შესწავლა შეეძლო.
პითაგორელებმა კი მათემატიკა, რომლის სახელწოდების ავტორობაც მათ ეკუთვნის, ნამდვილ მეცნიერებად აქციეს: კონცეპტუალურად შეიმუშავეს მათემატიკის ძირეული ტერმინები (რაოდენობა, წერტილი, ხაზი, ზედაპირი, კუთხე, სხეული); ისინი პრაქტიკული გამოყენების აბსტრაგირების გზით მოქმედებდნენ. გარდა ამისა, პითაგორელებმა დაამკვიდრეს მათემატიკური მტკიცებულების ის მკაცრი ხასიათი, რომელიც ბერძნული მათემატიკის ნორმად იქცა და მას შემდეგ ნებისმიერი მეცნიერულად ორგანიზებული საგნის იდეალს წარმოადგენს.
რიცხვი, როგორც კოსმოსის საწყისი
პითაგორელთა ფილოსოფია მათი მათემატიკის ანარეკლია. ამ ფილოსოფიის ძირეული თეზისია: რიცხვი საგანთა არსია. წყლის, ჰაერისა და სხვა მატერიალური ელემენტების ნაცვლად, პითაგორელებმა საგანთა შემადგენელ ელემენტად რიცხვი აღიარეს. რა არის ამ განცხადების ზუსტი მნიშვნელობა? პითაგორელები განიხილავდნენ რიცხვს, როგორც ერთეულთა ერთობლიობას, ერთეულს კი გეომეტრიულ წერტილთან აიგივებდნენ.
პითაგორელები თითქმის აიგივებდნენ არითმეტიკასა და გეომეტრიას და აერთიანებდნენ მათ. რიცხვი გეომეტრიულ ფიგურასაც წარმოადგენდა, გეომეტრიული ფიგურა კი რიცხვიც იყო. გეომეტრიული ფიგურა სივრცეში წერტილთა განლაგებაა: რიცხვი ამ განლაგების საზომს გამოხატავს.
პითაგორელთა პრინციპს, რომლის თანახმადაც საგნები რიცხვებია, ზომადი წესრიგის ცნება უდევს საფუძვლად. პითაგორელთა მსგავსად იმის მტკიცება, რომ საგნები რიცხვებისგან შედგება და, მაშასადამე, მთელი სამყარო რიცხვებისგანაა შედგენილი, ნიშნავს, რომ სამყაროს ნამდვილი ბუნება, ისევე, როგორც ცალკეული საგანებისა, გეომეტრიული განლაგებაა, რომელიც რიცხვებით გამოიხატება (ზომადია). მართლაც, რიცხვის მეშვეობით გამოცდილების სხვადასხვა საგანთა ახსნაა შესაძლებელი, ციურ ხსეულთა მოძრაობიდან წელიწადის დროთა მონაცვლეობამდე, მუსიკალური ჰარმონიიდან ვეგეტაციის ციკლამდე. ამიტომაც ისიც კი, რაც რიცხვისგან დაშორებული გვეჩვენება, სინამდვილეში ადვილად დაიყვანება რაოდენობრივ და, მაშასადამე, ზომად სტრუქტურამდე.
პითაგორელთა დიდი მნიშვნელობაც სწორედ იმაში მდგომარებს, რომ მათ პირველებმა დაიყვანეს ზომად წესრიგამდე ბუნება, ანუ ის ხასიათი, რომელიც ბუნებას ობიექტურს (ნამდვილად რეალურს) ხდის. პითაგორელთა განცხადებით, სწორედ ეს წესრიგი აძლევს სამყაროს მთლიანობას, ჰარმონიას და სილამაზეს.
თუკი საგანთა არსი რიცხვია, საგანთა შორის დაპირისპირებები რიცხვთა დაპირისპირებებამდე დაიყვანება. რიცხვი ლუწი და კენტი არსებობს: ეს ძირეული დაპირისპირება ყველა საგანში და, მაშასადამე, მთლიანად სამყაროშიც აირეკლება და თვით სამყაროს ორ ნაწილად დაყოფს, რომელთაგან ერთი კენტს შეესაბამება, მეორე კი - ლუწს. ამგვარად, პითაგორელთა ფილოსოფია დუალისტური ფილოსოფიაა.
ეს დაპირისპირებები სამყაროში ჰარმონიის პრინციპის მეშვეობით თანხმდება ერთმანეთთან. რადგანაც ჰარმონიის მეცნიერება მუსიკაა, მუსიკალური დამოკიდებულებები გამოხატავენ უნივერსალური ჰარმონიის ბუნებას და წარმოადგენენ სამყაროში არსებული ყველა ჰარმონიის ნიმუშს.
ყოფნისა და ქმნადობის ბრძოლა
სათაურში ხსენებული ბრძოლის მთავარი გმირები არიან ჰერაკლიტე და პარმენიდე.
ჰერაკლიტე ეფესელის (მცირე აზია, VI ს-ის დას.) შესახებ მცირე ცნობები მოგვეპოვება. მას გაუგებარს (Εσωτεινός) უწოდებდნენ მის დოქტრინათა ბუნდოვანების გამო, რომლებმაც ბუნების შესახებ პოემის ფრაგმენტების სახით მოაღწია ჩვენამდე.
პარმენიდე (VI ს.), ელეადან (ლათინურად ველია, მდებარეობდა დიდ საბერძნეთში, დღეს ამ დასახლების ნანგრევები სალერნოს ყურეშია). პარმენიდემ დააარსა სკოლა, რომელსაც, ქალაქის სახელწოდების მიხედვით, ელეური ეწოდა. თავდაპირველად ამ სკოლის დაარსება კოლოფონელ სენოფანეს მიეწერებოდა, მაგრამ ეს ერთობ საეჭვოა. სენოფანეს მიაწერენ ტრადიციული პოლითეიზმის კრიტიკასა და ერთი, ყველა ღმერთსა და ადამიანზე აღმატეული, ღმერთის აღიარებას (მონოთეიზმი). დღემდე სენოფანეს რამდენიმე ლექსი შემორჩა, პარმენიდეს შემოქმედებას კი ტრადიციული სათაურის მქონე (ბუნების შესახებ) პოემის საკმაოდ დიდი რაოდენობით შემორჩენილი ფრაგმენტების მიხედვით ვიცნობთ.
წიგნიდან: ფილოსოფიის ისტორია
ამგვარად, ბაბილონელი სწავლულები ვარსკვლავთა მოძრაობასა და ციურ მნათობთა დაბნელებებს აკვირდებოდნენ, თუმცა მათი გამომწვევი მიზეზებით არ ინტერესდებოდნენ. პირველმა ბერძენმა ფილოსოფოსებმა კი ასტრონომია ბუნებრივ მეცნიერებად აღიქვეს, ციურ სხეულთა მოძრაობისა და დაბნელებათა მიზეზებით დაინტერესდნენ, დაფიქრდნენ იმაზე, თუ როგორ არის სხეულები გამოკიდული სიცარიელეში და ა. შ. ამიტომაც, ციურ სხეულთა, თუ მათ მდგომარეობათა უბრალო აღწერისა და მათი რელიგიური ხასიათის ინტერპრეტაციის ნაცვლად ბერძნებმა ამ მოვლენების ბუნებრივი და რაციონალური განმარტების აუცილებლობა მოგვცეს. ასეთი გზით ბერძნებმა შეიმუშავეს ასტრონომიის, როგორც წმინდა თეორიული, რაიმე უტილიტარული მიზნისა თუ რელიგიური სწავლებისაგან თავისუფალი კვლევის იდეა. ეს მეცნიერული ასტრონომიისკენ გადადგმული პირველი ნაბიჯი იყო. ანალოგიურად, ეგვიპტელთა სახელგანთქმული მათემატიკური ცოდნა მკაფიოდ გამოხატული პრაქტიკული ხასიათით გამოირჩეოდა. ამ ხასიათს ადასტურებს ჰეროდოტეც, რომლის მოწმობის მიხედვითაც, გეომეტრიის აღმოცენება ეგვიპტეში მიწის აზომვის აუცილებლობამ განაპირობა: ეგვიპტელებს სჭირდებოდათ მიწის ნაკვეთების ზუსტად აზომვა და ნილოსის პერიოდული ადიდებების შემდეგ მფლობელებზე მათი გადანაწილება. გარდა ამისა, თვით რინდის პაპირუსში ნახსენები მათემატიკური ხერხები, მიუხედავად მათი მნიშვნელობისა, მეცნიერულ მიდგომას და სულისკვეთებას არის მოკლებული. ეს მეთოდები ვერ სცდება პრინციპს ,,ყოველთვის ამგვარად გააკეთე“, რაც ვერ შეედრება ბერძენთა მონაპოვარს - ფორმულასა და კანონს, ანუ უსასრულო შესაძლებელ შემთხვევათა ერთ აბსტრაქტულ წესში მოქცევას. მათემატიკა ბაბილონშიც მჭიდროდ იყო დაკავშირებული ყოველდღიურ ყოფასთან და მისი პრობლემები უმეტესწილად საქონლის, საკვების, მიწისა და მსგავსი კონკრეტული საკითხებით იფარგლებოდა. ბერძნული სამედიცინო სკოლაც, რომელიც ჩვ. წ. აღ.-მდე VII საუკუნეში მცირე აზიის კოლონია კნიდოსზე აღმოცენდა, თავისი გამოკვეთილი მეცნიერული ხასიათით მკაფიოდ განსხვავდებოდა ბაბილონური და ეგვიპტური სამედიცინო სკოლებისაგან. ეს სკოლები, მაგიური და მითოსური აზროვნებისგან გათავისუფლების მცდელობის მიუხედავად, ჯერაც განვითარების ემპირიულ სტადიაზე იმყოფებოდნენ.
ბერძენთა ფილოსოფია და მეცნიერება - ელინური გენიის ნაყოფი
ის, რაც ზემოთ აღინიშნა, მხოლოდ ადასტურებს, რომ ბერძნები სხვა ხალხებისგან მზა ასტრონომიული, სამედიცინო, მათემატიკური და ა. შ. ცოდნის ,,მიღებით“ არ დაკმაყოფილებულან; მათ ამ ცოდნას წინამორბედ ხალხთათვის მეტწილად უცნობი მეცნიერულობა მიანიჭეს. აქ ჩვენ ნამდვილ ხარისხობრივ წინსვლასთან გვაქვს საქმე. ამასთან, თუკი იმ ვარაუდსაც დავუშვებთ, რომ რომელიმე ცალკეულმა ეგვიპტელმა ან მესოპოტამიელმა ღვთისმსახურმა მეცნიერულობის მაღალ საფეხურს მიაღწია (რაც დამტკიცებული არაა), ეს სულაც არ აბათილებს ბერძენთა ორიგინალურობას. მათ პირველებმა განახორციელეს საზოგადოდ განსაზღვრული ტიპის კვლევა-ძიება.
ზემოთ აღნიშნულიდან ნათელია, თუ რატომ აცხადებენ დღევანდელი ისტორიკოსები წინაელინური კულტურებისადმი (და უკიდურესი აღმოსავლეთის დიდი ფილოსოფიური მიმდინარებებისადმი) ინტერესის მიუხედავად, რომ ჩვენამდე მოღწეული ფორმით და ჩვენს ხელთ არსებული დოკუმენტების თანახმად, ,,ფილოსოფია და მეცნიერება საბერძნეთში აღმოცენდა“.
ბერძნული ცივილიზაციის ხასიათი და განვითარება
ელინური ფილოსოფიისა და მეცნიერების თვითმყოფადობის დადასტურების შემდეგ ბუნებრივად იბადება კითხვა: რა ფაქტორებმა განაპირობა საბერძნეთში აზროვნების განვითარება? რასაკვირველია, შეუძლებელია ასეთ შეკითხვაზე პასუხად ფილოსოფიის აღმოცენების განმსაზღვრელ ,,მიზეზთა“ მზა სიის მოყვანა. ჩვენ მხოლოდ ფილოსოფიის აღმოცენებისა და მისი აყვავებისთვის ხელსაყრელ, ბერძნული საზოგადოებისათვის დამახასიათებელ ცალკეულ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ პირობებს გამოვყოფთ. ამ პირობების ერთობლიობამ წარმოქმნა ბერძნული ცივილიზაციის ის განსაკუთრებული, ორიგინალური ტიპი, რომელიც მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა ახლო თუ შორეული აღმოსავლეთის ხალხების ცივილიზაციათაგან. მართლაც, თითქმის ყველა წინაბერძნული ცივილიზაცია მონარქისტული ცენტრალიზებული ტიპის სახელმწიფოს წარმოადგენს, სადაც მმართველობისა და ცოდნის სადავეები ღვთისმსახურთა და მეომართა ძლევამოსილ კასტებს უპყრიათ ხელთ. ეს კასტები ძირითად დასაყრდენს წარმოადგენდნენ ერთპიროვნული მონარქებისთვის, რომლებსაც ეთაყვანებოდნენ, როგორც ნახევრად ღვთაებრივ არსებებს. ამგვარ ცივილიზაციებს ავტორიტარული და ტრადიციონალისტური ხასიათი და, ამგვარად, სტატიკურობა ახასიათებს, რადგანაც ისინი ცდილობენ, მაქსიმალურად შეზღუდონ საკუთარი კულტურა და დაიცვან ის ცვლილებებისგან. ამის მისაღწევად არსებული გაბატონებული აზროვნება და ცხოვრების წესი რელიგიის დახმარებით წმინდად ცხადდება. ასეთ საზოგადოებაში თავისუფალი კრიტიკული და რაციონალური კვლევის, ანუ ფილოსოფიის აღმოცენებას უდიდესი წინააღმდეგობები ეღობება.
საბერძნეთში კი სხვაგვარი ვითარებაა. უპირველეს ყოვლისა, ჰომეროსის ეპოქიდან მოყოლებული, უძველეს პატრიარქალურ მონარქიას აქ არისტოკრატული მთავრობები და რესპუბლიკები ჩაენაცვლა. ამასთან, ცენტრალიზებული სახელმწიფოს ნაცვლად, საბერძნეთში ქალაქ-სახელმწიფოთა მრავალფეროვანი და დაქსაქსული თანავარსკვლავედი აღმოცენდა. დაბოლოს, საბერძნეთის მმართველი არისტოკრატია სრულებით არ ჰგავს აღმოსავლეთში გაბატონებულ ღვთისმსახურთა და მეომართა კასტებს, რადგანაც ბერძნულ ცივილიზაციაში ღვთისმსახურებს, რელიგიის მნიშვნელობის მიუხედავად, ძალაუფლება და დიდი გავლენა არ გააჩნდათ.
ჩვეულებრივ, ბერძნული პოლისების განვითარება ოლიგარქიული არისტოკრატიის მმართველობის სტდიაზე არ წყდება; რთული და არათანაბარი განვითარების გზით (რითაც სარგებლობენ ცალკეული ინდივიდები: ტირანები, ანუ ერთპიროვნული მმართველები) პოლისები სახელმწიფოს მართვის დემოკრატიული ფორმისკენ მიდიან, რაც პირველი ამგვარი მაგალითია მსოფლიო ისტორიაში. ,,პოლისი“ იმ თავისუფალ ადამიანთა საზოგადოებაა, რომლებიც საჯარო დებატების მეშვეობით დამოუკიდებლად წყვეტენ საზოგადო მნიშვნელობის საკითხებს. მაგრამ დისკუსია და განსხვავებულ აზრთა კრიტიკული დაპირისპირება საჭიროებს და, ამავე დროს, აყალიბებს ახალ სამყაროს აღქმას: ადამიანი პასიური დაკვირვებით, ტრადიციისა და მისი ფორმების (მითოსი, რელიგია, პოეზია და ა.შ.) ბრმა პატივისცემით აღარ კმაყოფილდება, არამედ ცდილობს, ინტელექტუალურად დამაჯერებელი მოტივაცია მოუძებნოს საკუთარ ქცევასა და იდეებს და ,,გონივრული“ და ,,არაგონივრული“ განასხვაოს ერთმანეთისგან. ამგვარ სოციალურ-პოლიტიკურ გარემოში, რომელსაც ცვალებადობა და წარსულში დამკვიდრებულ მოდელთა ეჭვქვეშ დაყენება ახასიათებს, ხელსაყრელი პირობები იქმნება ფილოსოფიის ჩასახვისა და აღმოცენებისათვის. თავის მხრივ, ასეთ საზოგადოებაში ფილოსოფიაც უწყობს ხელს კულტურის გაახალგაზრდავებასა და მისი საერო ხასიათის განმტკიცებას. ამასთან, საბერძნეთში არ არსებობს ღვთაებრივი სიტყვის შემცველი წმინდა წიგნების შემნახველად მიჩნეული ღვთისმსახურთა კლასი, ამიტომაც თავისუფალმა აზროვნებამ აქ უფრო ადვილად შეძლო საზოგადოებაში დამკვიდრება.
თანამედროვე სახელმწიფოთაგან განსხვავებით, ბერძნული ქალაქი-სახელმწიფო არა მხოლოდ პოლიტიკური სუბიექტი, არამედ ასევე რელიგიური ერთობაცაა. მიუხედავად იმისა, რომ ღვთისმსახურები ძალაუფლებას არ ფლობენ, რელიგია პოლისებში ძირეულ როლს თამაშობს. თითოეული ქალაქი ამაყობს ღვთაებრივი ან ნახევრად ღვთაებრივი წარმოშობის თავისი მითოსური დამაარსებელით და ჰყავს განსაკუთრებული მფარველი ღვთაება. თავდაპირველად თვით კანონებიც კი ღვთაებრივი წარმოშობისა თუ შთაგონების ნაყოფად მიიჩნეოდა და მხოლოდ მოგვიანებით იქნა აღიარებული ადამიანის ქმნილებად. პოლისებმა ბოლომდე შემოინახეს ეს ეთიკურ-რელიგიური ხასიათი: მეტიც, დროთა მსვლელობასთან ერთად აღნიშნული ხასიათი ცვლილებას განიცდის და ახალ ტენდენციებს ეხამება. ყოველივე ეს გარკვეულ შეზღუდვებს უქმნის აზროვნების თავისუფლებას, რომლითაც საზრდოობს ახალგაზრდა ბერძნული ფილოსოფია. ზოგ შემთხვევაში მშობლიური ღმერთების აშკარა უარყოფამ მკრეხელობის ბრალდებები გამოიწვია (მაგალითად, ანაქსაგორასა და პროტაგორას შემთხვევებში) და სოკრატეს წინააღმდეგ გამართული სასამართლოს ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად იქცა. მაგრამ ამ შეზღუდვებს არ მიუღია ისეთი ფორმები, რომ ბერძენთა თავისუფალი ფილოსოფიურ-მეცნიერული კვლევის შეჩერება შესძლებოდა.
დინამიკური საზოგადოება და ფილოსოფია
ბერძნულ ფილოსოფიასა და დინამიკურ საზოგადოებას შორის დამკვიდრებული ეს კავშირი (რაც დღევანდელ მეცნიერთა მიერ ხელახლა აღიარებული ,,კლასიკური“ თეზისისადმი შეგნებული მიბრუნებაა) იმის გაგებაშიც გვეხმარება, თუ 1) რატომ არ განვითარდა ფილოსოფია, მაგალითად, სპარტის საზოგადოებაში და 2) რატომ აღმოცენდა ბერძნული ფილოსოფია თავდაპირველად კოლონიებსა და შემდეგ - საბერძნეთის ცენტრალურ ნაწილში. სპარტის საზოგადოებაში გამეფებული კონსერვატორული სტატიკურობით გამორჩეული მილიტარისტული და ავტორიტარული სულისკვეთება ნამდვილად არ იყო იდეალური გარემო ფილოსოფიური აზროვნების ასაყვავებლად. ასეთი გარემო თავდაპირველად არც ათენში იყო, სადაც ჯერ მყარად იყო ფესვგადგმული საკუთარ თავში ჩაკეტილი ანტიკური ქალაქის ცხოვრებისა და აზროვნების ატავისტური წესები. ამ დროს ათენი ძალზე შორს იყო განახლებისადმი იმ მიდრეკილებისაგან, რომელიც მოგვიანებით მის ერთ-ერთ ძირითად დამახასიათებელ თვისებად იქცა.
სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური ვითარება, რომელმაც ფილოსოფიის განვითრებისათვის ხელსაყრელი, უფრო მოქნილი კულტურა და მენტალიტეტი წარმოშვა, მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში ჩამოყალიბდა, რომლებმაც პირველებმა მიაღწიეს გარკვეულ კეთილდღეობას. აქ წარმოქმნილ ,,შერეულ“ საზოგადოებაში არა მხოლოდ მიწათმოქმედებას, არამედ ვაჭრობასაც მისდევდნენ. სწორედ იონიაში ვხედავთ საქონლის, იდეათა და გამოცდილებათა თავისუფალ გაცვლას და იმ თავისუფალ ინსტიტუტთა არსებობას, რომლებმაც განაპირობა აქ მატერიკულ საბერძნეთზე უფრო ადრე ღია საზოგადოების ჩამოყალიბება. საბერძნეთისათვის ტიპიური ეს საზოგადოება ძირითადი მასტიმულირებელი ფაქტორია ფილოსოფიური რაციონალიზმის აღმოცენებისათვის. მხოლოდ სპარსეთთან გადატანილი ომების შემდეგ პოლიტიკური ძალაუფლების მოპოვების, სოციალური და კულტურული სტრუქტურების გაახალგაზრდავებისა და დემოკრატიული ინსტიტუტების დამკვიდრების შედეგად იქცა ათენი ელადის ინტელექტუალური ცხოვრების ცენტრად. ამავე დროს ათენი ბერძნული თავისუფლებისა და ბერძნული ფილოსოფიის დედაქალაქია.
მითოსური კოსმოლოგია, მისტერიები და შვიდი ბრძენი
ბერძნულ ხელოვნებასა და რელიგიაში ჯერ კიდევ ფილოსოფიური აზროვნების აღმოცენებამდე არსებობდა გარკვეული მოსაზრებები ადამიანსა და რეალობაზე. ამ მხრივ, პირველ რიგში აღსანიშნავია მითიური კოსმოლოგია, მისტერიების რელიგიური სწავლებები, შვიდი ბრძენის გამონათქვამები და პოეტების ეთიკურ-პოლიტიკური ნააზრევი. სწორედ აქ ვპოულობთ ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების პირველ გამოვლინებებს.
ბერძნული მითოსური კოსმოლოგიის ყველაზე ძველი დოკუმენტია ჰესიოდეს თეოგონია, რომელშიც ანტიკური ტრადიციების გავლენა იგრძნობა. არისტოტელემ გამოთქვა მოსაზრება, რომ ჰესიოდე, შესაძლოა, პირველი ჩაეძია საგანთა არსს, როდესაც წარმოთქვა:
,,თავდაპირველად იყო ქაოსი, შემდეგ იყო ფართომკერდიანი დედამიწა... და სიყვარული, უმშვენიერესი უკვდავ ღმერთთა შორის“ (თეოგონია, 116). ამ ფრაზაში ფილოსოფიური ხასიათისაა საწყისი მდგომარეობის პრობლემა, რომელმაც დასაბამი მისცა სამყაროს, და იმ ძალის პრობლემა, რომელმაც შექმნა სამყარო. მაგრამ ამ ფილოსოფიურ პრობლემაზე პასუხი მისტიკური ხასიათისაა. ქაოსი, უფსკრული, დედამიწა, სიყვარული და ა.შ. მითოსურ არსებებში განპიროვნდება.
ჰესიოდეს შემდეგ პირველი პოეტი, რომლის კოსმოლოგიურ ნაშრომსაც ვიცნობთ, ანაქსიმანდრეს თანამედროვე ფერეკიდე სიროსელი. ის, სავარაუდოდ, ჩვ. წ. აღ.-მდე 600-596 წლებს შორის დაიბადა. ფერეკიდეს თქმით, უწინარეს ყოვლისა და სამარადისოდ იყვნენ ზევსი, ქრონოსი და ქტონოსი. ქტონოსი იყო დედამიწა, ქრონოსი-დრო, ზევსი კი-ზეცა. სიყვარულად, ანუ ეროსად გარდაქმნილი ზევსი განაგრძობს სამყაროს შექმნას. ამ მითოსში პირველად ხდება სამყაროს შემქმნელი ძალისა და მატერიის ერთმანეთისგან განსხვავება.
ფილოსოფიური აზროვნების მოთხოვნილებაზე მეტყველებს მისტერიების რელიგია, რომელიც საბერძნეთში ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნიდან გავრცელდა. ამ რელიგიას მიეკუთვნებოდნენ თრაკიაში წარმოშობილი დიონისეს კულტი, დემეტრას კულტი, რომლის საიდუმლოებებსაც ელევსინში აღასრულებდნენ, და, უმთავრესად, ორფიზმი. ორფიზმიც დიონისეს კულტისადმი მიძღვნილი მიმდინარეობა იყო, მაგრამ რელიგიური ხელისუფლის წარმოშობას უკავშირებდა ზეშთაგონებას, გამოცხადებას და საზოგადოების სახით იყო ორგანიზებული. გამოცხადება მიეწერებოდა თრაკიელ ორფეოსს, რომელიც ჰადესის სამეფოში ჩავიდა. ამ საზოგადოების რიტუალთა მიზანი განდობილის სამშვინველის განწმედა იყო, რათა ის ,,დაბადებათა წრისათვის“ ჩამოეცილებინათ, ანუ მის სხეულში სხვა ცოცხალ არსებათა ჩასახლება აღეკვეთათ. ორფიზმის ძირეული სწავლებაა მეცნიერებისა და, ზოგადად, აზროვნების, როგორც ცხოვრების გზის, კონცეფცია: ის მოიაზრება, როგორც ძიება, რომელსაც ადამიანის ნამდვილ ცხოვრებასთან მივყავართ. ანალოგიურად აღიქვამდა ფილოსოფიას პლატონი, რომლის ფედონშიც ცხადად ჩანს ორფისტული სწავლების პრინციპები.
მითოსურ კოსმოლოგიასა და მისტერიებში ფილოსოფიური აზროვნების პირველ გაელვებასთან ერთად შვიდი ბრძენის ლეგენდაში ზნეობრივი განსჯის პირველი ნიშნები ჩნდება.
პოეზია
მაგრამ ის ატმოსფერო, რომელშიც ბერძნული ფილოსოფიის დაბადება და აყვავება გახდა შესაძლებელი, პოეზიის მიერ იყო შემზადებული. ბერძენი პოეტების ზნეობრივმა განსჯამ ჩამოაყალიბა ძირეული ცნებები, რომლებიც ფილოსოფოსებს უნდა გამოეყენებინათ სამყაროს შესახებ მსჯელობისას. სამყაროს გამაერთიანებელი კანონის ჩანაფიქრს პირველად ჰომეროსთან ვხვდებით. ოდისეა მთლიანად არის გამსჭვალული რწმენით სამართლიანობის ერთიანი კანონისა, რომლის მფარველებად და გარანტებადაც ღმერთები გვევლინებიან. ეს კანონი ადამიანის არსებობაში წინასწარ განსაზღვრულ წესრიგს ამკვიდრებს, რომლის მიხედვითაც, მართალი იმარჯვებს, უსამართლო და ბოროტი კი ისჯება. ჰესიოდემ ამგვარი კანონის პერსონიფიცირებული სახე მოგვცა ზევსის ასულის დიკეს სახით, რომელიც მამის გვერდით ზის და თვალყურს ადევნებს, რომ უსამართლობის ჩამდენი ადამიანები დაისაჯონ.
სოლონს მტკიცედ სწამს, რომ სამართლის-ერთობლივი თანაარსებობის საფუძვლის-ნორმების დამრღვევს ულმობელი სასჯელი დაატყდება თავს. მისი აზრით, თუ ადამიანმა სასჯელის თავიდან აცილება მოახერხა, ეს რისხვა მის შთამომავლობას ეწევა.
ესქილე კი სამართლის ამ უნივერსალური კანონის რელიგიურ წინასწარმეტყველად გვევლინება; თავის ტრაგედიებში ის სწორედ სამართლის ტრიუმფს აღწერს.
ფილოსოფიური სკოლები
ფილოსოფიურ კვლევას საბერძნეთში დასაბამიდანვე ერთობლივი ძიების ხასიათი ჰქონდა. თანამოაზრეები მხოლოდ რეგულარული მეცადინეობის მიზნით არ ერთიანდებოდნენ სკოლებად: ნაკლებად სავარაუდოა, ანტიკური საბერძნეთის სკოლებში არისტოტელემდე სწავლების ამგვარ წესს ეარსება. ერთი სკოლის მიმდევრებს ,,მეგობრებს“, კოლეგებს უწოდებდნენ, ისინი ერთიანდებოდნენ, რათა ,,საერთო ცხოვრებით“ ეცხოვრათ ეჭვებისა და სიძნელეების ურთიერთგაზიარებით. ერთობლივ ძიებაში მყოფთ, არა მხოლოდ საერთო მოსაზრებები, არამედ ცხოვრების წესი და ჩვევები აკავშირებდათ. მაგალითი პითაგორას სკოლისა, რომელიც არა მხოლოდ ფილოსოფიური სკოლა იყო, არამედ რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც, ცალკეული შემთხვევაა. ამასთან, პითაგორეიზმის ეს თვისებები მისი სუსტი მხარე უფრო იყო, ვიდრე ძლიერი. მაგრამ ბერძნული ფილოსოფიის ყველა დიდი მოღვაწე მის მიერვე დაარსებულ სკოლა-კვლევის ცენტრს ედგა სათავეში. ნაკლებად მნიშვნელოვანი პიროვნებები ძირეულ სწავლებას ემხრობოდნენ და სკოლის საერთო მემკვიდრეობის შექმნაში შეჰქონდათ წვლილი.
ბერძნული ფილოსოფიის ეს თვისება შემთხვევითი არ არის. ბერძნების აზრით, ფილოსოფიური ძიება ინდივიდს საკუთარ თავში არ კეტავს, პირიქით, ის ძალისხმევათა შეთანხმებასა და იმ ადამიანთა უწყვეტ ურთიერთობას მოითხოვს, რომლებმაც ეს კვლევა ცხოვრების მთავარ მიზნად დაისახეს. ამგვარად, თავად ფილოსოფიური კვლევა განსაზღვრავდა მტკიცე კავშირს მისით დაინტერესებულ ადამიანთა შორის.
ბერძნული ფილოსოფიის პერიოდები
ბერძნული ფილოსოფიის განვითარების დაყოფას პერიოდებად ართულებს მისივე ხასიათი დამოუკიდებელი კვლევისა, რომელსაც მისდევს ინდივიდი და რომლისგანაც ის საკუთარ პიროვნულ ჩამოყალიბებას ელის.
თუმცა ფილოსოფიურ სკოლებში არსებული კვლევის ორგანიზაცია და თანადროულად არსებულ სკოლათა შორის ურთიერთობები (რომლებსაც ერთმანეთთან პოლემიკის დროსაც კი მაინც საერთო ნიადაგი აქვთ) ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებაში გარკვეული პერიოდების გამოყოფის საშუალებას გვაძლევს. თითოეული მათგანი კვლევის ძირეული პრობლემით განისაზღვრება. ამ პრინციპის მიხედვით, ხუთი ძირითადი პერიოდი შეგვიძლია განვასხვავოთ: კოსმოლოგიური, ანთროპოლოგიური, ონტოლოგიური, ეთიკური, რელიგიური.
I. კოსმოლოგიური პერიოდი სოკრატემდელ სკოლებს მოიცავს სოფისტების გამოკლებით. მისი მთავარი პრობლემა იმ ერთეულის გამოვლენაა, რომელიც განსაზღვრავს მსოფლიო წესრიგსა და ადამიანური შემეცნების შესაძლებლობას.
II. ანთროპოლოგიური პერიოდი სოფისტებსა და სოკრატეს მოიცავს და მისი მთავარი პრობლემა ადამიანია.
III. ონტოლოგიურ პერიოდს მიეკუთვნებიან პლატონი და არისტოტელე. ამ პერიოდის მოაზროვნეთა ძირითადი პრობლემა ყოფნის, ან, ზოგადად, რეალობისა და ადამიანის მასთან დამოკიდებულების პრობლემაა. ბერძნული ფილოსოფიური აზრის სიმწიფის ხანად მიჩნეული ეს პერიოდი წინამორბედი ორის მიერ შესწავლილ პრობლემათა სინთეზს გვთავაზობს.
IV. ეთიკური პერიოდი სტოიციზმის, ეპიკურეიზმის, სკეპტიციზმისა და ეკლექტიზმის განვითარების ხანაა. მოაზროვნეები ძირითად პრობლემად ადამიანის ქცევას მიიჩნევენ.
V. რელიგიური პერიოდი ნეოპლატონურ და მასთან მონათესავე სკოლებს აერთიანებს. ამ პერიოდის მოაზროვნეები ადამიანის ღმერთთან ხელახლა დაახლოების გზებს იძიებენ, რადგანაც, მათი აზრით, ადამიანისთვის ეს გადარჩენის ერთადერთი გზაა.
ეს პერიოდები მკაფიო ქრონოლოგიურ ეტაპებად არ არის დაყოფილი. ამგვარი დაყოფის მიზანია ანტიკურ საბერძნეთში ფილოსოფიური კვლევის აღმოცენების, განვითარებისა და დაცემის შემაჯამებელი ზოგადი სურათის დახატვა.
სოკრატემდელები (VI-V სს. ჩვ. წ.-აღ.-მდე)
შესავალი
პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების შესწავლისას მკაფიოდ ჩანს მითოსიდან (ფანტასტიკური წარმოდგენა) ლოგოსზე (რაციონალური ანალიზი) გადასვლა. მითოსის ტრადიციაში ფესვგადგმული ეს ფილოსოფოსები ბუნებას აპყრობენ ყურადღებას და, საგანთა მიერ თითქმის მოჯადოებულნი (=ისინი პოეტები არიან), მის საწყისს ეძებენ (=ფილოსოფოსობენ).
ამგვარად, მათი ფილოსოფიური პრობლემა უფრო რეალობის (ანუ სამყაროსა და ბუნების) პრობლემაა. საგანთა მრავალფეროვნებისა და მათი უწყვეტი სახეცვლილების წინაშე ბუნების ეს მკვლევარები რწმუნდებიან, რომ მრავლობითი (=საგანთა და მათ მოვლენათა მრავალფეროვნება და სიმდიდრე) ერთს ექვემდებარება: ერთი კი არ მომდინარეობს მრავლობითიდან, არამედ პირიქით, მრავლობითი-ერთიდან, რომელიც ასევე ცვლადი, ცვალებადი, ანუ ქმნადი (φύσις = ბუნება) მრავლობითის საწყისიცაა (άρχή).
ბერძენ ფილოსოფოსებს სწამთ, რომ ყოველივეს ქვემოთ არსებობს ერთადერთი და მარადიული რეალობა (საწყისი) და ყოველივე არსებული მისი წარმავალი გამოხატულებაა. ამგვარად, შეგვიძლია აღვნიშნოთ პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების საერთო თვისებები:
1. ისინი ცდილობენ ცვლადი, ანუ ქმნადი მრავლობითის საწყისს მიაკვლიონ, რადგანაც სურთ, იპოვონ ცვლადი და ქმნადი საგნების ფესვი და შემადგენელი.
2. თითქმის ყველა მათგანი საკუთარ დოქტრინას წარმოადგენს პოემის სახით, სახელწოდებით ,,ბუნების შესახებ“ (Περί φύσεως), ამიტომაც მათ ფილოსოფოს-პოეტებს უწოდებენ და ბერძნულ პოეტურ-მითოლოგიურ ტრადიციას უკავშირებენ.
3. შედეგად, მათი რაციონალობა, ანუ კრიტიკული განსჯა (რაშიც მდგომარეობს ფილოსოფოსობა) ძლიერ შემოქმედებით წარმოსახვას ერწყმის. ამგვარად, მიღებული რაციონალობა თანამედროვე ეპოქის ადამიანებს ზოგჯერ ცოტა მოუხეშავი გვეჩვენება. ბერძნული ფილოსოფიის ეს პერიოდი (სოკრატემდელი პერიოდი) ჩვ. წ.-აღ.-მდე VI-V საუკუნეებს მოიცავს: ის იონიური სკოლიდან სოფისტებამდე გრძელდება.
იონიური სკოლა და საწყისის ძიება (VI ს.)
ფილოსოფიური კვლევა ბერძენთა შორის თავდაპირველად მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში დაიწყო. მოგზაურ და მოვაჭრე იონიელებს კავშირი ჰქონდათ აღმოსავლეთის ხალხებთან და ამიტომაც დაინტერესდნენ ამ ხალხებში აღმოცენებული ბუნებრივი კვლევებით. მაგრამ ბერძნები ცალკეული დაკვირვებებიდან ბუნების ზოგად პრობლემაზე გადავიდნენ სამყაროს საწყისის (მთავარი ფესვის, პირველი ელემენტის) ძიებაში. პირველმა ფილოსოფოსებმა პირველი სკოლა-ანტიკური იონიური სკოლა-ჩამოაყალიბეს, რომლის ძირითადი წარმომადგენლებიც არიან მცირე აზიის მილეთის მკვიდრნი თალესი, ანაქსიმანდრე და ანაქსიმენე.
თალესი, ანტიკური საბერძნეთის შვიდ ბრძენთაგან ერთ-ერთი, ფილოსოფოსი და პოლიტიკოსი იყო. იმ დაკვირვების საფუძველზე, რომ ყველაფერში სისველეა, თალესი საწყისად წყალს ასახელებს. მისი დოქტრინის თანახმად, ყველაფერი სულდგმულობს, ანუ ცოცხალია (ილოზოიზმი: ΰλη = მატერია + ζωή = სიცოცხლე); ეს დოქტრინა მითოლოგიურ-პოეტურ გავლენაზე მეტყველებს.
ანაქსიმანდრე აღემატება თალესს და საწყისად განუსაზღვრელს (άπειρον) ასახელებს, რომელსაც ხშირად უსასრულოსაც უწოდებენ. ამ დოქტრინის თანახმად, კოსმოსს, როგორც განსაზღვრულ წესრიგს, საფუძვლად რაღაც განუსაზღვრელი აქვს. ანაქსიმანდრეს ეს პოზიცია რაციონალურად გადმოგვცემს ტრადიციულ დოქტრინას, რომლის მიხედვითაც სამყაროს საწყისად ქაოსი მიიჩნევა. ტერმინი ,,საწყისი“ (άρχή) პირველად სწორედ ანაქსიმანდრემ გამოიყენა. მისი აზრით, ყველა საგანი განუსაზღვრელიდან მომდინარეობს განცალკევების, ანუ განსხვავების გზით: ცხელი და ცივი, მშრალი და სველი და ა.შ. ანუ ეს პრიმიტიული ერთის მსხვრევაა, რომელიც მისგან მომდინარე საგანთა შორის ბრძოლას წარმოქმნის. საწყისის განუსაზღვრელობას, ანუ უსასრულობას, ანაქსიმანდრეს აზრით, შეესაბამება უსასრულო სამყაროთა არსებობის დოქტრინა, ანუ დოქტრინა განუსაზღვრელი რაოდენობის სამყაროთა შესახებ, რომლებიც საგანთა შეუჩერებელი დაყოფის, ანუ გამრავლების შედეგია.
ცოცხალი ორგანიზმის მაგალითით, რომელიც ცოცხლობს, სანამ სუნთქავს, ანაქსიმენე საწყისად ჰაერს ასახელებს. ჰაერი სასიცოცხლო ქროლვაა იმ დიდი ორგანიზმისა, რომელსაც სამყარო ეწოდება (ილოზოიზმი). ანაქსიმენეს აზრით, ყველა საგანი ჰაერის გაუხშების ან კონდენსაციის შედეგად იღებს დასაბამს: გაუხშებით ჰაერი ცეცხლად იქცევა, კონდენსაციით კი-მიწად და წყლად. ამგვარად ვიღებთ ოთხ ელემენტს, რომლებიც ძირეულ ადგილს დაიკავებენ სამყაროს შესახებ ბერძენთა დოქტრინაში. ეს ელემენტებია: მიწა, წყალი, ჰაერი და ცეცხლი-ყველაზე მძიმიდან ყველაზე მსუბუქისკენ, რომელიც ზევით მიილტვის.
პითაგორას სკოლა და რიცხვი, როგორც საწყისი
ტრადიციულად, პითაგორას წინასწარმეტყველი-ჯადოქრის, სასწაულთმოქმედის სახით გვიხატავენ. მას მიეწერება დაფარული ცოდნის ფლობა, რომელსაც მხოლოდ განდობილთ უზიარებდა და რომელიც თავისი მფარველი ღვთაების-აპოლონისგან მიიღო დელფოსელი ქურუმი ქალის, თემისთოკლეას, პირით. სინამდვილეში, ლეგენდარულ ცნობებს თუ არ ჩავთვლით, პითაგორას შესახებ ძალიან ცოტა რამ ვიცით. ის დაახლოებით 571-570 წელს კუნძულ სამოსზე დაიბადა, 532-31 წლებში იტალიაში ჩავიდა და 497-96 წლებში გარდაიცვალა. კროტონში პითაგორამ დააარსა სკოლა, რომელიც ამავე დროს რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც იყო. ეს სკოლა სწრაფად გავრცელდა სამხრეთ იტალიის ბერძნულ ქალაქებში და ხშირად იყო პოლიტიკური ძალაუფლების მატარებელი და ამ ძალაუფლების არისტოკრატული თვალსაზრისით გამტარებელი.
სავსებით შესაძლებელია, რომ პითაგორას არაფერი დაუწერია. ერთადერთი ფილოსოფიური დოქტრინა, რომელიც ნამდვილად შეიძლება მას მიეწეროს, მეტემფსიქოზის, ანუ სიკვდილის შემდეგ სხვა ადამიანებში ან ცხოველებში სამშვინველის გადასახლების შესახებ დოქტრინაა. პითაგორა სხეულს სამშვინველის საპყრობილედ, სხეულებრივ ცხვრებას კი-დასჯად მიიჩნევდა. ფილოსოფია სხეულიდან სამშვინველის გათავისუფლების გზაა. ეს გზა მოითხოვს, ერთი მხრივ, ცოდნას, მეორე მხრივ კი-განწმენდის რიტუალებს, რომლებსაც აღასრულებდნენ პითაგორას სექტაში. ამგვარად, პითაგორელთათვის მეცნიერება სამშვინველის განწმენდის, ხსნისა და თავისუფლებისკენ მისი გაძღოლის საშუალებად იქცევა.
მეცნიერებასთან ერთად პითაგორელთა სექტა გარკვეულ ასკეტურ წესებსაც მისდევდა; სავარაუდოდ, სექტის წევრებს საერთო ქონება ჰქონდათ. სექტაში პითაგორას ღვთაებრივი ცოდნის მატარებლად მიიჩნევდნენ და ამის საფუძველზე იკრძალებოდა მისი სწავლების რაიმე სახით სახეცვლილება (ipse dixit).
მეცნიერული მათემატიკის შექმნა
პითაგორელთა უეჭველი დამსახურებაა მათემატიკის, როგორც მეცნიერების, შექმნა. თუკი, გადმოცემის თანახმად, პითაგორამ, მართლაც, ეგვიპტელთა და მოგზაურობების დროს გაცნობილი აღმოსავლეთის სხვა ხალხებისგან აიღო თავისი მათემატიკური დოქტრინების შთაგონება, მათგან მას მხოლოდ უბრალო მიწისმზომელისთვის საჭირო მარტივი გეომეტრიული ოპერაციებისა და ელემენტარული ანგარიშის შესწავლა შეეძლო.
პითაგორელებმა კი მათემატიკა, რომლის სახელწოდების ავტორობაც მათ ეკუთვნის, ნამდვილ მეცნიერებად აქციეს: კონცეპტუალურად შეიმუშავეს მათემატიკის ძირეული ტერმინები (რაოდენობა, წერტილი, ხაზი, ზედაპირი, კუთხე, სხეული); ისინი პრაქტიკული გამოყენების აბსტრაგირების გზით მოქმედებდნენ. გარდა ამისა, პითაგორელებმა დაამკვიდრეს მათემატიკური მტკიცებულების ის მკაცრი ხასიათი, რომელიც ბერძნული მათემატიკის ნორმად იქცა და მას შემდეგ ნებისმიერი მეცნიერულად ორგანიზებული საგნის იდეალს წარმოადგენს.
რიცხვი, როგორც კოსმოსის საწყისი
პითაგორელთა ფილოსოფია მათი მათემატიკის ანარეკლია. ამ ფილოსოფიის ძირეული თეზისია: რიცხვი საგანთა არსია. წყლის, ჰაერისა და სხვა მატერიალური ელემენტების ნაცვლად, პითაგორელებმა საგანთა შემადგენელ ელემენტად რიცხვი აღიარეს. რა არის ამ განცხადების ზუსტი მნიშვნელობა? პითაგორელები განიხილავდნენ რიცხვს, როგორც ერთეულთა ერთობლიობას, ერთეულს კი გეომეტრიულ წერტილთან აიგივებდნენ.
პითაგორელები თითქმის აიგივებდნენ არითმეტიკასა და გეომეტრიას და აერთიანებდნენ მათ. რიცხვი გეომეტრიულ ფიგურასაც წარმოადგენდა, გეომეტრიული ფიგურა კი რიცხვიც იყო. გეომეტრიული ფიგურა სივრცეში წერტილთა განლაგებაა: რიცხვი ამ განლაგების საზომს გამოხატავს.
პითაგორელთა პრინციპს, რომლის თანახმადაც საგნები რიცხვებია, ზომადი წესრიგის ცნება უდევს საფუძვლად. პითაგორელთა მსგავსად იმის მტკიცება, რომ საგნები რიცხვებისგან შედგება და, მაშასადამე, მთელი სამყარო რიცხვებისგანაა შედგენილი, ნიშნავს, რომ სამყაროს ნამდვილი ბუნება, ისევე, როგორც ცალკეული საგანებისა, გეომეტრიული განლაგებაა, რომელიც რიცხვებით გამოიხატება (ზომადია). მართლაც, რიცხვის მეშვეობით გამოცდილების სხვადასხვა საგანთა ახსნაა შესაძლებელი, ციურ ხსეულთა მოძრაობიდან წელიწადის დროთა მონაცვლეობამდე, მუსიკალური ჰარმონიიდან ვეგეტაციის ციკლამდე. ამიტომაც ისიც კი, რაც რიცხვისგან დაშორებული გვეჩვენება, სინამდვილეში ადვილად დაიყვანება რაოდენობრივ და, მაშასადამე, ზომად სტრუქტურამდე.
პითაგორელთა დიდი მნიშვნელობაც სწორედ იმაში მდგომარებს, რომ მათ პირველებმა დაიყვანეს ზომად წესრიგამდე ბუნება, ანუ ის ხასიათი, რომელიც ბუნებას ობიექტურს (ნამდვილად რეალურს) ხდის. პითაგორელთა განცხადებით, სწორედ ეს წესრიგი აძლევს სამყაროს მთლიანობას, ჰარმონიას და სილამაზეს.
თუკი საგანთა არსი რიცხვია, საგანთა შორის დაპირისპირებები რიცხვთა დაპირისპირებებამდე დაიყვანება. რიცხვი ლუწი და კენტი არსებობს: ეს ძირეული დაპირისპირება ყველა საგანში და, მაშასადამე, მთლიანად სამყაროშიც აირეკლება და თვით სამყაროს ორ ნაწილად დაყოფს, რომელთაგან ერთი კენტს შეესაბამება, მეორე კი - ლუწს. ამგვარად, პითაგორელთა ფილოსოფია დუალისტური ფილოსოფიაა.
ეს დაპირისპირებები სამყაროში ჰარმონიის პრინციპის მეშვეობით თანხმდება ერთმანეთთან. რადგანაც ჰარმონიის მეცნიერება მუსიკაა, მუსიკალური დამოკიდებულებები გამოხატავენ უნივერსალური ჰარმონიის ბუნებას და წარმოადგენენ სამყაროში არსებული ყველა ჰარმონიის ნიმუშს.
ყოფნისა და ქმნადობის ბრძოლა
სათაურში ხსენებული ბრძოლის მთავარი გმირები არიან ჰერაკლიტე და პარმენიდე.
ჰერაკლიტე ეფესელის (მცირე აზია, VI ს-ის დას.) შესახებ მცირე ცნობები მოგვეპოვება. მას გაუგებარს (Εσωτεινός) უწოდებდნენ მის დოქტრინათა ბუნდოვანების გამო, რომლებმაც ბუნების შესახებ პოემის ფრაგმენტების სახით მოაღწია ჩვენამდე.
პარმენიდე (VI ს.), ელეადან (ლათინურად ველია, მდებარეობდა დიდ საბერძნეთში, დღეს ამ დასახლების ნანგრევები სალერნოს ყურეშია). პარმენიდემ დააარსა სკოლა, რომელსაც, ქალაქის სახელწოდების მიხედვით, ელეური ეწოდა. თავდაპირველად ამ სკოლის დაარსება კოლოფონელ სენოფანეს მიეწერებოდა, მაგრამ ეს ერთობ საეჭვოა. სენოფანეს მიაწერენ ტრადიციული პოლითეიზმის კრიტიკასა და ერთი, ყველა ღმერთსა და ადამიანზე აღმატეული, ღმერთის აღიარებას (მონოთეიზმი). დღემდე სენოფანეს რამდენიმე ლექსი შემორჩა, პარმენიდეს შემოქმედებას კი ტრადიციული სათაურის მქონე (ბუნების შესახებ) პოემის საკმაოდ დიდი რაოდენობით შემორჩენილი ფრაგმენტების მიხედვით ვიცნობთ.
წიგნიდან: ფილოსოფიის ისტორია
ზემოთ აღნიშნულიდან ნათელია, თუ რატომ აცხადებენ დღევანდელი ისტორიკოსები წინაელინური კულტურებისადმი (და უკიდურესი აღმოსავლეთის დიდი ფილოსოფიური მიმდინარებებისადმი) ინტერესის მიუხედავად, რომ ჩვენამდე მოღწეული ფორმით და ჩვენს ხელთ არსებული დოკუმენტების თანახმად, ,,ფილოსოფია და მეცნიერება საბერძნეთში აღმოცენდა“.
ბერძნული ცივილიზაციის ხასიათი და განვითარება
ელინური ფილოსოფიისა და მეცნიერების თვითმყოფადობის დადასტურების შემდეგ ბუნებრივად იბადება კითხვა: რა ფაქტორებმა განაპირობა საბერძნეთში აზროვნების განვითარება? რასაკვირველია, შეუძლებელია ასეთ შეკითხვაზე პასუხად ფილოსოფიის აღმოცენების განმსაზღვრელ ,,მიზეზთა“ მზა სიის მოყვანა. ჩვენ მხოლოდ ფილოსოფიის აღმოცენებისა და მისი აყვავებისთვის ხელსაყრელ, ბერძნული საზოგადოებისათვის დამახასიათებელ ცალკეულ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ პირობებს გამოვყოფთ. ამ პირობების ერთობლიობამ წარმოქმნა ბერძნული ცივილიზაციის ის განსაკუთრებული, ორიგინალური ტიპი, რომელიც მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა ახლო თუ შორეული აღმოსავლეთის ხალხების ცივილიზაციათაგან. მართლაც, თითქმის ყველა წინაბერძნული ცივილიზაცია მონარქისტული ცენტრალიზებული ტიპის სახელმწიფოს წარმოადგენს, სადაც მმართველობისა და ცოდნის სადავეები ღვთისმსახურთა და მეომართა ძლევამოსილ კასტებს უპყრიათ ხელთ. ეს კასტები ძირითად დასაყრდენს წარმოადგენდნენ ერთპიროვნული მონარქებისთვის, რომლებსაც ეთაყვანებოდნენ, როგორც ნახევრად ღვთაებრივ არსებებს. ამგვარ ცივილიზაციებს ავტორიტარული და ტრადიციონალისტური ხასიათი და, ამგვარად, სტატიკურობა ახასიათებს, რადგანაც ისინი ცდილობენ, მაქსიმალურად შეზღუდონ საკუთარი კულტურა და დაიცვან ის ცვლილებებისგან. ამის მისაღწევად არსებული გაბატონებული აზროვნება და ცხოვრების წესი რელიგიის დახმარებით წმინდად ცხადდება. ასეთ საზოგადოებაში თავისუფალი კრიტიკული და რაციონალური კვლევის, ანუ ფილოსოფიის აღმოცენებას უდიდესი წინააღმდეგობები ეღობება.
საბერძნეთში კი სხვაგვარი ვითარებაა. უპირველეს ყოვლისა, ჰომეროსის ეპოქიდან მოყოლებული, უძველეს პატრიარქალურ მონარქიას აქ არისტოკრატული მთავრობები და რესპუბლიკები ჩაენაცვლა. ამასთან, ცენტრალიზებული სახელმწიფოს ნაცვლად, საბერძნეთში ქალაქ-სახელმწიფოთა მრავალფეროვანი და დაქსაქსული თანავარსკვლავედი აღმოცენდა. დაბოლოს, საბერძნეთის მმართველი არისტოკრატია სრულებით არ ჰგავს აღმოსავლეთში გაბატონებულ ღვთისმსახურთა და მეომართა კასტებს, რადგანაც ბერძნულ ცივილიზაციაში ღვთისმსახურებს, რელიგიის მნიშვნელობის მიუხედავად, ძალაუფლება და დიდი გავლენა არ გააჩნდათ.
ჩვეულებრივ, ბერძნული პოლისების განვითარება ოლიგარქიული არისტოკრატიის მმართველობის სტდიაზე არ წყდება; რთული და არათანაბარი განვითარების გზით (რითაც სარგებლობენ ცალკეული ინდივიდები: ტირანები, ანუ ერთპიროვნული მმართველები) პოლისები სახელმწიფოს მართვის დემოკრატიული ფორმისკენ მიდიან, რაც პირველი ამგვარი მაგალითია მსოფლიო ისტორიაში. ,,პოლისი“ იმ თავისუფალ ადამიანთა საზოგადოებაა, რომლებიც საჯარო დებატების მეშვეობით დამოუკიდებლად წყვეტენ საზოგადო მნიშვნელობის საკითხებს. მაგრამ დისკუსია და განსხვავებულ აზრთა კრიტიკული დაპირისპირება საჭიროებს და, ამავე დროს, აყალიბებს ახალ სამყაროს აღქმას: ადამიანი პასიური დაკვირვებით, ტრადიციისა და მისი ფორმების (მითოსი, რელიგია, პოეზია და ა.შ.) ბრმა პატივისცემით აღარ კმაყოფილდება, არამედ ცდილობს, ინტელექტუალურად დამაჯერებელი მოტივაცია მოუძებნოს საკუთარ ქცევასა და იდეებს და ,,გონივრული“ და ,,არაგონივრული“ განასხვაოს ერთმანეთისგან. ამგვარ სოციალურ-პოლიტიკურ გარემოში, რომელსაც ცვალებადობა და წარსულში დამკვიდრებულ მოდელთა ეჭვქვეშ დაყენება ახასიათებს, ხელსაყრელი პირობები იქმნება ფილოსოფიის ჩასახვისა და აღმოცენებისათვის. თავის მხრივ, ასეთ საზოგადოებაში ფილოსოფიაც უწყობს ხელს კულტურის გაახალგაზრდავებასა და მისი საერო ხასიათის განმტკიცებას. ამასთან, საბერძნეთში არ არსებობს ღვთაებრივი სიტყვის შემცველი წმინდა წიგნების შემნახველად მიჩნეული ღვთისმსახურთა კლასი, ამიტომაც თავისუფალმა აზროვნებამ აქ უფრო ადვილად შეძლო საზოგადოებაში დამკვიდრება.
თანამედროვე სახელმწიფოთაგან განსხვავებით, ბერძნული ქალაქი-სახელმწიფო არა მხოლოდ პოლიტიკური სუბიექტი, არამედ ასევე რელიგიური ერთობაცაა. მიუხედავად იმისა, რომ ღვთისმსახურები ძალაუფლებას არ ფლობენ, რელიგია პოლისებში ძირეულ როლს თამაშობს. თითოეული ქალაქი ამაყობს ღვთაებრივი ან ნახევრად ღვთაებრივი წარმოშობის თავისი მითოსური დამაარსებელით და ჰყავს განსაკუთრებული მფარველი ღვთაება. თავდაპირველად თვით კანონებიც კი ღვთაებრივი წარმოშობისა თუ შთაგონების ნაყოფად მიიჩნეოდა და მხოლოდ მოგვიანებით იქნა აღიარებული ადამიანის ქმნილებად. პოლისებმა ბოლომდე შემოინახეს ეს ეთიკურ-რელიგიური ხასიათი: მეტიც, დროთა მსვლელობასთან ერთად აღნიშნული ხასიათი ცვლილებას განიცდის და ახალ ტენდენციებს ეხამება. ყოველივე ეს გარკვეულ შეზღუდვებს უქმნის აზროვნების თავისუფლებას, რომლითაც საზრდოობს ახალგაზრდა ბერძნული ფილოსოფია. ზოგ შემთხვევაში მშობლიური ღმერთების აშკარა უარყოფამ მკრეხელობის ბრალდებები გამოიწვია (მაგალითად, ანაქსაგორასა და პროტაგორას შემთხვევებში) და სოკრატეს წინააღმდეგ გამართული სასამართლოს ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად იქცა. მაგრამ ამ შეზღუდვებს არ მიუღია ისეთი ფორმები, რომ ბერძენთა თავისუფალი ფილოსოფიურ-მეცნიერული კვლევის შეჩერება შესძლებოდა.
დინამიკური საზოგადოება და ფილოსოფია
ბერძნულ ფილოსოფიასა და დინამიკურ საზოგადოებას შორის დამკვიდრებული ეს კავშირი (რაც დღევანდელ მეცნიერთა მიერ ხელახლა აღიარებული ,,კლასიკური“ თეზისისადმი შეგნებული მიბრუნებაა) იმის გაგებაშიც გვეხმარება, თუ 1) რატომ არ განვითარდა ფილოსოფია, მაგალითად, სპარტის საზოგადოებაში და 2) რატომ აღმოცენდა ბერძნული ფილოსოფია თავდაპირველად კოლონიებსა და შემდეგ - საბერძნეთის ცენტრალურ ნაწილში. სპარტის საზოგადოებაში გამეფებული კონსერვატორული სტატიკურობით გამორჩეული მილიტარისტული და ავტორიტარული სულისკვეთება ნამდვილად არ იყო იდეალური გარემო ფილოსოფიური აზროვნების ასაყვავებლად. ასეთი გარემო თავდაპირველად არც ათენში იყო, სადაც ჯერ მყარად იყო ფესვგადგმული საკუთარ თავში ჩაკეტილი ანტიკური ქალაქის ცხოვრებისა და აზროვნების ატავისტური წესები. ამ დროს ათენი ძალზე შორს იყო განახლებისადმი იმ მიდრეკილებისაგან, რომელიც მოგვიანებით მის ერთ-ერთ ძირითად დამახასიათებელ თვისებად იქცა.
სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური ვითარება, რომელმაც ფილოსოფიის განვითრებისათვის ხელსაყრელი, უფრო მოქნილი კულტურა და მენტალიტეტი წარმოშვა, მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში ჩამოყალიბდა, რომლებმაც პირველებმა მიაღწიეს გარკვეულ კეთილდღეობას. აქ წარმოქმნილ ,,შერეულ“ საზოგადოებაში არა მხოლოდ მიწათმოქმედებას, არამედ ვაჭრობასაც მისდევდნენ. სწორედ იონიაში ვხედავთ საქონლის, იდეათა და გამოცდილებათა თავისუფალ გაცვლას და იმ თავისუფალ ინსტიტუტთა არსებობას, რომლებმაც განაპირობა აქ მატერიკულ საბერძნეთზე უფრო ადრე ღია საზოგადოების ჩამოყალიბება. საბერძნეთისათვის ტიპიური ეს საზოგადოება ძირითადი მასტიმულირებელი ფაქტორია ფილოსოფიური რაციონალიზმის აღმოცენებისათვის. მხოლოდ სპარსეთთან გადატანილი ომების შემდეგ პოლიტიკური ძალაუფლების მოპოვების, სოციალური და კულტურული სტრუქტურების გაახალგაზრდავებისა და დემოკრატიული ინსტიტუტების დამკვიდრების შედეგად იქცა ათენი ელადის ინტელექტუალური ცხოვრების ცენტრად. ამავე დროს ათენი ბერძნული თავისუფლებისა და ბერძნული ფილოსოფიის დედაქალაქია.
მითოსური კოსმოლოგია, მისტერიები და შვიდი ბრძენი
ბერძნულ ხელოვნებასა და რელიგიაში ჯერ კიდევ ფილოსოფიური აზროვნების აღმოცენებამდე არსებობდა გარკვეული მოსაზრებები ადამიანსა და რეალობაზე. ამ მხრივ, პირველ რიგში აღსანიშნავია მითიური კოსმოლოგია, მისტერიების რელიგიური სწავლებები, შვიდი ბრძენის გამონათქვამები და პოეტების ეთიკურ-პოლიტიკური ნააზრევი. სწორედ აქ ვპოულობთ ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების პირველ გამოვლინებებს.
ბერძნული მითოსური კოსმოლოგიის ყველაზე ძველი დოკუმენტია ჰესიოდეს თეოგონია, რომელშიც ანტიკური ტრადიციების გავლენა იგრძნობა. არისტოტელემ გამოთქვა მოსაზრება, რომ ჰესიოდე, შესაძლოა, პირველი ჩაეძია საგანთა არსს, როდესაც წარმოთქვა:
,,თავდაპირველად იყო ქაოსი, შემდეგ იყო ფართომკერდიანი დედამიწა... და სიყვარული, უმშვენიერესი უკვდავ ღმერთთა შორის“ (თეოგონია, 116). ამ ფრაზაში ფილოსოფიური ხასიათისაა საწყისი მდგომარეობის პრობლემა, რომელმაც დასაბამი მისცა სამყაროს, და იმ ძალის პრობლემა, რომელმაც შექმნა სამყარო. მაგრამ ამ ფილოსოფიურ პრობლემაზე პასუხი მისტიკური ხასიათისაა. ქაოსი, უფსკრული, დედამიწა, სიყვარული და ა.შ. მითოსურ არსებებში განპიროვნდება.
ჰესიოდეს შემდეგ პირველი პოეტი, რომლის კოსმოლოგიურ ნაშრომსაც ვიცნობთ, ანაქსიმანდრეს თანამედროვე ფერეკიდე სიროსელი. ის, სავარაუდოდ, ჩვ. წ. აღ.-მდე 600-596 წლებს შორის დაიბადა. ფერეკიდეს თქმით, უწინარეს ყოვლისა და სამარადისოდ იყვნენ ზევსი, ქრონოსი და ქტონოსი. ქტონოსი იყო დედამიწა, ქრონოსი-დრო, ზევსი კი-ზეცა. სიყვარულად, ანუ ეროსად გარდაქმნილი ზევსი განაგრძობს სამყაროს შექმნას. ამ მითოსში პირველად ხდება სამყაროს შემქმნელი ძალისა და მატერიის ერთმანეთისგან განსხვავება.
ფილოსოფიური აზროვნების მოთხოვნილებაზე მეტყველებს მისტერიების რელიგია, რომელიც საბერძნეთში ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნიდან გავრცელდა. ამ რელიგიას მიეკუთვნებოდნენ თრაკიაში წარმოშობილი დიონისეს კულტი, დემეტრას კულტი, რომლის საიდუმლოებებსაც ელევსინში აღასრულებდნენ, და, უმთავრესად, ორფიზმი. ორფიზმიც დიონისეს კულტისადმი მიძღვნილი მიმდინარეობა იყო, მაგრამ რელიგიური ხელისუფლის წარმოშობას უკავშირებდა ზეშთაგონებას, გამოცხადებას და საზოგადოების სახით იყო ორგანიზებული. გამოცხადება მიეწერებოდა თრაკიელ ორფეოსს, რომელიც ჰადესის სამეფოში ჩავიდა. ამ საზოგადოების რიტუალთა მიზანი განდობილის სამშვინველის განწმედა იყო, რათა ის ,,დაბადებათა წრისათვის“ ჩამოეცილებინათ, ანუ მის სხეულში სხვა ცოცხალ არსებათა ჩასახლება აღეკვეთათ. ორფიზმის ძირეული სწავლებაა მეცნიერებისა და, ზოგადად, აზროვნების, როგორც ცხოვრების გზის, კონცეფცია: ის მოიაზრება, როგორც ძიება, რომელსაც ადამიანის ნამდვილ ცხოვრებასთან მივყავართ. ანალოგიურად აღიქვამდა ფილოსოფიას პლატონი, რომლის ფედონშიც ცხადად ჩანს ორფისტული სწავლების პრინციპები.
მითოსურ კოსმოლოგიასა და მისტერიებში ფილოსოფიური აზროვნების პირველ გაელვებასთან ერთად შვიდი ბრძენის ლეგენდაში ზნეობრივი განსჯის პირველი ნიშნები ჩნდება.
პოეზია
მაგრამ ის ატმოსფერო, რომელშიც ბერძნული ფილოსოფიის დაბადება და აყვავება გახდა შესაძლებელი, პოეზიის მიერ იყო შემზადებული. ბერძენი პოეტების ზნეობრივმა განსჯამ ჩამოაყალიბა ძირეული ცნებები, რომლებიც ფილოსოფოსებს უნდა გამოეყენებინათ სამყაროს შესახებ მსჯელობისას. სამყაროს გამაერთიანებელი კანონის ჩანაფიქრს პირველად ჰომეროსთან ვხვდებით. ოდისეა მთლიანად არის გამსჭვალული რწმენით სამართლიანობის ერთიანი კანონისა, რომლის მფარველებად და გარანტებადაც ღმერთები გვევლინებიან. ეს კანონი ადამიანის არსებობაში წინასწარ განსაზღვრულ წესრიგს ამკვიდრებს, რომლის მიხედვითაც, მართალი იმარჯვებს, უსამართლო და ბოროტი კი ისჯება. ჰესიოდემ ამგვარი კანონის პერსონიფიცირებული სახე მოგვცა ზევსის ასულის დიკეს სახით, რომელიც მამის გვერდით ზის და თვალყურს ადევნებს, რომ უსამართლობის ჩამდენი ადამიანები დაისაჯონ.
სოლონს მტკიცედ სწამს, რომ სამართლის-ერთობლივი თანაარსებობის საფუძვლის-ნორმების დამრღვევს ულმობელი სასჯელი დაატყდება თავს. მისი აზრით, თუ ადამიანმა სასჯელის თავიდან აცილება მოახერხა, ეს რისხვა მის შთამომავლობას ეწევა.
ესქილე კი სამართლის ამ უნივერსალური კანონის რელიგიურ წინასწარმეტყველად გვევლინება; თავის ტრაგედიებში ის სწორედ სამართლის ტრიუმფს აღწერს.
ფილოსოფიური სკოლები
ფილოსოფიურ კვლევას საბერძნეთში დასაბამიდანვე ერთობლივი ძიების ხასიათი ჰქონდა. თანამოაზრეები მხოლოდ რეგულარული მეცადინეობის მიზნით არ ერთიანდებოდნენ სკოლებად: ნაკლებად სავარაუდოა, ანტიკური საბერძნეთის სკოლებში არისტოტელემდე სწავლების ამგვარ წესს ეარსება. ერთი სკოლის მიმდევრებს ,,მეგობრებს“, კოლეგებს უწოდებდნენ, ისინი ერთიანდებოდნენ, რათა ,,საერთო ცხოვრებით“ ეცხოვრათ ეჭვებისა და სიძნელეების ურთიერთგაზიარებით. ერთობლივ ძიებაში მყოფთ, არა მხოლოდ საერთო მოსაზრებები, არამედ ცხოვრების წესი და ჩვევები აკავშირებდათ. მაგალითი პითაგორას სკოლისა, რომელიც არა მხოლოდ ფილოსოფიური სკოლა იყო, არამედ რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც, ცალკეული შემთხვევაა. ამასთან, პითაგორეიზმის ეს თვისებები მისი სუსტი მხარე უფრო იყო, ვიდრე ძლიერი. მაგრამ ბერძნული ფილოსოფიის ყველა დიდი მოღვაწე მის მიერვე დაარსებულ სკოლა-კვლევის ცენტრს ედგა სათავეში. ნაკლებად მნიშვნელოვანი პიროვნებები ძირეულ სწავლებას ემხრობოდნენ და სკოლის საერთო მემკვიდრეობის შექმნაში შეჰქონდათ წვლილი.
ბერძნული ფილოსოფიის ეს თვისება შემთხვევითი არ არის. ბერძნების აზრით, ფილოსოფიური ძიება ინდივიდს საკუთარ თავში არ კეტავს, პირიქით, ის ძალისხმევათა შეთანხმებასა და იმ ადამიანთა უწყვეტ ურთიერთობას მოითხოვს, რომლებმაც ეს კვლევა ცხოვრების მთავარ მიზნად დაისახეს. ამგვარად, თავად ფილოსოფიური კვლევა განსაზღვრავდა მტკიცე კავშირს მისით დაინტერესებულ ადამიანთა შორის.
ბერძნული ფილოსოფიის პერიოდები
ბერძნული ფილოსოფიის განვითარების დაყოფას პერიოდებად ართულებს მისივე ხასიათი დამოუკიდებელი კვლევისა, რომელსაც მისდევს ინდივიდი და რომლისგანაც ის საკუთარ პიროვნულ ჩამოყალიბებას ელის.
თუმცა ფილოსოფიურ სკოლებში არსებული კვლევის ორგანიზაცია და თანადროულად არსებულ სკოლათა შორის ურთიერთობები (რომლებსაც ერთმანეთთან პოლემიკის დროსაც კი მაინც საერთო ნიადაგი აქვთ) ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებაში გარკვეული პერიოდების გამოყოფის საშუალებას გვაძლევს. თითოეული მათგანი კვლევის ძირეული პრობლემით განისაზღვრება. ამ პრინციპის მიხედვით, ხუთი ძირითადი პერიოდი შეგვიძლია განვასხვავოთ: კოსმოლოგიური, ანთროპოლოგიური, ონტოლოგიური, ეთიკური, რელიგიური.
I. კოსმოლოგიური პერიოდი სოკრატემდელ სკოლებს მოიცავს სოფისტების გამოკლებით. მისი მთავარი პრობლემა იმ ერთეულის გამოვლენაა, რომელიც განსაზღვრავს მსოფლიო წესრიგსა და ადამიანური შემეცნების შესაძლებლობას.
II. ანთროპოლოგიური პერიოდი სოფისტებსა და სოკრატეს მოიცავს და მისი მთავარი პრობლემა ადამიანია.
III. ონტოლოგიურ პერიოდს მიეკუთვნებიან პლატონი და არისტოტელე. ამ პერიოდის მოაზროვნეთა ძირითადი პრობლემა ყოფნის, ან, ზოგადად, რეალობისა და ადამიანის მასთან დამოკიდებულების პრობლემაა. ბერძნული ფილოსოფიური აზრის სიმწიფის ხანად მიჩნეული ეს პერიოდი წინამორბედი ორის მიერ შესწავლილ პრობლემათა სინთეზს გვთავაზობს.
IV. ეთიკური პერიოდი სტოიციზმის, ეპიკურეიზმის, სკეპტიციზმისა და ეკლექტიზმის განვითარების ხანაა. მოაზროვნეები ძირითად პრობლემად ადამიანის ქცევას მიიჩნევენ.
V. რელიგიური პერიოდი ნეოპლატონურ და მასთან მონათესავე სკოლებს აერთიანებს. ამ პერიოდის მოაზროვნეები ადამიანის ღმერთთან ხელახლა დაახლოების გზებს იძიებენ, რადგანაც, მათი აზრით, ადამიანისთვის ეს გადარჩენის ერთადერთი გზაა.
ეს პერიოდები მკაფიო ქრონოლოგიურ ეტაპებად არ არის დაყოფილი. ამგვარი დაყოფის მიზანია ანტიკურ საბერძნეთში ფილოსოფიური კვლევის აღმოცენების, განვითარებისა და დაცემის შემაჯამებელი ზოგადი სურათის დახატვა.
სოკრატემდელები (VI-V სს. ჩვ. წ.-აღ.-მდე)
შესავალი
პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების შესწავლისას მკაფიოდ ჩანს მითოსიდან (ფანტასტიკური წარმოდგენა) ლოგოსზე (რაციონალური ანალიზი) გადასვლა. მითოსის ტრადიციაში ფესვგადგმული ეს ფილოსოფოსები ბუნებას აპყრობენ ყურადღებას და, საგანთა მიერ თითქმის მოჯადოებულნი (=ისინი პოეტები არიან), მის საწყისს ეძებენ (=ფილოსოფოსობენ).
ამგვარად, მათი ფილოსოფიური პრობლემა უფრო რეალობის (ანუ სამყაროსა და ბუნების) პრობლემაა. საგანთა მრავალფეროვნებისა და მათი უწყვეტი სახეცვლილების წინაშე ბუნების ეს მკვლევარები რწმუნდებიან, რომ მრავლობითი (=საგანთა და მათ მოვლენათა მრავალფეროვნება და სიმდიდრე) ერთს ექვემდებარება: ერთი კი არ მომდინარეობს მრავლობითიდან, არამედ პირიქით, მრავლობითი-ერთიდან, რომელიც ასევე ცვლადი, ცვალებადი, ანუ ქმნადი (φύσις = ბუნება) მრავლობითის საწყისიცაა (άρχή).
ბერძენ ფილოსოფოსებს სწამთ, რომ ყოველივეს ქვემოთ არსებობს ერთადერთი და მარადიული რეალობა (საწყისი) და ყოველივე არსებული მისი წარმავალი გამოხატულებაა. ამგვარად, შეგვიძლია აღვნიშნოთ პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების საერთო თვისებები:
1. ისინი ცდილობენ ცვლადი, ანუ ქმნადი მრავლობითის საწყისს მიაკვლიონ, რადგანაც სურთ, იპოვონ ცვლადი და ქმნადი საგნების ფესვი და შემადგენელი.
2. თითქმის ყველა მათგანი საკუთარ დოქტრინას წარმოადგენს პოემის სახით, სახელწოდებით ,,ბუნების შესახებ“ (Περί φύσεως), ამიტომაც მათ ფილოსოფოს-პოეტებს უწოდებენ და ბერძნულ პოეტურ-მითოლოგიურ ტრადიციას უკავშირებენ.
3. შედეგად, მათი რაციონალობა, ანუ კრიტიკული განსჯა (რაშიც მდგომარეობს ფილოსოფოსობა) ძლიერ შემოქმედებით წარმოსახვას ერწყმის. ამგვარად, მიღებული რაციონალობა თანამედროვე ეპოქის ადამიანებს ზოგჯერ ცოტა მოუხეშავი გვეჩვენება. ბერძნული ფილოსოფიის ეს პერიოდი (სოკრატემდელი პერიოდი) ჩვ. წ.-აღ.-მდე VI-V საუკუნეებს მოიცავს: ის იონიური სკოლიდან სოფისტებამდე გრძელდება.
იონიური სკოლა და საწყისის ძიება (VI ს.)
ფილოსოფიური კვლევა ბერძენთა შორის თავდაპირველად მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში დაიწყო. მოგზაურ და მოვაჭრე იონიელებს კავშირი ჰქონდათ აღმოსავლეთის ხალხებთან და ამიტომაც დაინტერესდნენ ამ ხალხებში აღმოცენებული ბუნებრივი კვლევებით. მაგრამ ბერძნები ცალკეული დაკვირვებებიდან ბუნების ზოგად პრობლემაზე გადავიდნენ სამყაროს საწყისის (მთავარი ფესვის, პირველი ელემენტის) ძიებაში. პირველმა ფილოსოფოსებმა პირველი სკოლა-ანტიკური იონიური სკოლა-ჩამოაყალიბეს, რომლის ძირითადი წარმომადგენლებიც არიან მცირე აზიის მილეთის მკვიდრნი თალესი, ანაქსიმანდრე და ანაქსიმენე.
თალესი, ანტიკური საბერძნეთის შვიდ ბრძენთაგან ერთ-ერთი, ფილოსოფოსი და პოლიტიკოსი იყო. იმ დაკვირვების საფუძველზე, რომ ყველაფერში სისველეა, თალესი საწყისად წყალს ასახელებს. მისი დოქტრინის თანახმად, ყველაფერი სულდგმულობს, ანუ ცოცხალია (ილოზოიზმი: ΰλη = მატერია + ζωή = სიცოცხლე); ეს დოქტრინა მითოლოგიურ-პოეტურ გავლენაზე მეტყველებს.
ანაქსიმანდრე აღემატება თალესს და საწყისად განუსაზღვრელს (άπειρον) ასახელებს, რომელსაც ხშირად უსასრულოსაც უწოდებენ. ამ დოქტრინის თანახმად, კოსმოსს, როგორც განსაზღვრულ წესრიგს, საფუძვლად რაღაც განუსაზღვრელი აქვს. ანაქსიმანდრეს ეს პოზიცია რაციონალურად გადმოგვცემს ტრადიციულ დოქტრინას, რომლის მიხედვითაც სამყაროს საწყისად ქაოსი მიიჩნევა. ტერმინი ,,საწყისი“ (άρχή) პირველად სწორედ ანაქსიმანდრემ გამოიყენა. მისი აზრით, ყველა საგანი განუსაზღვრელიდან მომდინარეობს განცალკევების, ანუ განსხვავების გზით: ცხელი და ცივი, მშრალი და სველი და ა.შ. ანუ ეს პრიმიტიული ერთის მსხვრევაა, რომელიც მისგან მომდინარე საგანთა შორის ბრძოლას წარმოქმნის. საწყისის განუსაზღვრელობას, ანუ უსასრულობას, ანაქსიმანდრეს აზრით, შეესაბამება უსასრულო სამყაროთა არსებობის დოქტრინა, ანუ დოქტრინა განუსაზღვრელი რაოდენობის სამყაროთა შესახებ, რომლებიც საგანთა შეუჩერებელი დაყოფის, ანუ გამრავლების შედეგია.
ცოცხალი ორგანიზმის მაგალითით, რომელიც ცოცხლობს, სანამ სუნთქავს, ანაქსიმენე საწყისად ჰაერს ასახელებს. ჰაერი სასიცოცხლო ქროლვაა იმ დიდი ორგანიზმისა, რომელსაც სამყარო ეწოდება (ილოზოიზმი). ანაქსიმენეს აზრით, ყველა საგანი ჰაერის გაუხშების ან კონდენსაციის შედეგად იღებს დასაბამს: გაუხშებით ჰაერი ცეცხლად იქცევა, კონდენსაციით კი-მიწად და წყლად. ამგვარად ვიღებთ ოთხ ელემენტს, რომლებიც ძირეულ ადგილს დაიკავებენ სამყაროს შესახებ ბერძენთა დოქტრინაში. ეს ელემენტებია: მიწა, წყალი, ჰაერი და ცეცხლი-ყველაზე მძიმიდან ყველაზე მსუბუქისკენ, რომელიც ზევით მიილტვის.
პითაგორას სკოლა და რიცხვი, როგორც საწყისი
ტრადიციულად, პითაგორას წინასწარმეტყველი-ჯადოქრის, სასწაულთმოქმედის სახით გვიხატავენ. მას მიეწერება დაფარული ცოდნის ფლობა, რომელსაც მხოლოდ განდობილთ უზიარებდა და რომელიც თავისი მფარველი ღვთაების-აპოლონისგან მიიღო დელფოსელი ქურუმი ქალის, თემისთოკლეას, პირით. სინამდვილეში, ლეგენდარულ ცნობებს თუ არ ჩავთვლით, პითაგორას შესახებ ძალიან ცოტა რამ ვიცით. ის დაახლოებით 571-570 წელს კუნძულ სამოსზე დაიბადა, 532-31 წლებში იტალიაში ჩავიდა და 497-96 წლებში გარდაიცვალა. კროტონში პითაგორამ დააარსა სკოლა, რომელიც ამავე დროს რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც იყო. ეს სკოლა სწრაფად გავრცელდა სამხრეთ იტალიის ბერძნულ ქალაქებში და ხშირად იყო პოლიტიკური ძალაუფლების მატარებელი და ამ ძალაუფლების არისტოკრატული თვალსაზრისით გამტარებელი.
სავსებით შესაძლებელია, რომ პითაგორას არაფერი დაუწერია. ერთადერთი ფილოსოფიური დოქტრინა, რომელიც ნამდვილად შეიძლება მას მიეწეროს, მეტემფსიქოზის, ანუ სიკვდილის შემდეგ სხვა ადამიანებში ან ცხოველებში სამშვინველის გადასახლების შესახებ დოქტრინაა. პითაგორა სხეულს სამშვინველის საპყრობილედ, სხეულებრივ ცხვრებას კი-დასჯად მიიჩნევდა. ფილოსოფია სხეულიდან სამშვინველის გათავისუფლების გზაა. ეს გზა მოითხოვს, ერთი მხრივ, ცოდნას, მეორე მხრივ კი-განწმენდის რიტუალებს, რომლებსაც აღასრულებდნენ პითაგორას სექტაში. ამგვარად, პითაგორელთათვის მეცნიერება სამშვინველის განწმენდის, ხსნისა და თავისუფლებისკენ მისი გაძღოლის საშუალებად იქცევა.
მეცნიერებასთან ერთად პითაგორელთა სექტა გარკვეულ ასკეტურ წესებსაც მისდევდა; სავარაუდოდ, სექტის წევრებს საერთო ქონება ჰქონდათ. სექტაში პითაგორას ღვთაებრივი ცოდნის მატარებლად მიიჩნევდნენ და ამის საფუძველზე იკრძალებოდა მისი სწავლების რაიმე სახით სახეცვლილება (ipse dixit).
მეცნიერული მათემატიკის შექმნა
პითაგორელთა უეჭველი დამსახურებაა მათემატიკის, როგორც მეცნიერების, შექმნა. თუკი, გადმოცემის თანახმად, პითაგორამ, მართლაც, ეგვიპტელთა და მოგზაურობების დროს გაცნობილი აღმოსავლეთის სხვა ხალხებისგან აიღო თავისი მათემატიკური დოქტრინების შთაგონება, მათგან მას მხოლოდ უბრალო მიწისმზომელისთვის საჭირო მარტივი გეომეტრიული ოპერაციებისა და ელემენტარული ანგარიშის შესწავლა შეეძლო.
პითაგორელებმა კი მათემატიკა, რომლის სახელწოდების ავტორობაც მათ ეკუთვნის, ნამდვილ მეცნიერებად აქციეს: კონცეპტუალურად შეიმუშავეს მათემატიკის ძირეული ტერმინები (რაოდენობა, წერტილი, ხაზი, ზედაპირი, კუთხე, სხეული); ისინი პრაქტიკული გამოყენების აბსტრაგირების გზით მოქმედებდნენ. გარდა ამისა, პითაგორელებმა დაამკვიდრეს მათემატიკური მტკიცებულების ის მკაცრი ხასიათი, რომელიც ბერძნული მათემატიკის ნორმად იქცა და მას შემდეგ ნებისმიერი მეცნიერულად ორგანიზებული საგნის იდეალს წარმოადგენს.
რიცხვი, როგორც კოსმოსის საწყისი
პითაგორელთა ფილოსოფია მათი მათემატიკის ანარეკლია. ამ ფილოსოფიის ძირეული თეზისია: რიცხვი საგანთა არსია. წყლის, ჰაერისა და სხვა მატერიალური ელემენტების ნაცვლად, პითაგორელებმა საგანთა შემადგენელ ელემენტად რიცხვი აღიარეს. რა არის ამ განცხადების ზუსტი მნიშვნელობა? პითაგორელები განიხილავდნენ რიცხვს, როგორც ერთეულთა ერთობლიობას, ერთეულს კი გეომეტრიულ წერტილთან აიგივებდნენ.
პითაგორელები თითქმის აიგივებდნენ არითმეტიკასა და გეომეტრიას და აერთიანებდნენ მათ. რიცხვი გეომეტრიულ ფიგურასაც წარმოადგენდა, გეომეტრიული ფიგურა კი რიცხვიც იყო. გეომეტრიული ფიგურა სივრცეში წერტილთა განლაგებაა: რიცხვი ამ განლაგების საზომს გამოხატავს.
პითაგორელთა პრინციპს, რომლის თანახმადაც საგნები რიცხვებია, ზომადი წესრიგის ცნება უდევს საფუძვლად. პითაგორელთა მსგავსად იმის მტკიცება, რომ საგნები რიცხვებისგან შედგება და, მაშასადამე, მთელი სამყარო რიცხვებისგანაა შედგენილი, ნიშნავს, რომ სამყაროს ნამდვილი ბუნება, ისევე, როგორც ცალკეული საგანებისა, გეომეტრიული განლაგებაა, რომელიც რიცხვებით გამოიხატება (ზომადია). მართლაც, რიცხვის მეშვეობით გამოცდილების სხვადასხვა საგანთა ახსნაა შესაძლებელი, ციურ ხსეულთა მოძრაობიდან წელიწადის დროთა მონაცვლეობამდე, მუსიკალური ჰარმონიიდან ვეგეტაციის ციკლამდე. ამიტომაც ისიც კი, რაც რიცხვისგან დაშორებული გვეჩვენება, სინამდვილეში ადვილად დაიყვანება რაოდენობრივ და, მაშასადამე, ზომად სტრუქტურამდე.
პითაგორელთა დიდი მნიშვნელობაც სწორედ იმაში მდგომარებს, რომ მათ პირველებმა დაიყვანეს ზომად წესრიგამდე ბუნება, ანუ ის ხასიათი, რომელიც ბუნებას ობიექტურს (ნამდვილად რეალურს) ხდის. პითაგორელთა განცხადებით, სწორედ ეს წესრიგი აძლევს სამყაროს მთლიანობას, ჰარმონიას და სილამაზეს.
თუკი საგანთა არსი რიცხვია, საგანთა შორის დაპირისპირებები რიცხვთა დაპირისპირებებამდე დაიყვანება. რიცხვი ლუწი და კენტი არსებობს: ეს ძირეული დაპირისპირება ყველა საგანში და, მაშასადამე, მთლიანად სამყაროშიც აირეკლება და თვით სამყაროს ორ ნაწილად დაყოფს, რომელთაგან ერთი კენტს შეესაბამება, მეორე კი - ლუწს. ამგვარად, პითაგორელთა ფილოსოფია დუალისტური ფილოსოფიაა.
ეს დაპირისპირებები სამყაროში ჰარმონიის პრინციპის მეშვეობით თანხმდება ერთმანეთთან. რადგანაც ჰარმონიის მეცნიერება მუსიკაა, მუსიკალური დამოკიდებულებები გამოხატავენ უნივერსალური ჰარმონიის ბუნებას და წარმოადგენენ სამყაროში არსებული ყველა ჰარმონიის ნიმუშს.
ყოფნისა და ქმნადობის ბრძოლა
სათაურში ხსენებული ბრძოლის მთავარი გმირები არიან ჰერაკლიტე და პარმენიდე.
ჰერაკლიტე ეფესელის (მცირე აზია, VI ს-ის დას.) შესახებ მცირე ცნობები მოგვეპოვება. მას გაუგებარს (Εσωτεινός) უწოდებდნენ მის დოქტრინათა ბუნდოვანების გამო, რომლებმაც ბუნების შესახებ პოემის ფრაგმენტების სახით მოაღწია ჩვენამდე.
პარმენიდე (VI ს.), ელეადან (ლათინურად ველია, მდებარეობდა დიდ საბერძნეთში, დღეს ამ დასახლების ნანგრევები სალერნოს ყურეშია). პარმენიდემ დააარსა სკოლა, რომელსაც, ქალაქის სახელწოდების მიხედვით, ელეური ეწოდა. თავდაპირველად ამ სკოლის დაარსება კოლოფონელ სენოფანეს მიეწერებოდა, მაგრამ ეს ერთობ საეჭვოა. სენოფანეს მიაწერენ ტრადიციული პოლითეიზმის კრიტიკასა და ერთი, ყველა ღმერთსა და ადამიანზე აღმატეული, ღმერთის აღიარებას (მონოთეიზმი). დღემდე სენოფანეს რამდენიმე ლექსი შემორჩა, პარმენიდეს შემოქმედებას კი ტრადიციული სათაურის მქონე (ბუნების შესახებ) პოემის საკმაოდ დიდი რაოდენობით შემორჩენილი ფრაგმენტების მიხედვით ვიცნობთ.
წიგნიდან: ფილოსოფიის ისტორია
საბერძნეთში კი სხვაგვარი ვითარებაა. უპირველეს ყოვლისა, ჰომეროსის ეპოქიდან მოყოლებული, უძველეს პატრიარქალურ მონარქიას აქ არისტოკრატული მთავრობები და რესპუბლიკები ჩაენაცვლა. ამასთან, ცენტრალიზებული სახელმწიფოს ნაცვლად, საბერძნეთში ქალაქ-სახელმწიფოთა მრავალფეროვანი და დაქსაქსული თანავარსკვლავედი აღმოცენდა. დაბოლოს, საბერძნეთის მმართველი არისტოკრატია სრულებით არ ჰგავს აღმოსავლეთში გაბატონებულ ღვთისმსახურთა და მეომართა კასტებს, რადგანაც ბერძნულ ცივილიზაციაში ღვთისმსახურებს, რელიგიის მნიშვნელობის მიუხედავად, ძალაუფლება და დიდი გავლენა არ გააჩნდათ.
ჩვეულებრივ, ბერძნული პოლისების განვითარება ოლიგარქიული არისტოკრატიის მმართველობის სტდიაზე არ წყდება; რთული და არათანაბარი განვითარების გზით (რითაც სარგებლობენ ცალკეული ინდივიდები: ტირანები, ანუ ერთპიროვნული მმართველები) პოლისები სახელმწიფოს მართვის დემოკრატიული ფორმისკენ მიდიან, რაც პირველი ამგვარი მაგალითია მსოფლიო ისტორიაში. ,,პოლისი“ იმ თავისუფალ ადამიანთა საზოგადოებაა, რომლებიც საჯარო დებატების მეშვეობით დამოუკიდებლად წყვეტენ საზოგადო მნიშვნელობის საკითხებს. მაგრამ დისკუსია და განსხვავებულ აზრთა კრიტიკული დაპირისპირება საჭიროებს და, ამავე დროს, აყალიბებს ახალ სამყაროს აღქმას: ადამიანი პასიური დაკვირვებით, ტრადიციისა და მისი ფორმების (მითოსი, რელიგია, პოეზია და ა.შ.) ბრმა პატივისცემით აღარ კმაყოფილდება, არამედ ცდილობს, ინტელექტუალურად დამაჯერებელი მოტივაცია მოუძებნოს საკუთარ ქცევასა და იდეებს და ,,გონივრული“ და ,,არაგონივრული“ განასხვაოს ერთმანეთისგან. ამგვარ სოციალურ-პოლიტიკურ გარემოში, რომელსაც ცვალებადობა და წარსულში დამკვიდრებულ მოდელთა ეჭვქვეშ დაყენება ახასიათებს, ხელსაყრელი პირობები იქმნება ფილოსოფიის ჩასახვისა და აღმოცენებისათვის. თავის მხრივ, ასეთ საზოგადოებაში ფილოსოფიაც უწყობს ხელს კულტურის გაახალგაზრდავებასა და მისი საერო ხასიათის განმტკიცებას. ამასთან, საბერძნეთში არ არსებობს ღვთაებრივი სიტყვის შემცველი წმინდა წიგნების შემნახველად მიჩნეული ღვთისმსახურთა კლასი, ამიტომაც თავისუფალმა აზროვნებამ აქ უფრო ადვილად შეძლო საზოგადოებაში დამკვიდრება.
თანამედროვე სახელმწიფოთაგან განსხვავებით, ბერძნული ქალაქი-სახელმწიფო არა მხოლოდ პოლიტიკური სუბიექტი, არამედ ასევე რელიგიური ერთობაცაა. მიუხედავად იმისა, რომ ღვთისმსახურები ძალაუფლებას არ ფლობენ, რელიგია პოლისებში ძირეულ როლს თამაშობს. თითოეული ქალაქი ამაყობს ღვთაებრივი ან ნახევრად ღვთაებრივი წარმოშობის თავისი მითოსური დამაარსებელით და ჰყავს განსაკუთრებული მფარველი ღვთაება. თავდაპირველად თვით კანონებიც კი ღვთაებრივი წარმოშობისა თუ შთაგონების ნაყოფად მიიჩნეოდა და მხოლოდ მოგვიანებით იქნა აღიარებული ადამიანის ქმნილებად. პოლისებმა ბოლომდე შემოინახეს ეს ეთიკურ-რელიგიური ხასიათი: მეტიც, დროთა მსვლელობასთან ერთად აღნიშნული ხასიათი ცვლილებას განიცდის და ახალ ტენდენციებს ეხამება. ყოველივე ეს გარკვეულ შეზღუდვებს უქმნის აზროვნების თავისუფლებას, რომლითაც საზრდოობს ახალგაზრდა ბერძნული ფილოსოფია. ზოგ შემთხვევაში მშობლიური ღმერთების აშკარა უარყოფამ მკრეხელობის ბრალდებები გამოიწვია (მაგალითად, ანაქსაგორასა და პროტაგორას შემთხვევებში) და სოკრატეს წინააღმდეგ გამართული სასამართლოს ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად იქცა. მაგრამ ამ შეზღუდვებს არ მიუღია ისეთი ფორმები, რომ ბერძენთა თავისუფალი ფილოსოფიურ-მეცნიერული კვლევის შეჩერება შესძლებოდა.
დინამიკური საზოგადოება და ფილოსოფია
ბერძნულ ფილოსოფიასა და დინამიკურ საზოგადოებას შორის დამკვიდრებული ეს კავშირი (რაც დღევანდელ მეცნიერთა მიერ ხელახლა აღიარებული ,,კლასიკური“ თეზისისადმი შეგნებული მიბრუნებაა) იმის გაგებაშიც გვეხმარება, თუ 1) რატომ არ განვითარდა ფილოსოფია, მაგალითად, სპარტის საზოგადოებაში და 2) რატომ აღმოცენდა ბერძნული ფილოსოფია თავდაპირველად კოლონიებსა და შემდეგ - საბერძნეთის ცენტრალურ ნაწილში. სპარტის საზოგადოებაში გამეფებული კონსერვატორული სტატიკურობით გამორჩეული მილიტარისტული და ავტორიტარული სულისკვეთება ნამდვილად არ იყო იდეალური გარემო ფილოსოფიური აზროვნების ასაყვავებლად. ასეთი გარემო თავდაპირველად არც ათენში იყო, სადაც ჯერ მყარად იყო ფესვგადგმული საკუთარ თავში ჩაკეტილი ანტიკური ქალაქის ცხოვრებისა და აზროვნების ატავისტური წესები. ამ დროს ათენი ძალზე შორს იყო განახლებისადმი იმ მიდრეკილებისაგან, რომელიც მოგვიანებით მის ერთ-ერთ ძირითად დამახასიათებელ თვისებად იქცა.
სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური ვითარება, რომელმაც ფილოსოფიის განვითრებისათვის ხელსაყრელი, უფრო მოქნილი კულტურა და მენტალიტეტი წარმოშვა, მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში ჩამოყალიბდა, რომლებმაც პირველებმა მიაღწიეს გარკვეულ კეთილდღეობას. აქ წარმოქმნილ ,,შერეულ“ საზოგადოებაში არა მხოლოდ მიწათმოქმედებას, არამედ ვაჭრობასაც მისდევდნენ. სწორედ იონიაში ვხედავთ საქონლის, იდეათა და გამოცდილებათა თავისუფალ გაცვლას და იმ თავისუფალ ინსტიტუტთა არსებობას, რომლებმაც განაპირობა აქ მატერიკულ საბერძნეთზე უფრო ადრე ღია საზოგადოების ჩამოყალიბება. საბერძნეთისათვის ტიპიური ეს საზოგადოება ძირითადი მასტიმულირებელი ფაქტორია ფილოსოფიური რაციონალიზმის აღმოცენებისათვის. მხოლოდ სპარსეთთან გადატანილი ომების შემდეგ პოლიტიკური ძალაუფლების მოპოვების, სოციალური და კულტურული სტრუქტურების გაახალგაზრდავებისა და დემოკრატიული ინსტიტუტების დამკვიდრების შედეგად იქცა ათენი ელადის ინტელექტუალური ცხოვრების ცენტრად. ამავე დროს ათენი ბერძნული თავისუფლებისა და ბერძნული ფილოსოფიის დედაქალაქია.
მითოსური კოსმოლოგია, მისტერიები და შვიდი ბრძენი
ბერძნულ ხელოვნებასა და რელიგიაში ჯერ კიდევ ფილოსოფიური აზროვნების აღმოცენებამდე არსებობდა გარკვეული მოსაზრებები ადამიანსა და რეალობაზე. ამ მხრივ, პირველ რიგში აღსანიშნავია მითიური კოსმოლოგია, მისტერიების რელიგიური სწავლებები, შვიდი ბრძენის გამონათქვამები და პოეტების ეთიკურ-პოლიტიკური ნააზრევი. სწორედ აქ ვპოულობთ ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების პირველ გამოვლინებებს.
ბერძნული მითოსური კოსმოლოგიის ყველაზე ძველი დოკუმენტია ჰესიოდეს თეოგონია, რომელშიც ანტიკური ტრადიციების გავლენა იგრძნობა. არისტოტელემ გამოთქვა მოსაზრება, რომ ჰესიოდე, შესაძლოა, პირველი ჩაეძია საგანთა არსს, როდესაც წარმოთქვა:
,,თავდაპირველად იყო ქაოსი, შემდეგ იყო ფართომკერდიანი დედამიწა... და სიყვარული, უმშვენიერესი უკვდავ ღმერთთა შორის“ (თეოგონია, 116). ამ ფრაზაში ფილოსოფიური ხასიათისაა საწყისი მდგომარეობის პრობლემა, რომელმაც დასაბამი მისცა სამყაროს, და იმ ძალის პრობლემა, რომელმაც შექმნა სამყარო. მაგრამ ამ ფილოსოფიურ პრობლემაზე პასუხი მისტიკური ხასიათისაა. ქაოსი, უფსკრული, დედამიწა, სიყვარული და ა.შ. მითოსურ არსებებში განპიროვნდება.
ჰესიოდეს შემდეგ პირველი პოეტი, რომლის კოსმოლოგიურ ნაშრომსაც ვიცნობთ, ანაქსიმანდრეს თანამედროვე ფერეკიდე სიროსელი. ის, სავარაუდოდ, ჩვ. წ. აღ.-მდე 600-596 წლებს შორის დაიბადა. ფერეკიდეს თქმით, უწინარეს ყოვლისა და სამარადისოდ იყვნენ ზევსი, ქრონოსი და ქტონოსი. ქტონოსი იყო დედამიწა, ქრონოსი-დრო, ზევსი კი-ზეცა. სიყვარულად, ანუ ეროსად გარდაქმნილი ზევსი განაგრძობს სამყაროს შექმნას. ამ მითოსში პირველად ხდება სამყაროს შემქმნელი ძალისა და მატერიის ერთმანეთისგან განსხვავება.
ფილოსოფიური აზროვნების მოთხოვნილებაზე მეტყველებს მისტერიების რელიგია, რომელიც საბერძნეთში ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნიდან გავრცელდა. ამ რელიგიას მიეკუთვნებოდნენ თრაკიაში წარმოშობილი დიონისეს კულტი, დემეტრას კულტი, რომლის საიდუმლოებებსაც ელევსინში აღასრულებდნენ, და, უმთავრესად, ორფიზმი. ორფიზმიც დიონისეს კულტისადმი მიძღვნილი მიმდინარეობა იყო, მაგრამ რელიგიური ხელისუფლის წარმოშობას უკავშირებდა ზეშთაგონებას, გამოცხადებას და საზოგადოების სახით იყო ორგანიზებული. გამოცხადება მიეწერებოდა თრაკიელ ორფეოსს, რომელიც ჰადესის სამეფოში ჩავიდა. ამ საზოგადოების რიტუალთა მიზანი განდობილის სამშვინველის განწმედა იყო, რათა ის ,,დაბადებათა წრისათვის“ ჩამოეცილებინათ, ანუ მის სხეულში სხვა ცოცხალ არსებათა ჩასახლება აღეკვეთათ. ორფიზმის ძირეული სწავლებაა მეცნიერებისა და, ზოგადად, აზროვნების, როგორც ცხოვრების გზის, კონცეფცია: ის მოიაზრება, როგორც ძიება, რომელსაც ადამიანის ნამდვილ ცხოვრებასთან მივყავართ. ანალოგიურად აღიქვამდა ფილოსოფიას პლატონი, რომლის ფედონშიც ცხადად ჩანს ორფისტული სწავლების პრინციპები.
მითოსურ კოსმოლოგიასა და მისტერიებში ფილოსოფიური აზროვნების პირველ გაელვებასთან ერთად შვიდი ბრძენის ლეგენდაში ზნეობრივი განსჯის პირველი ნიშნები ჩნდება.
პოეზია
მაგრამ ის ატმოსფერო, რომელშიც ბერძნული ფილოსოფიის დაბადება და აყვავება გახდა შესაძლებელი, პოეზიის მიერ იყო შემზადებული. ბერძენი პოეტების ზნეობრივმა განსჯამ ჩამოაყალიბა ძირეული ცნებები, რომლებიც ფილოსოფოსებს უნდა გამოეყენებინათ სამყაროს შესახებ მსჯელობისას. სამყაროს გამაერთიანებელი კანონის ჩანაფიქრს პირველად ჰომეროსთან ვხვდებით. ოდისეა მთლიანად არის გამსჭვალული რწმენით სამართლიანობის ერთიანი კანონისა, რომლის მფარველებად და გარანტებადაც ღმერთები გვევლინებიან. ეს კანონი ადამიანის არსებობაში წინასწარ განსაზღვრულ წესრიგს ამკვიდრებს, რომლის მიხედვითაც, მართალი იმარჯვებს, უსამართლო და ბოროტი კი ისჯება. ჰესიოდემ ამგვარი კანონის პერსონიფიცირებული სახე მოგვცა ზევსის ასულის დიკეს სახით, რომელიც მამის გვერდით ზის და თვალყურს ადევნებს, რომ უსამართლობის ჩამდენი ადამიანები დაისაჯონ.
სოლონს მტკიცედ სწამს, რომ სამართლის-ერთობლივი თანაარსებობის საფუძვლის-ნორმების დამრღვევს ულმობელი სასჯელი დაატყდება თავს. მისი აზრით, თუ ადამიანმა სასჯელის თავიდან აცილება მოახერხა, ეს რისხვა მის შთამომავლობას ეწევა.
ესქილე კი სამართლის ამ უნივერსალური კანონის რელიგიურ წინასწარმეტყველად გვევლინება; თავის ტრაგედიებში ის სწორედ სამართლის ტრიუმფს აღწერს.
ფილოსოფიური სკოლები
ფილოსოფიურ კვლევას საბერძნეთში დასაბამიდანვე ერთობლივი ძიების ხასიათი ჰქონდა. თანამოაზრეები მხოლოდ რეგულარული მეცადინეობის მიზნით არ ერთიანდებოდნენ სკოლებად: ნაკლებად სავარაუდოა, ანტიკური საბერძნეთის სკოლებში არისტოტელემდე სწავლების ამგვარ წესს ეარსება. ერთი სკოლის მიმდევრებს ,,მეგობრებს“, კოლეგებს უწოდებდნენ, ისინი ერთიანდებოდნენ, რათა ,,საერთო ცხოვრებით“ ეცხოვრათ ეჭვებისა და სიძნელეების ურთიერთგაზიარებით. ერთობლივ ძიებაში მყოფთ, არა მხოლოდ საერთო მოსაზრებები, არამედ ცხოვრების წესი და ჩვევები აკავშირებდათ. მაგალითი პითაგორას სკოლისა, რომელიც არა მხოლოდ ფილოსოფიური სკოლა იყო, არამედ რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც, ცალკეული შემთხვევაა. ამასთან, პითაგორეიზმის ეს თვისებები მისი სუსტი მხარე უფრო იყო, ვიდრე ძლიერი. მაგრამ ბერძნული ფილოსოფიის ყველა დიდი მოღვაწე მის მიერვე დაარსებულ სკოლა-კვლევის ცენტრს ედგა სათავეში. ნაკლებად მნიშვნელოვანი პიროვნებები ძირეულ სწავლებას ემხრობოდნენ და სკოლის საერთო მემკვიდრეობის შექმნაში შეჰქონდათ წვლილი.
ბერძნული ფილოსოფიის ეს თვისება შემთხვევითი არ არის. ბერძნების აზრით, ფილოსოფიური ძიება ინდივიდს საკუთარ თავში არ კეტავს, პირიქით, ის ძალისხმევათა შეთანხმებასა და იმ ადამიანთა უწყვეტ ურთიერთობას მოითხოვს, რომლებმაც ეს კვლევა ცხოვრების მთავარ მიზნად დაისახეს. ამგვარად, თავად ფილოსოფიური კვლევა განსაზღვრავდა მტკიცე კავშირს მისით დაინტერესებულ ადამიანთა შორის.
ბერძნული ფილოსოფიის პერიოდები
ბერძნული ფილოსოფიის განვითარების დაყოფას პერიოდებად ართულებს მისივე ხასიათი დამოუკიდებელი კვლევისა, რომელსაც მისდევს ინდივიდი და რომლისგანაც ის საკუთარ პიროვნულ ჩამოყალიბებას ელის.
თუმცა ფილოსოფიურ სკოლებში არსებული კვლევის ორგანიზაცია და თანადროულად არსებულ სკოლათა შორის ურთიერთობები (რომლებსაც ერთმანეთთან პოლემიკის დროსაც კი მაინც საერთო ნიადაგი აქვთ) ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებაში გარკვეული პერიოდების გამოყოფის საშუალებას გვაძლევს. თითოეული მათგანი კვლევის ძირეული პრობლემით განისაზღვრება. ამ პრინციპის მიხედვით, ხუთი ძირითადი პერიოდი შეგვიძლია განვასხვავოთ: კოსმოლოგიური, ანთროპოლოგიური, ონტოლოგიური, ეთიკური, რელიგიური.
I. კოსმოლოგიური პერიოდი სოკრატემდელ სკოლებს მოიცავს სოფისტების გამოკლებით. მისი მთავარი პრობლემა იმ ერთეულის გამოვლენაა, რომელიც განსაზღვრავს მსოფლიო წესრიგსა და ადამიანური შემეცნების შესაძლებლობას.
II. ანთროპოლოგიური პერიოდი სოფისტებსა და სოკრატეს მოიცავს და მისი მთავარი პრობლემა ადამიანია.
III. ონტოლოგიურ პერიოდს მიეკუთვნებიან პლატონი და არისტოტელე. ამ პერიოდის მოაზროვნეთა ძირითადი პრობლემა ყოფნის, ან, ზოგადად, რეალობისა და ადამიანის მასთან დამოკიდებულების პრობლემაა. ბერძნული ფილოსოფიური აზრის სიმწიფის ხანად მიჩნეული ეს პერიოდი წინამორბედი ორის მიერ შესწავლილ პრობლემათა სინთეზს გვთავაზობს.
IV. ეთიკური პერიოდი სტოიციზმის, ეპიკურეიზმის, სკეპტიციზმისა და ეკლექტიზმის განვითარების ხანაა. მოაზროვნეები ძირითად პრობლემად ადამიანის ქცევას მიიჩნევენ.
V. რელიგიური პერიოდი ნეოპლატონურ და მასთან მონათესავე სკოლებს აერთიანებს. ამ პერიოდის მოაზროვნეები ადამიანის ღმერთთან ხელახლა დაახლოების გზებს იძიებენ, რადგანაც, მათი აზრით, ადამიანისთვის ეს გადარჩენის ერთადერთი გზაა.
ეს პერიოდები მკაფიო ქრონოლოგიურ ეტაპებად არ არის დაყოფილი. ამგვარი დაყოფის მიზანია ანტიკურ საბერძნეთში ფილოსოფიური კვლევის აღმოცენების, განვითარებისა და დაცემის შემაჯამებელი ზოგადი სურათის დახატვა.
სოკრატემდელები (VI-V სს. ჩვ. წ.-აღ.-მდე)
შესავალი
პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების შესწავლისას მკაფიოდ ჩანს მითოსიდან (ფანტასტიკური წარმოდგენა) ლოგოსზე (რაციონალური ანალიზი) გადასვლა. მითოსის ტრადიციაში ფესვგადგმული ეს ფილოსოფოსები ბუნებას აპყრობენ ყურადღებას და, საგანთა მიერ თითქმის მოჯადოებულნი (=ისინი პოეტები არიან), მის საწყისს ეძებენ (=ფილოსოფოსობენ).
ამგვარად, მათი ფილოსოფიური პრობლემა უფრო რეალობის (ანუ სამყაროსა და ბუნების) პრობლემაა. საგანთა მრავალფეროვნებისა და მათი უწყვეტი სახეცვლილების წინაშე ბუნების ეს მკვლევარები რწმუნდებიან, რომ მრავლობითი (=საგანთა და მათ მოვლენათა მრავალფეროვნება და სიმდიდრე) ერთს ექვემდებარება: ერთი კი არ მომდინარეობს მრავლობითიდან, არამედ პირიქით, მრავლობითი-ერთიდან, რომელიც ასევე ცვლადი, ცვალებადი, ანუ ქმნადი (φύσις = ბუნება) მრავლობითის საწყისიცაა (άρχή).
ბერძენ ფილოსოფოსებს სწამთ, რომ ყოველივეს ქვემოთ არსებობს ერთადერთი და მარადიული რეალობა (საწყისი) და ყოველივე არსებული მისი წარმავალი გამოხატულებაა. ამგვარად, შეგვიძლია აღვნიშნოთ პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების საერთო თვისებები:
1. ისინი ცდილობენ ცვლადი, ანუ ქმნადი მრავლობითის საწყისს მიაკვლიონ, რადგანაც სურთ, იპოვონ ცვლადი და ქმნადი საგნების ფესვი და შემადგენელი.
2. თითქმის ყველა მათგანი საკუთარ დოქტრინას წარმოადგენს პოემის სახით, სახელწოდებით ,,ბუნების შესახებ“ (Περί φύσεως), ამიტომაც მათ ფილოსოფოს-პოეტებს უწოდებენ და ბერძნულ პოეტურ-მითოლოგიურ ტრადიციას უკავშირებენ.
3. შედეგად, მათი რაციონალობა, ანუ კრიტიკული განსჯა (რაშიც მდგომარეობს ფილოსოფოსობა) ძლიერ შემოქმედებით წარმოსახვას ერწყმის. ამგვარად, მიღებული რაციონალობა თანამედროვე ეპოქის ადამიანებს ზოგჯერ ცოტა მოუხეშავი გვეჩვენება. ბერძნული ფილოსოფიის ეს პერიოდი (სოკრატემდელი პერიოდი) ჩვ. წ.-აღ.-მდე VI-V საუკუნეებს მოიცავს: ის იონიური სკოლიდან სოფისტებამდე გრძელდება.
იონიური სკოლა და საწყისის ძიება (VI ს.)
ფილოსოფიური კვლევა ბერძენთა შორის თავდაპირველად მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში დაიწყო. მოგზაურ და მოვაჭრე იონიელებს კავშირი ჰქონდათ აღმოსავლეთის ხალხებთან და ამიტომაც დაინტერესდნენ ამ ხალხებში აღმოცენებული ბუნებრივი კვლევებით. მაგრამ ბერძნები ცალკეული დაკვირვებებიდან ბუნების ზოგად პრობლემაზე გადავიდნენ სამყაროს საწყისის (მთავარი ფესვის, პირველი ელემენტის) ძიებაში. პირველმა ფილოსოფოსებმა პირველი სკოლა-ანტიკური იონიური სკოლა-ჩამოაყალიბეს, რომლის ძირითადი წარმომადგენლებიც არიან მცირე აზიის მილეთის მკვიდრნი თალესი, ანაქსიმანდრე და ანაქსიმენე.
თალესი, ანტიკური საბერძნეთის შვიდ ბრძენთაგან ერთ-ერთი, ფილოსოფოსი და პოლიტიკოსი იყო. იმ დაკვირვების საფუძველზე, რომ ყველაფერში სისველეა, თალესი საწყისად წყალს ასახელებს. მისი დოქტრინის თანახმად, ყველაფერი სულდგმულობს, ანუ ცოცხალია (ილოზოიზმი: ΰλη = მატერია + ζωή = სიცოცხლე); ეს დოქტრინა მითოლოგიურ-პოეტურ გავლენაზე მეტყველებს.
ანაქსიმანდრე აღემატება თალესს და საწყისად განუსაზღვრელს (άπειρον) ასახელებს, რომელსაც ხშირად უსასრულოსაც უწოდებენ. ამ დოქტრინის თანახმად, კოსმოსს, როგორც განსაზღვრულ წესრიგს, საფუძვლად რაღაც განუსაზღვრელი აქვს. ანაქსიმანდრეს ეს პოზიცია რაციონალურად გადმოგვცემს ტრადიციულ დოქტრინას, რომლის მიხედვითაც სამყაროს საწყისად ქაოსი მიიჩნევა. ტერმინი ,,საწყისი“ (άρχή) პირველად სწორედ ანაქსიმანდრემ გამოიყენა. მისი აზრით, ყველა საგანი განუსაზღვრელიდან მომდინარეობს განცალკევების, ანუ განსხვავების გზით: ცხელი და ცივი, მშრალი და სველი და ა.შ. ანუ ეს პრიმიტიული ერთის მსხვრევაა, რომელიც მისგან მომდინარე საგანთა შორის ბრძოლას წარმოქმნის. საწყისის განუსაზღვრელობას, ანუ უსასრულობას, ანაქსიმანდრეს აზრით, შეესაბამება უსასრულო სამყაროთა არსებობის დოქტრინა, ანუ დოქტრინა განუსაზღვრელი რაოდენობის სამყაროთა შესახებ, რომლებიც საგანთა შეუჩერებელი დაყოფის, ანუ გამრავლების შედეგია.
ცოცხალი ორგანიზმის მაგალითით, რომელიც ცოცხლობს, სანამ სუნთქავს, ანაქსიმენე საწყისად ჰაერს ასახელებს. ჰაერი სასიცოცხლო ქროლვაა იმ დიდი ორგანიზმისა, რომელსაც სამყარო ეწოდება (ილოზოიზმი). ანაქსიმენეს აზრით, ყველა საგანი ჰაერის გაუხშების ან კონდენსაციის შედეგად იღებს დასაბამს: გაუხშებით ჰაერი ცეცხლად იქცევა, კონდენსაციით კი-მიწად და წყლად. ამგვარად ვიღებთ ოთხ ელემენტს, რომლებიც ძირეულ ადგილს დაიკავებენ სამყაროს შესახებ ბერძენთა დოქტრინაში. ეს ელემენტებია: მიწა, წყალი, ჰაერი და ცეცხლი-ყველაზე მძიმიდან ყველაზე მსუბუქისკენ, რომელიც ზევით მიილტვის.
პითაგორას სკოლა და რიცხვი, როგორც საწყისი
ტრადიციულად, პითაგორას წინასწარმეტყველი-ჯადოქრის, სასწაულთმოქმედის სახით გვიხატავენ. მას მიეწერება დაფარული ცოდნის ფლობა, რომელსაც მხოლოდ განდობილთ უზიარებდა და რომელიც თავისი მფარველი ღვთაების-აპოლონისგან მიიღო დელფოსელი ქურუმი ქალის, თემისთოკლეას, პირით. სინამდვილეში, ლეგენდარულ ცნობებს თუ არ ჩავთვლით, პითაგორას შესახებ ძალიან ცოტა რამ ვიცით. ის დაახლოებით 571-570 წელს კუნძულ სამოსზე დაიბადა, 532-31 წლებში იტალიაში ჩავიდა და 497-96 წლებში გარდაიცვალა. კროტონში პითაგორამ დააარსა სკოლა, რომელიც ამავე დროს რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც იყო. ეს სკოლა სწრაფად გავრცელდა სამხრეთ იტალიის ბერძნულ ქალაქებში და ხშირად იყო პოლიტიკური ძალაუფლების მატარებელი და ამ ძალაუფლების არისტოკრატული თვალსაზრისით გამტარებელი.
სავსებით შესაძლებელია, რომ პითაგორას არაფერი დაუწერია. ერთადერთი ფილოსოფიური დოქტრინა, რომელიც ნამდვილად შეიძლება მას მიეწეროს, მეტემფსიქოზის, ანუ სიკვდილის შემდეგ სხვა ადამიანებში ან ცხოველებში სამშვინველის გადასახლების შესახებ დოქტრინაა. პითაგორა სხეულს სამშვინველის საპყრობილედ, სხეულებრივ ცხვრებას კი-დასჯად მიიჩნევდა. ფილოსოფია სხეულიდან სამშვინველის გათავისუფლების გზაა. ეს გზა მოითხოვს, ერთი მხრივ, ცოდნას, მეორე მხრივ კი-განწმენდის რიტუალებს, რომლებსაც აღასრულებდნენ პითაგორას სექტაში. ამგვარად, პითაგორელთათვის მეცნიერება სამშვინველის განწმენდის, ხსნისა და თავისუფლებისკენ მისი გაძღოლის საშუალებად იქცევა.
მეცნიერებასთან ერთად პითაგორელთა სექტა გარკვეულ ასკეტურ წესებსაც მისდევდა; სავარაუდოდ, სექტის წევრებს საერთო ქონება ჰქონდათ. სექტაში პითაგორას ღვთაებრივი ცოდნის მატარებლად მიიჩნევდნენ და ამის საფუძველზე იკრძალებოდა მისი სწავლების რაიმე სახით სახეცვლილება (ipse dixit).
მეცნიერული მათემატიკის შექმნა
პითაგორელთა უეჭველი დამსახურებაა მათემატიკის, როგორც მეცნიერების, შექმნა. თუკი, გადმოცემის თანახმად, პითაგორამ, მართლაც, ეგვიპტელთა და მოგზაურობების დროს გაცნობილი აღმოსავლეთის სხვა ხალხებისგან აიღო თავისი მათემატიკური დოქტრინების შთაგონება, მათგან მას მხოლოდ უბრალო მიწისმზომელისთვის საჭირო მარტივი გეომეტრიული ოპერაციებისა და ელემენტარული ანგარიშის შესწავლა შეეძლო.
პითაგორელებმა კი მათემატიკა, რომლის სახელწოდების ავტორობაც მათ ეკუთვნის, ნამდვილ მეცნიერებად აქციეს: კონცეპტუალურად შეიმუშავეს მათემატიკის ძირეული ტერმინები (რაოდენობა, წერტილი, ხაზი, ზედაპირი, კუთხე, სხეული); ისინი პრაქტიკული გამოყენების აბსტრაგირების გზით მოქმედებდნენ. გარდა ამისა, პითაგორელებმა დაამკვიდრეს მათემატიკური მტკიცებულების ის მკაცრი ხასიათი, რომელიც ბერძნული მათემატიკის ნორმად იქცა და მას შემდეგ ნებისმიერი მეცნიერულად ორგანიზებული საგნის იდეალს წარმოადგენს.
რიცხვი, როგორც კოსმოსის საწყისი
პითაგორელთა ფილოსოფია მათი მათემატიკის ანარეკლია. ამ ფილოსოფიის ძირეული თეზისია: რიცხვი საგანთა არსია. წყლის, ჰაერისა და სხვა მატერიალური ელემენტების ნაცვლად, პითაგორელებმა საგანთა შემადგენელ ელემენტად რიცხვი აღიარეს. რა არის ამ განცხადების ზუსტი მნიშვნელობა? პითაგორელები განიხილავდნენ რიცხვს, როგორც ერთეულთა ერთობლიობას, ერთეულს კი გეომეტრიულ წერტილთან აიგივებდნენ.
პითაგორელები თითქმის აიგივებდნენ არითმეტიკასა და გეომეტრიას და აერთიანებდნენ მათ. რიცხვი გეომეტრიულ ფიგურასაც წარმოადგენდა, გეომეტრიული ფიგურა კი რიცხვიც იყო. გეომეტრიული ფიგურა სივრცეში წერტილთა განლაგებაა: რიცხვი ამ განლაგების საზომს გამოხატავს.
პითაგორელთა პრინციპს, რომლის თანახმადაც საგნები რიცხვებია, ზომადი წესრიგის ცნება უდევს საფუძვლად. პითაგორელთა მსგავსად იმის მტკიცება, რომ საგნები რიცხვებისგან შედგება და, მაშასადამე, მთელი სამყარო რიცხვებისგანაა შედგენილი, ნიშნავს, რომ სამყაროს ნამდვილი ბუნება, ისევე, როგორც ცალკეული საგანებისა, გეომეტრიული განლაგებაა, რომელიც რიცხვებით გამოიხატება (ზომადია). მართლაც, რიცხვის მეშვეობით გამოცდილების სხვადასხვა საგანთა ახსნაა შესაძლებელი, ციურ ხსეულთა მოძრაობიდან წელიწადის დროთა მონაცვლეობამდე, მუსიკალური ჰარმონიიდან ვეგეტაციის ციკლამდე. ამიტომაც ისიც კი, რაც რიცხვისგან დაშორებული გვეჩვენება, სინამდვილეში ადვილად დაიყვანება რაოდენობრივ და, მაშასადამე, ზომად სტრუქტურამდე.
პითაგორელთა დიდი მნიშვნელობაც სწორედ იმაში მდგომარებს, რომ მათ პირველებმა დაიყვანეს ზომად წესრიგამდე ბუნება, ანუ ის ხასიათი, რომელიც ბუნებას ობიექტურს (ნამდვილად რეალურს) ხდის. პითაგორელთა განცხადებით, სწორედ ეს წესრიგი აძლევს სამყაროს მთლიანობას, ჰარმონიას და სილამაზეს.
თუკი საგანთა არსი რიცხვია, საგანთა შორის დაპირისპირებები რიცხვთა დაპირისპირებებამდე დაიყვანება. რიცხვი ლუწი და კენტი არსებობს: ეს ძირეული დაპირისპირება ყველა საგანში და, მაშასადამე, მთლიანად სამყაროშიც აირეკლება და თვით სამყაროს ორ ნაწილად დაყოფს, რომელთაგან ერთი კენტს შეესაბამება, მეორე კი - ლუწს. ამგვარად, პითაგორელთა ფილოსოფია დუალისტური ფილოსოფიაა.
ეს დაპირისპირებები სამყაროში ჰარმონიის პრინციპის მეშვეობით თანხმდება ერთმანეთთან. რადგანაც ჰარმონიის მეცნიერება მუსიკაა, მუსიკალური დამოკიდებულებები გამოხატავენ უნივერსალური ჰარმონიის ბუნებას და წარმოადგენენ სამყაროში არსებული ყველა ჰარმონიის ნიმუშს.
ყოფნისა და ქმნადობის ბრძოლა
სათაურში ხსენებული ბრძოლის მთავარი გმირები არიან ჰერაკლიტე და პარმენიდე.
ჰერაკლიტე ეფესელის (მცირე აზია, VI ს-ის დას.) შესახებ მცირე ცნობები მოგვეპოვება. მას გაუგებარს (Εσωτεινός) უწოდებდნენ მის დოქტრინათა ბუნდოვანების გამო, რომლებმაც ბუნების შესახებ პოემის ფრაგმენტების სახით მოაღწია ჩვენამდე.
პარმენიდე (VI ს.), ელეადან (ლათინურად ველია, მდებარეობდა დიდ საბერძნეთში, დღეს ამ დასახლების ნანგრევები სალერნოს ყურეშია). პარმენიდემ დააარსა სკოლა, რომელსაც, ქალაქის სახელწოდების მიხედვით, ელეური ეწოდა. თავდაპირველად ამ სკოლის დაარსება კოლოფონელ სენოფანეს მიეწერებოდა, მაგრამ ეს ერთობ საეჭვოა. სენოფანეს მიაწერენ ტრადიციული პოლითეიზმის კრიტიკასა და ერთი, ყველა ღმერთსა და ადამიანზე აღმატეული, ღმერთის აღიარებას (მონოთეიზმი). დღემდე სენოფანეს რამდენიმე ლექსი შემორჩა, პარმენიდეს შემოქმედებას კი ტრადიციული სათაურის მქონე (ბუნების შესახებ) პოემის საკმაოდ დიდი რაოდენობით შემორჩენილი ფრაგმენტების მიხედვით ვიცნობთ.
წიგნიდან: ფილოსოფიის ისტორია
ბერძნული მითოსური კოსმოლოგიის ყველაზე ძველი დოკუმენტია ჰესიოდეს თეოგონია, რომელშიც ანტიკური ტრადიციების გავლენა იგრძნობა. არისტოტელემ გამოთქვა მოსაზრება, რომ ჰესიოდე, შესაძლოა, პირველი ჩაეძია საგანთა არსს, როდესაც წარმოთქვა:
,,თავდაპირველად იყო ქაოსი, შემდეგ იყო ფართომკერდიანი დედამიწა... და სიყვარული, უმშვენიერესი უკვდავ ღმერთთა შორის“ (თეოგონია, 116). ამ ფრაზაში ფილოსოფიური ხასიათისაა საწყისი მდგომარეობის პრობლემა, რომელმაც დასაბამი მისცა სამყაროს, და იმ ძალის პრობლემა, რომელმაც შექმნა სამყარო. მაგრამ ამ ფილოსოფიურ პრობლემაზე პასუხი მისტიკური ხასიათისაა. ქაოსი, უფსკრული, დედამიწა, სიყვარული და ა.შ. მითოსურ არსებებში განპიროვნდება.
ჰესიოდეს შემდეგ პირველი პოეტი, რომლის კოსმოლოგიურ ნაშრომსაც ვიცნობთ, ანაქსიმანდრეს თანამედროვე ფერეკიდე სიროსელი. ის, სავარაუდოდ, ჩვ. წ. აღ.-მდე 600-596 წლებს შორის დაიბადა. ფერეკიდეს თქმით, უწინარეს ყოვლისა და სამარადისოდ იყვნენ ზევსი, ქრონოსი და ქტონოსი. ქტონოსი იყო დედამიწა, ქრონოსი-დრო, ზევსი კი-ზეცა. სიყვარულად, ანუ ეროსად გარდაქმნილი ზევსი განაგრძობს სამყაროს შექმნას. ამ მითოსში პირველად ხდება სამყაროს შემქმნელი ძალისა და მატერიის ერთმანეთისგან განსხვავება.
ფილოსოფიური აზროვნების მოთხოვნილებაზე მეტყველებს მისტერიების რელიგია, რომელიც საბერძნეთში ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნიდან გავრცელდა. ამ რელიგიას მიეკუთვნებოდნენ თრაკიაში წარმოშობილი დიონისეს კულტი, დემეტრას კულტი, რომლის საიდუმლოებებსაც ელევსინში აღასრულებდნენ, და, უმთავრესად, ორფიზმი. ორფიზმიც დიონისეს კულტისადმი მიძღვნილი მიმდინარეობა იყო, მაგრამ რელიგიური ხელისუფლის წარმოშობას უკავშირებდა ზეშთაგონებას, გამოცხადებას და საზოგადოების სახით იყო ორგანიზებული. გამოცხადება მიეწერებოდა თრაკიელ ორფეოსს, რომელიც ჰადესის სამეფოში ჩავიდა. ამ საზოგადოების რიტუალთა მიზანი განდობილის სამშვინველის განწმედა იყო, რათა ის ,,დაბადებათა წრისათვის“ ჩამოეცილებინათ, ანუ მის სხეულში სხვა ცოცხალ არსებათა ჩასახლება აღეკვეთათ. ორფიზმის ძირეული სწავლებაა მეცნიერებისა და, ზოგადად, აზროვნების, როგორც ცხოვრების გზის, კონცეფცია: ის მოიაზრება, როგორც ძიება, რომელსაც ადამიანის ნამდვილ ცხოვრებასთან მივყავართ. ანალოგიურად აღიქვამდა ფილოსოფიას პლატონი, რომლის ფედონშიც ცხადად ჩანს ორფისტული სწავლების პრინციპები.
მითოსურ კოსმოლოგიასა და მისტერიებში ფილოსოფიური აზროვნების პირველ გაელვებასთან ერთად შვიდი ბრძენის ლეგენდაში ზნეობრივი განსჯის პირველი ნიშნები ჩნდება.
პოეზია
მაგრამ ის ატმოსფერო, რომელშიც ბერძნული ფილოსოფიის დაბადება და აყვავება გახდა შესაძლებელი, პოეზიის მიერ იყო შემზადებული. ბერძენი პოეტების ზნეობრივმა განსჯამ ჩამოაყალიბა ძირეული ცნებები, რომლებიც ფილოსოფოსებს უნდა გამოეყენებინათ სამყაროს შესახებ მსჯელობისას. სამყაროს გამაერთიანებელი კანონის ჩანაფიქრს პირველად ჰომეროსთან ვხვდებით. ოდისეა მთლიანად არის გამსჭვალული რწმენით სამართლიანობის ერთიანი კანონისა, რომლის მფარველებად და გარანტებადაც ღმერთები გვევლინებიან. ეს კანონი ადამიანის არსებობაში წინასწარ განსაზღვრულ წესრიგს ამკვიდრებს, რომლის მიხედვითაც, მართალი იმარჯვებს, უსამართლო და ბოროტი კი ისჯება. ჰესიოდემ ამგვარი კანონის პერსონიფიცირებული სახე მოგვცა ზევსის ასულის დიკეს სახით, რომელიც მამის გვერდით ზის და თვალყურს ადევნებს, რომ უსამართლობის ჩამდენი ადამიანები დაისაჯონ.
სოლონს მტკიცედ სწამს, რომ სამართლის-ერთობლივი თანაარსებობის საფუძვლის-ნორმების დამრღვევს ულმობელი სასჯელი დაატყდება თავს. მისი აზრით, თუ ადამიანმა სასჯელის თავიდან აცილება მოახერხა, ეს რისხვა მის შთამომავლობას ეწევა.
ესქილე კი სამართლის ამ უნივერსალური კანონის რელიგიურ წინასწარმეტყველად გვევლინება; თავის ტრაგედიებში ის სწორედ სამართლის ტრიუმფს აღწერს.
ფილოსოფიური სკოლები
ფილოსოფიურ კვლევას საბერძნეთში დასაბამიდანვე ერთობლივი ძიების ხასიათი ჰქონდა. თანამოაზრეები მხოლოდ რეგულარული მეცადინეობის მიზნით არ ერთიანდებოდნენ სკოლებად: ნაკლებად სავარაუდოა, ანტიკური საბერძნეთის სკოლებში არისტოტელემდე სწავლების ამგვარ წესს ეარსება. ერთი სკოლის მიმდევრებს ,,მეგობრებს“, კოლეგებს უწოდებდნენ, ისინი ერთიანდებოდნენ, რათა ,,საერთო ცხოვრებით“ ეცხოვრათ ეჭვებისა და სიძნელეების ურთიერთგაზიარებით. ერთობლივ ძიებაში მყოფთ, არა მხოლოდ საერთო მოსაზრებები, არამედ ცხოვრების წესი და ჩვევები აკავშირებდათ. მაგალითი პითაგორას სკოლისა, რომელიც არა მხოლოდ ფილოსოფიური სკოლა იყო, არამედ რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც, ცალკეული შემთხვევაა. ამასთან, პითაგორეიზმის ეს თვისებები მისი სუსტი მხარე უფრო იყო, ვიდრე ძლიერი. მაგრამ ბერძნული ფილოსოფიის ყველა დიდი მოღვაწე მის მიერვე დაარსებულ სკოლა-კვლევის ცენტრს ედგა სათავეში. ნაკლებად მნიშვნელოვანი პიროვნებები ძირეულ სწავლებას ემხრობოდნენ და სკოლის საერთო მემკვიდრეობის შექმნაში შეჰქონდათ წვლილი.
ბერძნული ფილოსოფიის ეს თვისება შემთხვევითი არ არის. ბერძნების აზრით, ფილოსოფიური ძიება ინდივიდს საკუთარ თავში არ კეტავს, პირიქით, ის ძალისხმევათა შეთანხმებასა და იმ ადამიანთა უწყვეტ ურთიერთობას მოითხოვს, რომლებმაც ეს კვლევა ცხოვრების მთავარ მიზნად დაისახეს. ამგვარად, თავად ფილოსოფიური კვლევა განსაზღვრავდა მტკიცე კავშირს მისით დაინტერესებულ ადამიანთა შორის.
ბერძნული ფილოსოფიის პერიოდები
ბერძნული ფილოსოფიის განვითარების დაყოფას პერიოდებად ართულებს მისივე ხასიათი დამოუკიდებელი კვლევისა, რომელსაც მისდევს ინდივიდი და რომლისგანაც ის საკუთარ პიროვნულ ჩამოყალიბებას ელის.
თუმცა ფილოსოფიურ სკოლებში არსებული კვლევის ორგანიზაცია და თანადროულად არსებულ სკოლათა შორის ურთიერთობები (რომლებსაც ერთმანეთთან პოლემიკის დროსაც კი მაინც საერთო ნიადაგი აქვთ) ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებაში გარკვეული პერიოდების გამოყოფის საშუალებას გვაძლევს. თითოეული მათგანი კვლევის ძირეული პრობლემით განისაზღვრება. ამ პრინციპის მიხედვით, ხუთი ძირითადი პერიოდი შეგვიძლია განვასხვავოთ: კოსმოლოგიური, ანთროპოლოგიური, ონტოლოგიური, ეთიკური, რელიგიური.
I. კოსმოლოგიური პერიოდი სოკრატემდელ სკოლებს მოიცავს სოფისტების გამოკლებით. მისი მთავარი პრობლემა იმ ერთეულის გამოვლენაა, რომელიც განსაზღვრავს მსოფლიო წესრიგსა და ადამიანური შემეცნების შესაძლებლობას.
II. ანთროპოლოგიური პერიოდი სოფისტებსა და სოკრატეს მოიცავს და მისი მთავარი პრობლემა ადამიანია.
III. ონტოლოგიურ პერიოდს მიეკუთვნებიან პლატონი და არისტოტელე. ამ პერიოდის მოაზროვნეთა ძირითადი პრობლემა ყოფნის, ან, ზოგადად, რეალობისა და ადამიანის მასთან დამოკიდებულების პრობლემაა. ბერძნული ფილოსოფიური აზრის სიმწიფის ხანად მიჩნეული ეს პერიოდი წინამორბედი ორის მიერ შესწავლილ პრობლემათა სინთეზს გვთავაზობს.
IV. ეთიკური პერიოდი სტოიციზმის, ეპიკურეიზმის, სკეპტიციზმისა და ეკლექტიზმის განვითარების ხანაა. მოაზროვნეები ძირითად პრობლემად ადამიანის ქცევას მიიჩნევენ.
V. რელიგიური პერიოდი ნეოპლატონურ და მასთან მონათესავე სკოლებს აერთიანებს. ამ პერიოდის მოაზროვნეები ადამიანის ღმერთთან ხელახლა დაახლოების გზებს იძიებენ, რადგანაც, მათი აზრით, ადამიანისთვის ეს გადარჩენის ერთადერთი გზაა.
ეს პერიოდები მკაფიო ქრონოლოგიურ ეტაპებად არ არის დაყოფილი. ამგვარი დაყოფის მიზანია ანტიკურ საბერძნეთში ფილოსოფიური კვლევის აღმოცენების, განვითარებისა და დაცემის შემაჯამებელი ზოგადი სურათის დახატვა.
სოკრატემდელები (VI-V სს. ჩვ. წ.-აღ.-მდე)
შესავალი
პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების შესწავლისას მკაფიოდ ჩანს მითოსიდან (ფანტასტიკური წარმოდგენა) ლოგოსზე (რაციონალური ანალიზი) გადასვლა. მითოსის ტრადიციაში ფესვგადგმული ეს ფილოსოფოსები ბუნებას აპყრობენ ყურადღებას და, საგანთა მიერ თითქმის მოჯადოებულნი (=ისინი პოეტები არიან), მის საწყისს ეძებენ (=ფილოსოფოსობენ).
ამგვარად, მათი ფილოსოფიური პრობლემა უფრო რეალობის (ანუ სამყაროსა და ბუნების) პრობლემაა. საგანთა მრავალფეროვნებისა და მათი უწყვეტი სახეცვლილების წინაშე ბუნების ეს მკვლევარები რწმუნდებიან, რომ მრავლობითი (=საგანთა და მათ მოვლენათა მრავალფეროვნება და სიმდიდრე) ერთს ექვემდებარება: ერთი კი არ მომდინარეობს მრავლობითიდან, არამედ პირიქით, მრავლობითი-ერთიდან, რომელიც ასევე ცვლადი, ცვალებადი, ანუ ქმნადი (φύσις = ბუნება) მრავლობითის საწყისიცაა (άρχή).
ბერძენ ფილოსოფოსებს სწამთ, რომ ყოველივეს ქვემოთ არსებობს ერთადერთი და მარადიული რეალობა (საწყისი) და ყოველივე არსებული მისი წარმავალი გამოხატულებაა. ამგვარად, შეგვიძლია აღვნიშნოთ პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების საერთო თვისებები:
1. ისინი ცდილობენ ცვლადი, ანუ ქმნადი მრავლობითის საწყისს მიაკვლიონ, რადგანაც სურთ, იპოვონ ცვლადი და ქმნადი საგნების ფესვი და შემადგენელი.
2. თითქმის ყველა მათგანი საკუთარ დოქტრინას წარმოადგენს პოემის სახით, სახელწოდებით ,,ბუნების შესახებ“ (Περί φύσεως), ამიტომაც მათ ფილოსოფოს-პოეტებს უწოდებენ და ბერძნულ პოეტურ-მითოლოგიურ ტრადიციას უკავშირებენ.
3. შედეგად, მათი რაციონალობა, ანუ კრიტიკული განსჯა (რაშიც მდგომარეობს ფილოსოფოსობა) ძლიერ შემოქმედებით წარმოსახვას ერწყმის. ამგვარად, მიღებული რაციონალობა თანამედროვე ეპოქის ადამიანებს ზოგჯერ ცოტა მოუხეშავი გვეჩვენება. ბერძნული ფილოსოფიის ეს პერიოდი (სოკრატემდელი პერიოდი) ჩვ. წ.-აღ.-მდე VI-V საუკუნეებს მოიცავს: ის იონიური სკოლიდან სოფისტებამდე გრძელდება.
იონიური სკოლა და საწყისის ძიება (VI ს.)
ფილოსოფიური კვლევა ბერძენთა შორის თავდაპირველად მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში დაიწყო. მოგზაურ და მოვაჭრე იონიელებს კავშირი ჰქონდათ აღმოსავლეთის ხალხებთან და ამიტომაც დაინტერესდნენ ამ ხალხებში აღმოცენებული ბუნებრივი კვლევებით. მაგრამ ბერძნები ცალკეული დაკვირვებებიდან ბუნების ზოგად პრობლემაზე გადავიდნენ სამყაროს საწყისის (მთავარი ფესვის, პირველი ელემენტის) ძიებაში. პირველმა ფილოსოფოსებმა პირველი სკოლა-ანტიკური იონიური სკოლა-ჩამოაყალიბეს, რომლის ძირითადი წარმომადგენლებიც არიან მცირე აზიის მილეთის მკვიდრნი თალესი, ანაქსიმანდრე და ანაქსიმენე.
თალესი, ანტიკური საბერძნეთის შვიდ ბრძენთაგან ერთ-ერთი, ფილოსოფოსი და პოლიტიკოსი იყო. იმ დაკვირვების საფუძველზე, რომ ყველაფერში სისველეა, თალესი საწყისად წყალს ასახელებს. მისი დოქტრინის თანახმად, ყველაფერი სულდგმულობს, ანუ ცოცხალია (ილოზოიზმი: ΰλη = მატერია + ζωή = სიცოცხლე); ეს დოქტრინა მითოლოგიურ-პოეტურ გავლენაზე მეტყველებს.
ანაქსიმანდრე აღემატება თალესს და საწყისად განუსაზღვრელს (άπειρον) ასახელებს, რომელსაც ხშირად უსასრულოსაც უწოდებენ. ამ დოქტრინის თანახმად, კოსმოსს, როგორც განსაზღვრულ წესრიგს, საფუძვლად რაღაც განუსაზღვრელი აქვს. ანაქსიმანდრეს ეს პოზიცია რაციონალურად გადმოგვცემს ტრადიციულ დოქტრინას, რომლის მიხედვითაც სამყაროს საწყისად ქაოსი მიიჩნევა. ტერმინი ,,საწყისი“ (άρχή) პირველად სწორედ ანაქსიმანდრემ გამოიყენა. მისი აზრით, ყველა საგანი განუსაზღვრელიდან მომდინარეობს განცალკევების, ანუ განსხვავების გზით: ცხელი და ცივი, მშრალი და სველი და ა.შ. ანუ ეს პრიმიტიული ერთის მსხვრევაა, რომელიც მისგან მომდინარე საგანთა შორის ბრძოლას წარმოქმნის. საწყისის განუსაზღვრელობას, ანუ უსასრულობას, ანაქსიმანდრეს აზრით, შეესაბამება უსასრულო სამყაროთა არსებობის დოქტრინა, ანუ დოქტრინა განუსაზღვრელი რაოდენობის სამყაროთა შესახებ, რომლებიც საგანთა შეუჩერებელი დაყოფის, ანუ გამრავლების შედეგია.
ცოცხალი ორგანიზმის მაგალითით, რომელიც ცოცხლობს, სანამ სუნთქავს, ანაქსიმენე საწყისად ჰაერს ასახელებს. ჰაერი სასიცოცხლო ქროლვაა იმ დიდი ორგანიზმისა, რომელსაც სამყარო ეწოდება (ილოზოიზმი). ანაქსიმენეს აზრით, ყველა საგანი ჰაერის გაუხშების ან კონდენსაციის შედეგად იღებს დასაბამს: გაუხშებით ჰაერი ცეცხლად იქცევა, კონდენსაციით კი-მიწად და წყლად. ამგვარად ვიღებთ ოთხ ელემენტს, რომლებიც ძირეულ ადგილს დაიკავებენ სამყაროს შესახებ ბერძენთა დოქტრინაში. ეს ელემენტებია: მიწა, წყალი, ჰაერი და ცეცხლი-ყველაზე მძიმიდან ყველაზე მსუბუქისკენ, რომელიც ზევით მიილტვის.
პითაგორას სკოლა და რიცხვი, როგორც საწყისი
ტრადიციულად, პითაგორას წინასწარმეტყველი-ჯადოქრის, სასწაულთმოქმედის სახით გვიხატავენ. მას მიეწერება დაფარული ცოდნის ფლობა, რომელსაც მხოლოდ განდობილთ უზიარებდა და რომელიც თავისი მფარველი ღვთაების-აპოლონისგან მიიღო დელფოსელი ქურუმი ქალის, თემისთოკლეას, პირით. სინამდვილეში, ლეგენდარულ ცნობებს თუ არ ჩავთვლით, პითაგორას შესახებ ძალიან ცოტა რამ ვიცით. ის დაახლოებით 571-570 წელს კუნძულ სამოსზე დაიბადა, 532-31 წლებში იტალიაში ჩავიდა და 497-96 წლებში გარდაიცვალა. კროტონში პითაგორამ დააარსა სკოლა, რომელიც ამავე დროს რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც იყო. ეს სკოლა სწრაფად გავრცელდა სამხრეთ იტალიის ბერძნულ ქალაქებში და ხშირად იყო პოლიტიკური ძალაუფლების მატარებელი და ამ ძალაუფლების არისტოკრატული თვალსაზრისით გამტარებელი.
სავსებით შესაძლებელია, რომ პითაგორას არაფერი დაუწერია. ერთადერთი ფილოსოფიური დოქტრინა, რომელიც ნამდვილად შეიძლება მას მიეწეროს, მეტემფსიქოზის, ანუ სიკვდილის შემდეგ სხვა ადამიანებში ან ცხოველებში სამშვინველის გადასახლების შესახებ დოქტრინაა. პითაგორა სხეულს სამშვინველის საპყრობილედ, სხეულებრივ ცხვრებას კი-დასჯად მიიჩნევდა. ფილოსოფია სხეულიდან სამშვინველის გათავისუფლების გზაა. ეს გზა მოითხოვს, ერთი მხრივ, ცოდნას, მეორე მხრივ კი-განწმენდის რიტუალებს, რომლებსაც აღასრულებდნენ პითაგორას სექტაში. ამგვარად, პითაგორელთათვის მეცნიერება სამშვინველის განწმენდის, ხსნისა და თავისუფლებისკენ მისი გაძღოლის საშუალებად იქცევა.
მეცნიერებასთან ერთად პითაგორელთა სექტა გარკვეულ ასკეტურ წესებსაც მისდევდა; სავარაუდოდ, სექტის წევრებს საერთო ქონება ჰქონდათ. სექტაში პითაგორას ღვთაებრივი ცოდნის მატარებლად მიიჩნევდნენ და ამის საფუძველზე იკრძალებოდა მისი სწავლების რაიმე სახით სახეცვლილება (ipse dixit).
მეცნიერული მათემატიკის შექმნა
პითაგორელთა უეჭველი დამსახურებაა მათემატიკის, როგორც მეცნიერების, შექმნა. თუკი, გადმოცემის თანახმად, პითაგორამ, მართლაც, ეგვიპტელთა და მოგზაურობების დროს გაცნობილი აღმოსავლეთის სხვა ხალხებისგან აიღო თავისი მათემატიკური დოქტრინების შთაგონება, მათგან მას მხოლოდ უბრალო მიწისმზომელისთვის საჭირო მარტივი გეომეტრიული ოპერაციებისა და ელემენტარული ანგარიშის შესწავლა შეეძლო.
პითაგორელებმა კი მათემატიკა, რომლის სახელწოდების ავტორობაც მათ ეკუთვნის, ნამდვილ მეცნიერებად აქციეს: კონცეპტუალურად შეიმუშავეს მათემატიკის ძირეული ტერმინები (რაოდენობა, წერტილი, ხაზი, ზედაპირი, კუთხე, სხეული); ისინი პრაქტიკული გამოყენების აბსტრაგირების გზით მოქმედებდნენ. გარდა ამისა, პითაგორელებმა დაამკვიდრეს მათემატიკური მტკიცებულების ის მკაცრი ხასიათი, რომელიც ბერძნული მათემატიკის ნორმად იქცა და მას შემდეგ ნებისმიერი მეცნიერულად ორგანიზებული საგნის იდეალს წარმოადგენს.
რიცხვი, როგორც კოსმოსის საწყისი
პითაგორელთა ფილოსოფია მათი მათემატიკის ანარეკლია. ამ ფილოსოფიის ძირეული თეზისია: რიცხვი საგანთა არსია. წყლის, ჰაერისა და სხვა მატერიალური ელემენტების ნაცვლად, პითაგორელებმა საგანთა შემადგენელ ელემენტად რიცხვი აღიარეს. რა არის ამ განცხადების ზუსტი მნიშვნელობა? პითაგორელები განიხილავდნენ რიცხვს, როგორც ერთეულთა ერთობლიობას, ერთეულს კი გეომეტრიულ წერტილთან აიგივებდნენ.
პითაგორელები თითქმის აიგივებდნენ არითმეტიკასა და გეომეტრიას და აერთიანებდნენ მათ. რიცხვი გეომეტრიულ ფიგურასაც წარმოადგენდა, გეომეტრიული ფიგურა კი რიცხვიც იყო. გეომეტრიული ფიგურა სივრცეში წერტილთა განლაგებაა: რიცხვი ამ განლაგების საზომს გამოხატავს.
პითაგორელთა პრინციპს, რომლის თანახმადაც საგნები რიცხვებია, ზომადი წესრიგის ცნება უდევს საფუძვლად. პითაგორელთა მსგავსად იმის მტკიცება, რომ საგნები რიცხვებისგან შედგება და, მაშასადამე, მთელი სამყარო რიცხვებისგანაა შედგენილი, ნიშნავს, რომ სამყაროს ნამდვილი ბუნება, ისევე, როგორც ცალკეული საგანებისა, გეომეტრიული განლაგებაა, რომელიც რიცხვებით გამოიხატება (ზომადია). მართლაც, რიცხვის მეშვეობით გამოცდილების სხვადასხვა საგანთა ახსნაა შესაძლებელი, ციურ ხსეულთა მოძრაობიდან წელიწადის დროთა მონაცვლეობამდე, მუსიკალური ჰარმონიიდან ვეგეტაციის ციკლამდე. ამიტომაც ისიც კი, რაც რიცხვისგან დაშორებული გვეჩვენება, სინამდვილეში ადვილად დაიყვანება რაოდენობრივ და, მაშასადამე, ზომად სტრუქტურამდე.
პითაგორელთა დიდი მნიშვნელობაც სწორედ იმაში მდგომარებს, რომ მათ პირველებმა დაიყვანეს ზომად წესრიგამდე ბუნება, ანუ ის ხასიათი, რომელიც ბუნებას ობიექტურს (ნამდვილად რეალურს) ხდის. პითაგორელთა განცხადებით, სწორედ ეს წესრიგი აძლევს სამყაროს მთლიანობას, ჰარმონიას და სილამაზეს.
თუკი საგანთა არსი რიცხვია, საგანთა შორის დაპირისპირებები რიცხვთა დაპირისპირებებამდე დაიყვანება. რიცხვი ლუწი და კენტი არსებობს: ეს ძირეული დაპირისპირება ყველა საგანში და, მაშასადამე, მთლიანად სამყაროშიც აირეკლება და თვით სამყაროს ორ ნაწილად დაყოფს, რომელთაგან ერთი კენტს შეესაბამება, მეორე კი - ლუწს. ამგვარად, პითაგორელთა ფილოსოფია დუალისტური ფილოსოფიაა.
ეს დაპირისპირებები სამყაროში ჰარმონიის პრინციპის მეშვეობით თანხმდება ერთმანეთთან. რადგანაც ჰარმონიის მეცნიერება მუსიკაა, მუსიკალური დამოკიდებულებები გამოხატავენ უნივერსალური ჰარმონიის ბუნებას და წარმოადგენენ სამყაროში არსებული ყველა ჰარმონიის ნიმუშს.
ყოფნისა და ქმნადობის ბრძოლა
სათაურში ხსენებული ბრძოლის მთავარი გმირები არიან ჰერაკლიტე და პარმენიდე.
ჰერაკლიტე ეფესელის (მცირე აზია, VI ს-ის დას.) შესახებ მცირე ცნობები მოგვეპოვება. მას გაუგებარს (Εσωτεινός) უწოდებდნენ მის დოქტრინათა ბუნდოვანების გამო, რომლებმაც ბუნების შესახებ პოემის ფრაგმენტების სახით მოაღწია ჩვენამდე.
პარმენიდე (VI ს.), ელეადან (ლათინურად ველია, მდებარეობდა დიდ საბერძნეთში, დღეს ამ დასახლების ნანგრევები სალერნოს ყურეშია). პარმენიდემ დააარსა სკოლა, რომელსაც, ქალაქის სახელწოდების მიხედვით, ელეური ეწოდა. თავდაპირველად ამ სკოლის დაარსება კოლოფონელ სენოფანეს მიეწერებოდა, მაგრამ ეს ერთობ საეჭვოა. სენოფანეს მიაწერენ ტრადიციული პოლითეიზმის კრიტიკასა და ერთი, ყველა ღმერთსა და ადამიანზე აღმატეული, ღმერთის აღიარებას (მონოთეიზმი). დღემდე სენოფანეს რამდენიმე ლექსი შემორჩა, პარმენიდეს შემოქმედებას კი ტრადიციული სათაურის მქონე (ბუნების შესახებ) პოემის საკმაოდ დიდი რაოდენობით შემორჩენილი ფრაგმენტების მიხედვით ვიცნობთ.
წიგნიდან: ფილოსოფიის ისტორია
სოლონს მტკიცედ სწამს, რომ სამართლის-ერთობლივი თანაარსებობის საფუძვლის-ნორმების დამრღვევს ულმობელი სასჯელი დაატყდება თავს. მისი აზრით, თუ ადამიანმა სასჯელის თავიდან აცილება მოახერხა, ეს რისხვა მის შთამომავლობას ეწევა.
ესქილე კი სამართლის ამ უნივერსალური კანონის რელიგიურ წინასწარმეტყველად გვევლინება; თავის ტრაგედიებში ის სწორედ სამართლის ტრიუმფს აღწერს.
ფილოსოფიური სკოლები
ფილოსოფიურ კვლევას საბერძნეთში დასაბამიდანვე ერთობლივი ძიების ხასიათი ჰქონდა. თანამოაზრეები მხოლოდ რეგულარული მეცადინეობის მიზნით არ ერთიანდებოდნენ სკოლებად: ნაკლებად სავარაუდოა, ანტიკური საბერძნეთის სკოლებში არისტოტელემდე სწავლების ამგვარ წესს ეარსება. ერთი სკოლის მიმდევრებს ,,მეგობრებს“, კოლეგებს უწოდებდნენ, ისინი ერთიანდებოდნენ, რათა ,,საერთო ცხოვრებით“ ეცხოვრათ ეჭვებისა და სიძნელეების ურთიერთგაზიარებით. ერთობლივ ძიებაში მყოფთ, არა მხოლოდ საერთო მოსაზრებები, არამედ ცხოვრების წესი და ჩვევები აკავშირებდათ. მაგალითი პითაგორას სკოლისა, რომელიც არა მხოლოდ ფილოსოფიური სკოლა იყო, არამედ რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც, ცალკეული შემთხვევაა. ამასთან, პითაგორეიზმის ეს თვისებები მისი სუსტი მხარე უფრო იყო, ვიდრე ძლიერი. მაგრამ ბერძნული ფილოსოფიის ყველა დიდი მოღვაწე მის მიერვე დაარსებულ სკოლა-კვლევის ცენტრს ედგა სათავეში. ნაკლებად მნიშვნელოვანი პიროვნებები ძირეულ სწავლებას ემხრობოდნენ და სკოლის საერთო მემკვიდრეობის შექმნაში შეჰქონდათ წვლილი.
ბერძნული ფილოსოფიის ეს თვისება შემთხვევითი არ არის. ბერძნების აზრით, ფილოსოფიური ძიება ინდივიდს საკუთარ თავში არ კეტავს, პირიქით, ის ძალისხმევათა შეთანხმებასა და იმ ადამიანთა უწყვეტ ურთიერთობას მოითხოვს, რომლებმაც ეს კვლევა ცხოვრების მთავარ მიზნად დაისახეს. ამგვარად, თავად ფილოსოფიური კვლევა განსაზღვრავდა მტკიცე კავშირს მისით დაინტერესებულ ადამიანთა შორის.
ბერძნული ფილოსოფიის პერიოდები
ბერძნული ფილოსოფიის განვითარების დაყოფას პერიოდებად ართულებს მისივე ხასიათი დამოუკიდებელი კვლევისა, რომელსაც მისდევს ინდივიდი და რომლისგანაც ის საკუთარ პიროვნულ ჩამოყალიბებას ელის.
თუმცა ფილოსოფიურ სკოლებში არსებული კვლევის ორგანიზაცია და თანადროულად არსებულ სკოლათა შორის ურთიერთობები (რომლებსაც ერთმანეთთან პოლემიკის დროსაც კი მაინც საერთო ნიადაგი აქვთ) ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებაში გარკვეული პერიოდების გამოყოფის საშუალებას გვაძლევს. თითოეული მათგანი კვლევის ძირეული პრობლემით განისაზღვრება. ამ პრინციპის მიხედვით, ხუთი ძირითადი პერიოდი შეგვიძლია განვასხვავოთ: კოსმოლოგიური, ანთროპოლოგიური, ონტოლოგიური, ეთიკური, რელიგიური.
I. კოსმოლოგიური პერიოდი სოკრატემდელ სკოლებს მოიცავს სოფისტების გამოკლებით. მისი მთავარი პრობლემა იმ ერთეულის გამოვლენაა, რომელიც განსაზღვრავს მსოფლიო წესრიგსა და ადამიანური შემეცნების შესაძლებლობას.
II. ანთროპოლოგიური პერიოდი სოფისტებსა და სოკრატეს მოიცავს და მისი მთავარი პრობლემა ადამიანია.
III. ონტოლოგიურ პერიოდს მიეკუთვნებიან პლატონი და არისტოტელე. ამ პერიოდის მოაზროვნეთა ძირითადი პრობლემა ყოფნის, ან, ზოგადად, რეალობისა და ადამიანის მასთან დამოკიდებულების პრობლემაა. ბერძნული ფილოსოფიური აზრის სიმწიფის ხანად მიჩნეული ეს პერიოდი წინამორბედი ორის მიერ შესწავლილ პრობლემათა სინთეზს გვთავაზობს.
IV. ეთიკური პერიოდი სტოიციზმის, ეპიკურეიზმის, სკეპტიციზმისა და ეკლექტიზმის განვითარების ხანაა. მოაზროვნეები ძირითად პრობლემად ადამიანის ქცევას მიიჩნევენ.
V. რელიგიური პერიოდი ნეოპლატონურ და მასთან მონათესავე სკოლებს აერთიანებს. ამ პერიოდის მოაზროვნეები ადამიანის ღმერთთან ხელახლა დაახლოების გზებს იძიებენ, რადგანაც, მათი აზრით, ადამიანისთვის ეს გადარჩენის ერთადერთი გზაა.
ეს პერიოდები მკაფიო ქრონოლოგიურ ეტაპებად არ არის დაყოფილი. ამგვარი დაყოფის მიზანია ანტიკურ საბერძნეთში ფილოსოფიური კვლევის აღმოცენების, განვითარებისა და დაცემის შემაჯამებელი ზოგადი სურათის დახატვა.
სოკრატემდელები (VI-V სს. ჩვ. წ.-აღ.-მდე)
შესავალი
პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების შესწავლისას მკაფიოდ ჩანს მითოსიდან (ფანტასტიკური წარმოდგენა) ლოგოსზე (რაციონალური ანალიზი) გადასვლა. მითოსის ტრადიციაში ფესვგადგმული ეს ფილოსოფოსები ბუნებას აპყრობენ ყურადღებას და, საგანთა მიერ თითქმის მოჯადოებულნი (=ისინი პოეტები არიან), მის საწყისს ეძებენ (=ფილოსოფოსობენ).
ამგვარად, მათი ფილოსოფიური პრობლემა უფრო რეალობის (ანუ სამყაროსა და ბუნების) პრობლემაა. საგანთა მრავალფეროვნებისა და მათი უწყვეტი სახეცვლილების წინაშე ბუნების ეს მკვლევარები რწმუნდებიან, რომ მრავლობითი (=საგანთა და მათ მოვლენათა მრავალფეროვნება და სიმდიდრე) ერთს ექვემდებარება: ერთი კი არ მომდინარეობს მრავლობითიდან, არამედ პირიქით, მრავლობითი-ერთიდან, რომელიც ასევე ცვლადი, ცვალებადი, ანუ ქმნადი (φύσις = ბუნება) მრავლობითის საწყისიცაა (άρχή).
ბერძენ ფილოსოფოსებს სწამთ, რომ ყოველივეს ქვემოთ არსებობს ერთადერთი და მარადიული რეალობა (საწყისი) და ყოველივე არსებული მისი წარმავალი გამოხატულებაა. ამგვარად, შეგვიძლია აღვნიშნოთ პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების საერთო თვისებები:
1. ისინი ცდილობენ ცვლადი, ანუ ქმნადი მრავლობითის საწყისს მიაკვლიონ, რადგანაც სურთ, იპოვონ ცვლადი და ქმნადი საგნების ფესვი და შემადგენელი.
2. თითქმის ყველა მათგანი საკუთარ დოქტრინას წარმოადგენს პოემის სახით, სახელწოდებით ,,ბუნების შესახებ“ (Περί φύσεως), ამიტომაც მათ ფილოსოფოს-პოეტებს უწოდებენ და ბერძნულ პოეტურ-მითოლოგიურ ტრადიციას უკავშირებენ.
3. შედეგად, მათი რაციონალობა, ანუ კრიტიკული განსჯა (რაშიც მდგომარეობს ფილოსოფოსობა) ძლიერ შემოქმედებით წარმოსახვას ერწყმის. ამგვარად, მიღებული რაციონალობა თანამედროვე ეპოქის ადამიანებს ზოგჯერ ცოტა მოუხეშავი გვეჩვენება. ბერძნული ფილოსოფიის ეს პერიოდი (სოკრატემდელი პერიოდი) ჩვ. წ.-აღ.-მდე VI-V საუკუნეებს მოიცავს: ის იონიური სკოლიდან სოფისტებამდე გრძელდება.
იონიური სკოლა და საწყისის ძიება (VI ს.)
ფილოსოფიური კვლევა ბერძენთა შორის თავდაპირველად მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში დაიწყო. მოგზაურ და მოვაჭრე იონიელებს კავშირი ჰქონდათ აღმოსავლეთის ხალხებთან და ამიტომაც დაინტერესდნენ ამ ხალხებში აღმოცენებული ბუნებრივი კვლევებით. მაგრამ ბერძნები ცალკეული დაკვირვებებიდან ბუნების ზოგად პრობლემაზე გადავიდნენ სამყაროს საწყისის (მთავარი ფესვის, პირველი ელემენტის) ძიებაში. პირველმა ფილოსოფოსებმა პირველი სკოლა-ანტიკური იონიური სკოლა-ჩამოაყალიბეს, რომლის ძირითადი წარმომადგენლებიც არიან მცირე აზიის მილეთის მკვიდრნი თალესი, ანაქსიმანდრე და ანაქსიმენე.
თალესი, ანტიკური საბერძნეთის შვიდ ბრძენთაგან ერთ-ერთი, ფილოსოფოსი და პოლიტიკოსი იყო. იმ დაკვირვების საფუძველზე, რომ ყველაფერში სისველეა, თალესი საწყისად წყალს ასახელებს. მისი დოქტრინის თანახმად, ყველაფერი სულდგმულობს, ანუ ცოცხალია (ილოზოიზმი: ΰλη = მატერია + ζωή = სიცოცხლე); ეს დოქტრინა მითოლოგიურ-პოეტურ გავლენაზე მეტყველებს.
ანაქსიმანდრე აღემატება თალესს და საწყისად განუსაზღვრელს (άπειρον) ასახელებს, რომელსაც ხშირად უსასრულოსაც უწოდებენ. ამ დოქტრინის თანახმად, კოსმოსს, როგორც განსაზღვრულ წესრიგს, საფუძვლად რაღაც განუსაზღვრელი აქვს. ანაქსიმანდრეს ეს პოზიცია რაციონალურად გადმოგვცემს ტრადიციულ დოქტრინას, რომლის მიხედვითაც სამყაროს საწყისად ქაოსი მიიჩნევა. ტერმინი ,,საწყისი“ (άρχή) პირველად სწორედ ანაქსიმანდრემ გამოიყენა. მისი აზრით, ყველა საგანი განუსაზღვრელიდან მომდინარეობს განცალკევების, ანუ განსხვავების გზით: ცხელი და ცივი, მშრალი და სველი და ა.შ. ანუ ეს პრიმიტიული ერთის მსხვრევაა, რომელიც მისგან მომდინარე საგანთა შორის ბრძოლას წარმოქმნის. საწყისის განუსაზღვრელობას, ანუ უსასრულობას, ანაქსიმანდრეს აზრით, შეესაბამება უსასრულო სამყაროთა არსებობის დოქტრინა, ანუ დოქტრინა განუსაზღვრელი რაოდენობის სამყაროთა შესახებ, რომლებიც საგანთა შეუჩერებელი დაყოფის, ანუ გამრავლების შედეგია.
ცოცხალი ორგანიზმის მაგალითით, რომელიც ცოცხლობს, სანამ სუნთქავს, ანაქსიმენე საწყისად ჰაერს ასახელებს. ჰაერი სასიცოცხლო ქროლვაა იმ დიდი ორგანიზმისა, რომელსაც სამყარო ეწოდება (ილოზოიზმი). ანაქსიმენეს აზრით, ყველა საგანი ჰაერის გაუხშების ან კონდენსაციის შედეგად იღებს დასაბამს: გაუხშებით ჰაერი ცეცხლად იქცევა, კონდენსაციით კი-მიწად და წყლად. ამგვარად ვიღებთ ოთხ ელემენტს, რომლებიც ძირეულ ადგილს დაიკავებენ სამყაროს შესახებ ბერძენთა დოქტრინაში. ეს ელემენტებია: მიწა, წყალი, ჰაერი და ცეცხლი-ყველაზე მძიმიდან ყველაზე მსუბუქისკენ, რომელიც ზევით მიილტვის.
პითაგორას სკოლა და რიცხვი, როგორც საწყისი
ტრადიციულად, პითაგორას წინასწარმეტყველი-ჯადოქრის, სასწაულთმოქმედის სახით გვიხატავენ. მას მიეწერება დაფარული ცოდნის ფლობა, რომელსაც მხოლოდ განდობილთ უზიარებდა და რომელიც თავისი მფარველი ღვთაების-აპოლონისგან მიიღო დელფოსელი ქურუმი ქალის, თემისთოკლეას, პირით. სინამდვილეში, ლეგენდარულ ცნობებს თუ არ ჩავთვლით, პითაგორას შესახებ ძალიან ცოტა რამ ვიცით. ის დაახლოებით 571-570 წელს კუნძულ სამოსზე დაიბადა, 532-31 წლებში იტალიაში ჩავიდა და 497-96 წლებში გარდაიცვალა. კროტონში პითაგორამ დააარსა სკოლა, რომელიც ამავე დროს რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც იყო. ეს სკოლა სწრაფად გავრცელდა სამხრეთ იტალიის ბერძნულ ქალაქებში და ხშირად იყო პოლიტიკური ძალაუფლების მატარებელი და ამ ძალაუფლების არისტოკრატული თვალსაზრისით გამტარებელი.
სავსებით შესაძლებელია, რომ პითაგორას არაფერი დაუწერია. ერთადერთი ფილოსოფიური დოქტრინა, რომელიც ნამდვილად შეიძლება მას მიეწეროს, მეტემფსიქოზის, ანუ სიკვდილის შემდეგ სხვა ადამიანებში ან ცხოველებში სამშვინველის გადასახლების შესახებ დოქტრინაა. პითაგორა სხეულს სამშვინველის საპყრობილედ, სხეულებრივ ცხვრებას კი-დასჯად მიიჩნევდა. ფილოსოფია სხეულიდან სამშვინველის გათავისუფლების გზაა. ეს გზა მოითხოვს, ერთი მხრივ, ცოდნას, მეორე მხრივ კი-განწმენდის რიტუალებს, რომლებსაც აღასრულებდნენ პითაგორას სექტაში. ამგვარად, პითაგორელთათვის მეცნიერება სამშვინველის განწმენდის, ხსნისა და თავისუფლებისკენ მისი გაძღოლის საშუალებად იქცევა.
მეცნიერებასთან ერთად პითაგორელთა სექტა გარკვეულ ასკეტურ წესებსაც მისდევდა; სავარაუდოდ, სექტის წევრებს საერთო ქონება ჰქონდათ. სექტაში პითაგორას ღვთაებრივი ცოდნის მატარებლად მიიჩნევდნენ და ამის საფუძველზე იკრძალებოდა მისი სწავლების რაიმე სახით სახეცვლილება (ipse dixit).
მეცნიერული მათემატიკის შექმნა
პითაგორელთა უეჭველი დამსახურებაა მათემატიკის, როგორც მეცნიერების, შექმნა. თუკი, გადმოცემის თანახმად, პითაგორამ, მართლაც, ეგვიპტელთა და მოგზაურობების დროს გაცნობილი აღმოსავლეთის სხვა ხალხებისგან აიღო თავისი მათემატიკური დოქტრინების შთაგონება, მათგან მას მხოლოდ უბრალო მიწისმზომელისთვის საჭირო მარტივი გეომეტრიული ოპერაციებისა და ელემენტარული ანგარიშის შესწავლა შეეძლო.
პითაგორელებმა კი მათემატიკა, რომლის სახელწოდების ავტორობაც მათ ეკუთვნის, ნამდვილ მეცნიერებად აქციეს: კონცეპტუალურად შეიმუშავეს მათემატიკის ძირეული ტერმინები (რაოდენობა, წერტილი, ხაზი, ზედაპირი, კუთხე, სხეული); ისინი პრაქტიკული გამოყენების აბსტრაგირების გზით მოქმედებდნენ. გარდა ამისა, პითაგორელებმა დაამკვიდრეს მათემატიკური მტკიცებულების ის მკაცრი ხასიათი, რომელიც ბერძნული მათემატიკის ნორმად იქცა და მას შემდეგ ნებისმიერი მეცნიერულად ორგანიზებული საგნის იდეალს წარმოადგენს.
რიცხვი, როგორც კოსმოსის საწყისი
პითაგორელთა ფილოსოფია მათი მათემატიკის ანარეკლია. ამ ფილოსოფიის ძირეული თეზისია: რიცხვი საგანთა არსია. წყლის, ჰაერისა და სხვა მატერიალური ელემენტების ნაცვლად, პითაგორელებმა საგანთა შემადგენელ ელემენტად რიცხვი აღიარეს. რა არის ამ განცხადების ზუსტი მნიშვნელობა? პითაგორელები განიხილავდნენ რიცხვს, როგორც ერთეულთა ერთობლიობას, ერთეულს კი გეომეტრიულ წერტილთან აიგივებდნენ.
პითაგორელები თითქმის აიგივებდნენ არითმეტიკასა და გეომეტრიას და აერთიანებდნენ მათ. რიცხვი გეომეტრიულ ფიგურასაც წარმოადგენდა, გეომეტრიული ფიგურა კი რიცხვიც იყო. გეომეტრიული ფიგურა სივრცეში წერტილთა განლაგებაა: რიცხვი ამ განლაგების საზომს გამოხატავს.
პითაგორელთა პრინციპს, რომლის თანახმადაც საგნები რიცხვებია, ზომადი წესრიგის ცნება უდევს საფუძვლად. პითაგორელთა მსგავსად იმის მტკიცება, რომ საგნები რიცხვებისგან შედგება და, მაშასადამე, მთელი სამყარო რიცხვებისგანაა შედგენილი, ნიშნავს, რომ სამყაროს ნამდვილი ბუნება, ისევე, როგორც ცალკეული საგანებისა, გეომეტრიული განლაგებაა, რომელიც რიცხვებით გამოიხატება (ზომადია). მართლაც, რიცხვის მეშვეობით გამოცდილების სხვადასხვა საგანთა ახსნაა შესაძლებელი, ციურ ხსეულთა მოძრაობიდან წელიწადის დროთა მონაცვლეობამდე, მუსიკალური ჰარმონიიდან ვეგეტაციის ციკლამდე. ამიტომაც ისიც კი, რაც რიცხვისგან დაშორებული გვეჩვენება, სინამდვილეში ადვილად დაიყვანება რაოდენობრივ და, მაშასადამე, ზომად სტრუქტურამდე.
პითაგორელთა დიდი მნიშვნელობაც სწორედ იმაში მდგომარებს, რომ მათ პირველებმა დაიყვანეს ზომად წესრიგამდე ბუნება, ანუ ის ხასიათი, რომელიც ბუნებას ობიექტურს (ნამდვილად რეალურს) ხდის. პითაგორელთა განცხადებით, სწორედ ეს წესრიგი აძლევს სამყაროს მთლიანობას, ჰარმონიას და სილამაზეს.
თუკი საგანთა არსი რიცხვია, საგანთა შორის დაპირისპირებები რიცხვთა დაპირისპირებებამდე დაიყვანება. რიცხვი ლუწი და კენტი არსებობს: ეს ძირეული დაპირისპირება ყველა საგანში და, მაშასადამე, მთლიანად სამყაროშიც აირეკლება და თვით სამყაროს ორ ნაწილად დაყოფს, რომელთაგან ერთი კენტს შეესაბამება, მეორე კი - ლუწს. ამგვარად, პითაგორელთა ფილოსოფია დუალისტური ფილოსოფიაა.
ეს დაპირისპირებები სამყაროში ჰარმონიის პრინციპის მეშვეობით თანხმდება ერთმანეთთან. რადგანაც ჰარმონიის მეცნიერება მუსიკაა, მუსიკალური დამოკიდებულებები გამოხატავენ უნივერსალური ჰარმონიის ბუნებას და წარმოადგენენ სამყაროში არსებული ყველა ჰარმონიის ნიმუშს.
ყოფნისა და ქმნადობის ბრძოლა
სათაურში ხსენებული ბრძოლის მთავარი გმირები არიან ჰერაკლიტე და პარმენიდე.
ჰერაკლიტე ეფესელის (მცირე აზია, VI ს-ის დას.) შესახებ მცირე ცნობები მოგვეპოვება. მას გაუგებარს (Εσωτεινός) უწოდებდნენ მის დოქტრინათა ბუნდოვანების გამო, რომლებმაც ბუნების შესახებ პოემის ფრაგმენტების სახით მოაღწია ჩვენამდე.
პარმენიდე (VI ს.), ელეადან (ლათინურად ველია, მდებარეობდა დიდ საბერძნეთში, დღეს ამ დასახლების ნანგრევები სალერნოს ყურეშია). პარმენიდემ დააარსა სკოლა, რომელსაც, ქალაქის სახელწოდების მიხედვით, ელეური ეწოდა. თავდაპირველად ამ სკოლის დაარსება კოლოფონელ სენოფანეს მიეწერებოდა, მაგრამ ეს ერთობ საეჭვოა. სენოფანეს მიაწერენ ტრადიციული პოლითეიზმის კრიტიკასა და ერთი, ყველა ღმერთსა და ადამიანზე აღმატეული, ღმერთის აღიარებას (მონოთეიზმი). დღემდე სენოფანეს რამდენიმე ლექსი შემორჩა, პარმენიდეს შემოქმედებას კი ტრადიციული სათაურის მქონე (ბუნების შესახებ) პოემის საკმაოდ დიდი რაოდენობით შემორჩენილი ფრაგმენტების მიხედვით ვიცნობთ.
წიგნიდან: ფილოსოფიის ისტორია
ბერძნული ფილოსოფიის ეს თვისება შემთხვევითი არ არის. ბერძნების აზრით, ფილოსოფიური ძიება ინდივიდს საკუთარ თავში არ კეტავს, პირიქით, ის ძალისხმევათა შეთანხმებასა და იმ ადამიანთა უწყვეტ ურთიერთობას მოითხოვს, რომლებმაც ეს კვლევა ცხოვრების მთავარ მიზნად დაისახეს. ამგვარად, თავად ფილოსოფიური კვლევა განსაზღვრავდა მტკიცე კავშირს მისით დაინტერესებულ ადამიანთა შორის.
ბერძნული ფილოსოფიის პერიოდები
ბერძნული ფილოსოფიის განვითარების დაყოფას პერიოდებად ართულებს მისივე ხასიათი დამოუკიდებელი კვლევისა, რომელსაც მისდევს ინდივიდი და რომლისგანაც ის საკუთარ პიროვნულ ჩამოყალიბებას ელის.
თუმცა ფილოსოფიურ სკოლებში არსებული კვლევის ორგანიზაცია და თანადროულად არსებულ სკოლათა შორის ურთიერთობები (რომლებსაც ერთმანეთთან პოლემიკის დროსაც კი მაინც საერთო ნიადაგი აქვთ) ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებაში გარკვეული პერიოდების გამოყოფის საშუალებას გვაძლევს. თითოეული მათგანი კვლევის ძირეული პრობლემით განისაზღვრება. ამ პრინციპის მიხედვით, ხუთი ძირითადი პერიოდი შეგვიძლია განვასხვავოთ: კოსმოლოგიური, ანთროპოლოგიური, ონტოლოგიური, ეთიკური, რელიგიური.
I. კოსმოლოგიური პერიოდი სოკრატემდელ სკოლებს მოიცავს სოფისტების გამოკლებით. მისი მთავარი პრობლემა იმ ერთეულის გამოვლენაა, რომელიც განსაზღვრავს მსოფლიო წესრიგსა და ადამიანური შემეცნების შესაძლებლობას.
II. ანთროპოლოგიური პერიოდი სოფისტებსა და სოკრატეს მოიცავს და მისი მთავარი პრობლემა ადამიანია.
III. ონტოლოგიურ პერიოდს მიეკუთვნებიან პლატონი და არისტოტელე. ამ პერიოდის მოაზროვნეთა ძირითადი პრობლემა ყოფნის, ან, ზოგადად, რეალობისა და ადამიანის მასთან დამოკიდებულების პრობლემაა. ბერძნული ფილოსოფიური აზრის სიმწიფის ხანად მიჩნეული ეს პერიოდი წინამორბედი ორის მიერ შესწავლილ პრობლემათა სინთეზს გვთავაზობს.
IV. ეთიკური პერიოდი სტოიციზმის, ეპიკურეიზმის, სკეპტიციზმისა და ეკლექტიზმის განვითარების ხანაა. მოაზროვნეები ძირითად პრობლემად ადამიანის ქცევას მიიჩნევენ.
V. რელიგიური პერიოდი ნეოპლატონურ და მასთან მონათესავე სკოლებს აერთიანებს. ამ პერიოდის მოაზროვნეები ადამიანის ღმერთთან ხელახლა დაახლოების გზებს იძიებენ, რადგანაც, მათი აზრით, ადამიანისთვის ეს გადარჩენის ერთადერთი გზაა.
ეს პერიოდები მკაფიო ქრონოლოგიურ ეტაპებად არ არის დაყოფილი. ამგვარი დაყოფის მიზანია ანტიკურ საბერძნეთში ფილოსოფიური კვლევის აღმოცენების, განვითარებისა და დაცემის შემაჯამებელი ზოგადი სურათის დახატვა.
სოკრატემდელები (VI-V სს. ჩვ. წ.-აღ.-მდე)
შესავალი
პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების შესწავლისას მკაფიოდ ჩანს მითოსიდან (ფანტასტიკური წარმოდგენა) ლოგოსზე (რაციონალური ანალიზი) გადასვლა. მითოსის ტრადიციაში ფესვგადგმული ეს ფილოსოფოსები ბუნებას აპყრობენ ყურადღებას და, საგანთა მიერ თითქმის მოჯადოებულნი (=ისინი პოეტები არიან), მის საწყისს ეძებენ (=ფილოსოფოსობენ).
ამგვარად, მათი ფილოსოფიური პრობლემა უფრო რეალობის (ანუ სამყაროსა და ბუნების) პრობლემაა. საგანთა მრავალფეროვნებისა და მათი უწყვეტი სახეცვლილების წინაშე ბუნების ეს მკვლევარები რწმუნდებიან, რომ მრავლობითი (=საგანთა და მათ მოვლენათა მრავალფეროვნება და სიმდიდრე) ერთს ექვემდებარება: ერთი კი არ მომდინარეობს მრავლობითიდან, არამედ პირიქით, მრავლობითი-ერთიდან, რომელიც ასევე ცვლადი, ცვალებადი, ანუ ქმნადი (φύσις = ბუნება) მრავლობითის საწყისიცაა (άρχή).
ბერძენ ფილოსოფოსებს სწამთ, რომ ყოველივეს ქვემოთ არსებობს ერთადერთი და მარადიული რეალობა (საწყისი) და ყოველივე არსებული მისი წარმავალი გამოხატულებაა. ამგვარად, შეგვიძლია აღვნიშნოთ პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების საერთო თვისებები:
1. ისინი ცდილობენ ცვლადი, ანუ ქმნადი მრავლობითის საწყისს მიაკვლიონ, რადგანაც სურთ, იპოვონ ცვლადი და ქმნადი საგნების ფესვი და შემადგენელი.
2. თითქმის ყველა მათგანი საკუთარ დოქტრინას წარმოადგენს პოემის სახით, სახელწოდებით ,,ბუნების შესახებ“ (Περί φύσεως), ამიტომაც მათ ფილოსოფოს-პოეტებს უწოდებენ და ბერძნულ პოეტურ-მითოლოგიურ ტრადიციას უკავშირებენ.
3. შედეგად, მათი რაციონალობა, ანუ კრიტიკული განსჯა (რაშიც მდგომარეობს ფილოსოფოსობა) ძლიერ შემოქმედებით წარმოსახვას ერწყმის. ამგვარად, მიღებული რაციონალობა თანამედროვე ეპოქის ადამიანებს ზოგჯერ ცოტა მოუხეშავი გვეჩვენება. ბერძნული ფილოსოფიის ეს პერიოდი (სოკრატემდელი პერიოდი) ჩვ. წ.-აღ.-მდე VI-V საუკუნეებს მოიცავს: ის იონიური სკოლიდან სოფისტებამდე გრძელდება.
იონიური სკოლა და საწყისის ძიება (VI ს.)
ფილოსოფიური კვლევა ბერძენთა შორის თავდაპირველად მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში დაიწყო. მოგზაურ და მოვაჭრე იონიელებს კავშირი ჰქონდათ აღმოსავლეთის ხალხებთან და ამიტომაც დაინტერესდნენ ამ ხალხებში აღმოცენებული ბუნებრივი კვლევებით. მაგრამ ბერძნები ცალკეული დაკვირვებებიდან ბუნების ზოგად პრობლემაზე გადავიდნენ სამყაროს საწყისის (მთავარი ფესვის, პირველი ელემენტის) ძიებაში. პირველმა ფილოსოფოსებმა პირველი სკოლა-ანტიკური იონიური სკოლა-ჩამოაყალიბეს, რომლის ძირითადი წარმომადგენლებიც არიან მცირე აზიის მილეთის მკვიდრნი თალესი, ანაქსიმანდრე და ანაქსიმენე.
თალესი, ანტიკური საბერძნეთის შვიდ ბრძენთაგან ერთ-ერთი, ფილოსოფოსი და პოლიტიკოსი იყო. იმ დაკვირვების საფუძველზე, რომ ყველაფერში სისველეა, თალესი საწყისად წყალს ასახელებს. მისი დოქტრინის თანახმად, ყველაფერი სულდგმულობს, ანუ ცოცხალია (ილოზოიზმი: ΰλη = მატერია + ζωή = სიცოცხლე); ეს დოქტრინა მითოლოგიურ-პოეტურ გავლენაზე მეტყველებს.
ანაქსიმანდრე აღემატება თალესს და საწყისად განუსაზღვრელს (άπειρον) ასახელებს, რომელსაც ხშირად უსასრულოსაც უწოდებენ. ამ დოქტრინის თანახმად, კოსმოსს, როგორც განსაზღვრულ წესრიგს, საფუძვლად რაღაც განუსაზღვრელი აქვს. ანაქსიმანდრეს ეს პოზიცია რაციონალურად გადმოგვცემს ტრადიციულ დოქტრინას, რომლის მიხედვითაც სამყაროს საწყისად ქაოსი მიიჩნევა. ტერმინი ,,საწყისი“ (άρχή) პირველად სწორედ ანაქსიმანდრემ გამოიყენა. მისი აზრით, ყველა საგანი განუსაზღვრელიდან მომდინარეობს განცალკევების, ანუ განსხვავების გზით: ცხელი და ცივი, მშრალი და სველი და ა.შ. ანუ ეს პრიმიტიული ერთის მსხვრევაა, რომელიც მისგან მომდინარე საგანთა შორის ბრძოლას წარმოქმნის. საწყისის განუსაზღვრელობას, ანუ უსასრულობას, ანაქსიმანდრეს აზრით, შეესაბამება უსასრულო სამყაროთა არსებობის დოქტრინა, ანუ დოქტრინა განუსაზღვრელი რაოდენობის სამყაროთა შესახებ, რომლებიც საგანთა შეუჩერებელი დაყოფის, ანუ გამრავლების შედეგია.
ცოცხალი ორგანიზმის მაგალითით, რომელიც ცოცხლობს, სანამ სუნთქავს, ანაქსიმენე საწყისად ჰაერს ასახელებს. ჰაერი სასიცოცხლო ქროლვაა იმ დიდი ორგანიზმისა, რომელსაც სამყარო ეწოდება (ილოზოიზმი). ანაქსიმენეს აზრით, ყველა საგანი ჰაერის გაუხშების ან კონდენსაციის შედეგად იღებს დასაბამს: გაუხშებით ჰაერი ცეცხლად იქცევა, კონდენსაციით კი-მიწად და წყლად. ამგვარად ვიღებთ ოთხ ელემენტს, რომლებიც ძირეულ ადგილს დაიკავებენ სამყაროს შესახებ ბერძენთა დოქტრინაში. ეს ელემენტებია: მიწა, წყალი, ჰაერი და ცეცხლი-ყველაზე მძიმიდან ყველაზე მსუბუქისკენ, რომელიც ზევით მიილტვის.
პითაგორას სკოლა და რიცხვი, როგორც საწყისი
ტრადიციულად, პითაგორას წინასწარმეტყველი-ჯადოქრის, სასწაულთმოქმედის სახით გვიხატავენ. მას მიეწერება დაფარული ცოდნის ფლობა, რომელსაც მხოლოდ განდობილთ უზიარებდა და რომელიც თავისი მფარველი ღვთაების-აპოლონისგან მიიღო დელფოსელი ქურუმი ქალის, თემისთოკლეას, პირით. სინამდვილეში, ლეგენდარულ ცნობებს თუ არ ჩავთვლით, პითაგორას შესახებ ძალიან ცოტა რამ ვიცით. ის დაახლოებით 571-570 წელს კუნძულ სამოსზე დაიბადა, 532-31 წლებში იტალიაში ჩავიდა და 497-96 წლებში გარდაიცვალა. კროტონში პითაგორამ დააარსა სკოლა, რომელიც ამავე დროს რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც იყო. ეს სკოლა სწრაფად გავრცელდა სამხრეთ იტალიის ბერძნულ ქალაქებში და ხშირად იყო პოლიტიკური ძალაუფლების მატარებელი და ამ ძალაუფლების არისტოკრატული თვალსაზრისით გამტარებელი.
სავსებით შესაძლებელია, რომ პითაგორას არაფერი დაუწერია. ერთადერთი ფილოსოფიური დოქტრინა, რომელიც ნამდვილად შეიძლება მას მიეწეროს, მეტემფსიქოზის, ანუ სიკვდილის შემდეგ სხვა ადამიანებში ან ცხოველებში სამშვინველის გადასახლების შესახებ დოქტრინაა. პითაგორა სხეულს სამშვინველის საპყრობილედ, სხეულებრივ ცხვრებას კი-დასჯად მიიჩნევდა. ფილოსოფია სხეულიდან სამშვინველის გათავისუფლების გზაა. ეს გზა მოითხოვს, ერთი მხრივ, ცოდნას, მეორე მხრივ კი-განწმენდის რიტუალებს, რომლებსაც აღასრულებდნენ პითაგორას სექტაში. ამგვარად, პითაგორელთათვის მეცნიერება სამშვინველის განწმენდის, ხსნისა და თავისუფლებისკენ მისი გაძღოლის საშუალებად იქცევა.
მეცნიერებასთან ერთად პითაგორელთა სექტა გარკვეულ ასკეტურ წესებსაც მისდევდა; სავარაუდოდ, სექტის წევრებს საერთო ქონება ჰქონდათ. სექტაში პითაგორას ღვთაებრივი ცოდნის მატარებლად მიიჩნევდნენ და ამის საფუძველზე იკრძალებოდა მისი სწავლების რაიმე სახით სახეცვლილება (ipse dixit).
მეცნიერული მათემატიკის შექმნა
პითაგორელთა უეჭველი დამსახურებაა მათემატიკის, როგორც მეცნიერების, შექმნა. თუკი, გადმოცემის თანახმად, პითაგორამ, მართლაც, ეგვიპტელთა და მოგზაურობების დროს გაცნობილი აღმოსავლეთის სხვა ხალხებისგან აიღო თავისი მათემატიკური დოქტრინების შთაგონება, მათგან მას მხოლოდ უბრალო მიწისმზომელისთვის საჭირო მარტივი გეომეტრიული ოპერაციებისა და ელემენტარული ანგარიშის შესწავლა შეეძლო.
პითაგორელებმა კი მათემატიკა, რომლის სახელწოდების ავტორობაც მათ ეკუთვნის, ნამდვილ მეცნიერებად აქციეს: კონცეპტუალურად შეიმუშავეს მათემატიკის ძირეული ტერმინები (რაოდენობა, წერტილი, ხაზი, ზედაპირი, კუთხე, სხეული); ისინი პრაქტიკული გამოყენების აბსტრაგირების გზით მოქმედებდნენ. გარდა ამისა, პითაგორელებმა დაამკვიდრეს მათემატიკური მტკიცებულების ის მკაცრი ხასიათი, რომელიც ბერძნული მათემატიკის ნორმად იქცა და მას შემდეგ ნებისმიერი მეცნიერულად ორგანიზებული საგნის იდეალს წარმოადგენს.
რიცხვი, როგორც კოსმოსის საწყისი
პითაგორელთა ფილოსოფია მათი მათემატიკის ანარეკლია. ამ ფილოსოფიის ძირეული თეზისია: რიცხვი საგანთა არსია. წყლის, ჰაერისა და სხვა მატერიალური ელემენტების ნაცვლად, პითაგორელებმა საგანთა შემადგენელ ელემენტად რიცხვი აღიარეს. რა არის ამ განცხადების ზუსტი მნიშვნელობა? პითაგორელები განიხილავდნენ რიცხვს, როგორც ერთეულთა ერთობლიობას, ერთეულს კი გეომეტრიულ წერტილთან აიგივებდნენ.
პითაგორელები თითქმის აიგივებდნენ არითმეტიკასა და გეომეტრიას და აერთიანებდნენ მათ. რიცხვი გეომეტრიულ ფიგურასაც წარმოადგენდა, გეომეტრიული ფიგურა კი რიცხვიც იყო. გეომეტრიული ფიგურა სივრცეში წერტილთა განლაგებაა: რიცხვი ამ განლაგების საზომს გამოხატავს.
პითაგორელთა პრინციპს, რომლის თანახმადაც საგნები რიცხვებია, ზომადი წესრიგის ცნება უდევს საფუძვლად. პითაგორელთა მსგავსად იმის მტკიცება, რომ საგნები რიცხვებისგან შედგება და, მაშასადამე, მთელი სამყარო რიცხვებისგანაა შედგენილი, ნიშნავს, რომ სამყაროს ნამდვილი ბუნება, ისევე, როგორც ცალკეული საგანებისა, გეომეტრიული განლაგებაა, რომელიც რიცხვებით გამოიხატება (ზომადია). მართლაც, რიცხვის მეშვეობით გამოცდილების სხვადასხვა საგანთა ახსნაა შესაძლებელი, ციურ ხსეულთა მოძრაობიდან წელიწადის დროთა მონაცვლეობამდე, მუსიკალური ჰარმონიიდან ვეგეტაციის ციკლამდე. ამიტომაც ისიც კი, რაც რიცხვისგან დაშორებული გვეჩვენება, სინამდვილეში ადვილად დაიყვანება რაოდენობრივ და, მაშასადამე, ზომად სტრუქტურამდე.
პითაგორელთა დიდი მნიშვნელობაც სწორედ იმაში მდგომარებს, რომ მათ პირველებმა დაიყვანეს ზომად წესრიგამდე ბუნება, ანუ ის ხასიათი, რომელიც ბუნებას ობიექტურს (ნამდვილად რეალურს) ხდის. პითაგორელთა განცხადებით, სწორედ ეს წესრიგი აძლევს სამყაროს მთლიანობას, ჰარმონიას და სილამაზეს.
თუკი საგანთა არსი რიცხვია, საგანთა შორის დაპირისპირებები რიცხვთა დაპირისპირებებამდე დაიყვანება. რიცხვი ლუწი და კენტი არსებობს: ეს ძირეული დაპირისპირება ყველა საგანში და, მაშასადამე, მთლიანად სამყაროშიც აირეკლება და თვით სამყაროს ორ ნაწილად დაყოფს, რომელთაგან ერთი კენტს შეესაბამება, მეორე კი - ლუწს. ამგვარად, პითაგორელთა ფილოსოფია დუალისტური ფილოსოფიაა.
ეს დაპირისპირებები სამყაროში ჰარმონიის პრინციპის მეშვეობით თანხმდება ერთმანეთთან. რადგანაც ჰარმონიის მეცნიერება მუსიკაა, მუსიკალური დამოკიდებულებები გამოხატავენ უნივერსალური ჰარმონიის ბუნებას და წარმოადგენენ სამყაროში არსებული ყველა ჰარმონიის ნიმუშს.
ყოფნისა და ქმნადობის ბრძოლა
სათაურში ხსენებული ბრძოლის მთავარი გმირები არიან ჰერაკლიტე და პარმენიდე.
ჰერაკლიტე ეფესელის (მცირე აზია, VI ს-ის დას.) შესახებ მცირე ცნობები მოგვეპოვება. მას გაუგებარს (Εσωτεινός) უწოდებდნენ მის დოქტრინათა ბუნდოვანების გამო, რომლებმაც ბუნების შესახებ პოემის ფრაგმენტების სახით მოაღწია ჩვენამდე.
პარმენიდე (VI ს.), ელეადან (ლათინურად ველია, მდებარეობდა დიდ საბერძნეთში, დღეს ამ დასახლების ნანგრევები სალერნოს ყურეშია). პარმენიდემ დააარსა სკოლა, რომელსაც, ქალაქის სახელწოდების მიხედვით, ელეური ეწოდა. თავდაპირველად ამ სკოლის დაარსება კოლოფონელ სენოფანეს მიეწერებოდა, მაგრამ ეს ერთობ საეჭვოა. სენოფანეს მიაწერენ ტრადიციული პოლითეიზმის კრიტიკასა და ერთი, ყველა ღმერთსა და ადამიანზე აღმატეული, ღმერთის აღიარებას (მონოთეიზმი). დღემდე სენოფანეს რამდენიმე ლექსი შემორჩა, პარმენიდეს შემოქმედებას კი ტრადიციული სათაურის მქონე (ბუნების შესახებ) პოემის საკმაოდ დიდი რაოდენობით შემორჩენილი ფრაგმენტების მიხედვით ვიცნობთ.
წიგნიდან: ფილოსოფიის ისტორია
თუმცა ფილოსოფიურ სკოლებში არსებული კვლევის ორგანიზაცია და თანადროულად არსებულ სკოლათა შორის ურთიერთობები (რომლებსაც ერთმანეთთან პოლემიკის დროსაც კი მაინც საერთო ნიადაგი აქვთ) ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებაში გარკვეული პერიოდების გამოყოფის საშუალებას გვაძლევს. თითოეული მათგანი კვლევის ძირეული პრობლემით განისაზღვრება. ამ პრინციპის მიხედვით, ხუთი ძირითადი პერიოდი შეგვიძლია განვასხვავოთ: კოსმოლოგიური, ანთროპოლოგიური, ონტოლოგიური, ეთიკური, რელიგიური.
I. კოსმოლოგიური პერიოდი სოკრატემდელ სკოლებს მოიცავს სოფისტების გამოკლებით. მისი მთავარი პრობლემა იმ ერთეულის გამოვლენაა, რომელიც განსაზღვრავს მსოფლიო წესრიგსა და ადამიანური შემეცნების შესაძლებლობას.
II. ანთროპოლოგიური პერიოდი სოფისტებსა და სოკრატეს მოიცავს და მისი მთავარი პრობლემა ადამიანია.
III. ონტოლოგიურ პერიოდს მიეკუთვნებიან პლატონი და არისტოტელე. ამ პერიოდის მოაზროვნეთა ძირითადი პრობლემა ყოფნის, ან, ზოგადად, რეალობისა და ადამიანის მასთან დამოკიდებულების პრობლემაა. ბერძნული ფილოსოფიური აზრის სიმწიფის ხანად მიჩნეული ეს პერიოდი წინამორბედი ორის მიერ შესწავლილ პრობლემათა სინთეზს გვთავაზობს.
IV. ეთიკური პერიოდი სტოიციზმის, ეპიკურეიზმის, სკეპტიციზმისა და ეკლექტიზმის განვითარების ხანაა. მოაზროვნეები ძირითად პრობლემად ადამიანის ქცევას მიიჩნევენ.
V. რელიგიური პერიოდი ნეოპლატონურ და მასთან მონათესავე სკოლებს აერთიანებს. ამ პერიოდის მოაზროვნეები ადამიანის ღმერთთან ხელახლა დაახლოების გზებს იძიებენ, რადგანაც, მათი აზრით, ადამიანისთვის ეს გადარჩენის ერთადერთი გზაა.
ეს პერიოდები მკაფიო ქრონოლოგიურ ეტაპებად არ არის დაყოფილი. ამგვარი დაყოფის მიზანია ანტიკურ საბერძნეთში ფილოსოფიური კვლევის აღმოცენების, განვითარებისა და დაცემის შემაჯამებელი ზოგადი სურათის დახატვა.
სოკრატემდელები (VI-V სს. ჩვ. წ.-აღ.-მდე)
შესავალი
პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების შესწავლისას მკაფიოდ ჩანს მითოსიდან (ფანტასტიკური წარმოდგენა) ლოგოსზე (რაციონალური ანალიზი) გადასვლა. მითოსის ტრადიციაში ფესვგადგმული ეს ფილოსოფოსები ბუნებას აპყრობენ ყურადღებას და, საგანთა მიერ თითქმის მოჯადოებულნი (=ისინი პოეტები არიან), მის საწყისს ეძებენ (=ფილოსოფოსობენ).
ამგვარად, მათი ფილოსოფიური პრობლემა უფრო რეალობის (ანუ სამყაროსა და ბუნების) პრობლემაა. საგანთა მრავალფეროვნებისა და მათი უწყვეტი სახეცვლილების წინაშე ბუნების ეს მკვლევარები რწმუნდებიან, რომ მრავლობითი (=საგანთა და მათ მოვლენათა მრავალფეროვნება და სიმდიდრე) ერთს ექვემდებარება: ერთი კი არ მომდინარეობს მრავლობითიდან, არამედ პირიქით, მრავლობითი-ერთიდან, რომელიც ასევე ცვლადი, ცვალებადი, ანუ ქმნადი (φύσις = ბუნება) მრავლობითის საწყისიცაა (άρχή).
ბერძენ ფილოსოფოსებს სწამთ, რომ ყოველივეს ქვემოთ არსებობს ერთადერთი და მარადიული რეალობა (საწყისი) და ყოველივე არსებული მისი წარმავალი გამოხატულებაა. ამგვარად, შეგვიძლია აღვნიშნოთ პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების საერთო თვისებები:
1. ისინი ცდილობენ ცვლადი, ანუ ქმნადი მრავლობითის საწყისს მიაკვლიონ, რადგანაც სურთ, იპოვონ ცვლადი და ქმნადი საგნების ფესვი და შემადგენელი.
2. თითქმის ყველა მათგანი საკუთარ დოქტრინას წარმოადგენს პოემის სახით, სახელწოდებით ,,ბუნების შესახებ“ (Περί φύσεως), ამიტომაც მათ ფილოსოფოს-პოეტებს უწოდებენ და ბერძნულ პოეტურ-მითოლოგიურ ტრადიციას უკავშირებენ.
3. შედეგად, მათი რაციონალობა, ანუ კრიტიკული განსჯა (რაშიც მდგომარეობს ფილოსოფოსობა) ძლიერ შემოქმედებით წარმოსახვას ერწყმის. ამგვარად, მიღებული რაციონალობა თანამედროვე ეპოქის ადამიანებს ზოგჯერ ცოტა მოუხეშავი გვეჩვენება. ბერძნული ფილოსოფიის ეს პერიოდი (სოკრატემდელი პერიოდი) ჩვ. წ.-აღ.-მდე VI-V საუკუნეებს მოიცავს: ის იონიური სკოლიდან სოფისტებამდე გრძელდება.
იონიური სკოლა და საწყისის ძიება (VI ს.)
ფილოსოფიური კვლევა ბერძენთა შორის თავდაპირველად მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში დაიწყო. მოგზაურ და მოვაჭრე იონიელებს კავშირი ჰქონდათ აღმოსავლეთის ხალხებთან და ამიტომაც დაინტერესდნენ ამ ხალხებში აღმოცენებული ბუნებრივი კვლევებით. მაგრამ ბერძნები ცალკეული დაკვირვებებიდან ბუნების ზოგად პრობლემაზე გადავიდნენ სამყაროს საწყისის (მთავარი ფესვის, პირველი ელემენტის) ძიებაში. პირველმა ფილოსოფოსებმა პირველი სკოლა-ანტიკური იონიური სკოლა-ჩამოაყალიბეს, რომლის ძირითადი წარმომადგენლებიც არიან მცირე აზიის მილეთის მკვიდრნი თალესი, ანაქსიმანდრე და ანაქსიმენე.
თალესი, ანტიკური საბერძნეთის შვიდ ბრძენთაგან ერთ-ერთი, ფილოსოფოსი და პოლიტიკოსი იყო. იმ დაკვირვების საფუძველზე, რომ ყველაფერში სისველეა, თალესი საწყისად წყალს ასახელებს. მისი დოქტრინის თანახმად, ყველაფერი სულდგმულობს, ანუ ცოცხალია (ილოზოიზმი: ΰλη = მატერია + ζωή = სიცოცხლე); ეს დოქტრინა მითოლოგიურ-პოეტურ გავლენაზე მეტყველებს.
თალესი, ანტიკური საბერძნეთის შვიდ ბრძენთაგან ერთ-ერთი, ფილოსოფოსი და პოლიტიკოსი იყო. იმ დაკვირვების საფუძველზე, რომ ყველაფერში სისველეა, თალესი საწყისად წყალს ასახელებს. მისი დოქტრინის თანახმად, ყველაფერი სულდგმულობს, ანუ ცოცხალია (ილოზოიზმი: ΰλη = მატერია + ζωή = სიცოცხლე); ეს დოქტრინა მითოლოგიურ-პოეტურ გავლენაზე მეტყველებს.
ანაქსიმანდრე აღემატება თალესს და საწყისად განუსაზღვრელს (άπειρον) ასახელებს, რომელსაც ხშირად უსასრულოსაც უწოდებენ. ამ დოქტრინის თანახმად, კოსმოსს, როგორც განსაზღვრულ წესრიგს, საფუძვლად რაღაც განუსაზღვრელი აქვს. ანაქსიმანდრეს ეს პოზიცია რაციონალურად გადმოგვცემს ტრადიციულ დოქტრინას, რომლის მიხედვითაც სამყაროს საწყისად ქაოსი მიიჩნევა. ტერმინი ,,საწყისი“ (άρχή) პირველად სწორედ ანაქსიმანდრემ გამოიყენა. მისი აზრით, ყველა საგანი განუსაზღვრელიდან მომდინარეობს განცალკევების, ანუ განსხვავების გზით: ცხელი და ცივი, მშრალი და სველი და ა.შ. ანუ ეს პრიმიტიული ერთის მსხვრევაა, რომელიც მისგან მომდინარე საგანთა შორის ბრძოლას წარმოქმნის. საწყისის განუსაზღვრელობას, ანუ უსასრულობას, ანაქსიმანდრეს აზრით, შეესაბამება უსასრულო სამყაროთა არსებობის დოქტრინა, ანუ დოქტრინა განუსაზღვრელი რაოდენობის სამყაროთა შესახებ, რომლებიც საგანთა შეუჩერებელი დაყოფის, ანუ გამრავლების შედეგია.
ცოცხალი ორგანიზმის მაგალითით, რომელიც ცოცხლობს, სანამ სუნთქავს, ანაქსიმენე საწყისად ჰაერს ასახელებს. ჰაერი სასიცოცხლო ქროლვაა იმ დიდი ორგანიზმისა, რომელსაც სამყარო ეწოდება (ილოზოიზმი). ანაქსიმენეს აზრით, ყველა საგანი ჰაერის გაუხშების ან კონდენსაციის შედეგად იღებს დასაბამს: გაუხშებით ჰაერი ცეცხლად იქცევა, კონდენსაციით კი-მიწად და წყლად. ამგვარად ვიღებთ ოთხ ელემენტს, რომლებიც ძირეულ ადგილს დაიკავებენ სამყაროს შესახებ ბერძენთა დოქტრინაში. ეს ელემენტებია: მიწა, წყალი, ჰაერი და ცეცხლი-ყველაზე მძიმიდან ყველაზე მსუბუქისკენ, რომელიც ზევით მიილტვის.
პითაგორას სკოლა და რიცხვი, როგორც საწყისი
ტრადიციულად, პითაგორას წინასწარმეტყველი-ჯადოქრის, სასწაულთმოქმედის სახით გვიხატავენ. მას მიეწერება დაფარული ცოდნის ფლობა, რომელსაც მხოლოდ განდობილთ უზიარებდა და რომელიც თავისი მფარველი ღვთაების-აპოლონისგან მიიღო დელფოსელი ქურუმი ქალის, თემისთოკლეას, პირით. სინამდვილეში, ლეგენდარულ ცნობებს თუ არ ჩავთვლით, პითაგორას შესახებ ძალიან ცოტა რამ ვიცით. ის დაახლოებით 571-570 წელს კუნძულ სამოსზე დაიბადა, 532-31 წლებში იტალიაში ჩავიდა და 497-96 წლებში გარდაიცვალა. კროტონში პითაგორამ დააარსა სკოლა, რომელიც ამავე დროს რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც იყო. ეს სკოლა სწრაფად გავრცელდა სამხრეთ იტალიის ბერძნულ ქალაქებში და ხშირად იყო პოლიტიკური ძალაუფლების მატარებელი და ამ ძალაუფლების არისტოკრატული თვალსაზრისით გამტარებელი.
სავსებით შესაძლებელია, რომ პითაგორას არაფერი დაუწერია. ერთადერთი ფილოსოფიური დოქტრინა, რომელიც ნამდვილად შეიძლება მას მიეწეროს, მეტემფსიქოზის, ანუ სიკვდილის შემდეგ სხვა ადამიანებში ან ცხოველებში სამშვინველის გადასახლების შესახებ დოქტრინაა. პითაგორა სხეულს სამშვინველის საპყრობილედ, სხეულებრივ ცხვრებას კი-დასჯად მიიჩნევდა. ფილოსოფია სხეულიდან სამშვინველის გათავისუფლების გზაა. ეს გზა მოითხოვს, ერთი მხრივ, ცოდნას, მეორე მხრივ კი-განწმენდის რიტუალებს, რომლებსაც აღასრულებდნენ პითაგორას სექტაში. ამგვარად, პითაგორელთათვის მეცნიერება სამშვინველის განწმენდის, ხსნისა და თავისუფლებისკენ მისი გაძღოლის საშუალებად იქცევა.
მეცნიერებასთან ერთად პითაგორელთა სექტა გარკვეულ ასკეტურ წესებსაც მისდევდა; სავარაუდოდ, სექტის წევრებს საერთო ქონება ჰქონდათ. სექტაში პითაგორას ღვთაებრივი ცოდნის მატარებლად მიიჩნევდნენ და ამის საფუძველზე იკრძალებოდა მისი სწავლების რაიმე სახით სახეცვლილება (ipse dixit).
მეცნიერული მათემატიკის შექმნა
პითაგორელთა უეჭველი დამსახურებაა მათემატიკის, როგორც მეცნიერების, შექმნა. თუკი, გადმოცემის თანახმად, პითაგორამ, მართლაც, ეგვიპტელთა და მოგზაურობების დროს გაცნობილი აღმოსავლეთის სხვა ხალხებისგან აიღო თავისი მათემატიკური დოქტრინების შთაგონება, მათგან მას მხოლოდ უბრალო მიწისმზომელისთვის საჭირო მარტივი გეომეტრიული ოპერაციებისა და ელემენტარული ანგარიშის შესწავლა შეეძლო.
პითაგორელებმა კი მათემატიკა, რომლის სახელწოდების ავტორობაც მათ ეკუთვნის, ნამდვილ მეცნიერებად აქციეს: კონცეპტუალურად შეიმუშავეს მათემატიკის ძირეული ტერმინები (რაოდენობა, წერტილი, ხაზი, ზედაპირი, კუთხე, სხეული); ისინი პრაქტიკული გამოყენების აბსტრაგირების გზით მოქმედებდნენ. გარდა ამისა, პითაგორელებმა დაამკვიდრეს მათემატიკური მტკიცებულების ის მკაცრი ხასიათი, რომელიც ბერძნული მათემატიკის ნორმად იქცა და მას შემდეგ ნებისმიერი მეცნიერულად ორგანიზებული საგნის იდეალს წარმოადგენს.
პითაგორელებმა კი მათემატიკა, რომლის სახელწოდების ავტორობაც მათ ეკუთვნის, ნამდვილ მეცნიერებად აქციეს: კონცეპტუალურად შეიმუშავეს მათემატიკის ძირეული ტერმინები (რაოდენობა, წერტილი, ხაზი, ზედაპირი, კუთხე, სხეული); ისინი პრაქტიკული გამოყენების აბსტრაგირების გზით მოქმედებდნენ. გარდა ამისა, პითაგორელებმა დაამკვიდრეს მათემატიკური მტკიცებულების ის მკაცრი ხასიათი, რომელიც ბერძნული მათემატიკის ნორმად იქცა და მას შემდეგ ნებისმიერი მეცნიერულად ორგანიზებული საგნის იდეალს წარმოადგენს.
რიცხვი, როგორც კოსმოსის საწყისი
პითაგორელთა ფილოსოფია მათი მათემატიკის ანარეკლია. ამ ფილოსოფიის ძირეული თეზისია: რიცხვი საგანთა არსია. წყლის, ჰაერისა და სხვა მატერიალური ელემენტების ნაცვლად, პითაგორელებმა საგანთა შემადგენელ ელემენტად რიცხვი აღიარეს. რა არის ამ განცხადების ზუსტი მნიშვნელობა? პითაგორელები განიხილავდნენ რიცხვს, როგორც ერთეულთა ერთობლიობას, ერთეულს კი გეომეტრიულ წერტილთან აიგივებდნენ.
პითაგორელები თითქმის აიგივებდნენ არითმეტიკასა და გეომეტრიას და აერთიანებდნენ მათ. რიცხვი გეომეტრიულ ფიგურასაც წარმოადგენდა, გეომეტრიული ფიგურა კი რიცხვიც იყო. გეომეტრიული ფიგურა სივრცეში წერტილთა განლაგებაა: რიცხვი ამ განლაგების საზომს გამოხატავს.
პითაგორელთა პრინციპს, რომლის თანახმადაც საგნები რიცხვებია, ზომადი წესრიგის ცნება უდევს საფუძვლად. პითაგორელთა მსგავსად იმის მტკიცება, რომ საგნები რიცხვებისგან შედგება და, მაშასადამე, მთელი სამყარო რიცხვებისგანაა შედგენილი, ნიშნავს, რომ სამყაროს ნამდვილი ბუნება, ისევე, როგორც ცალკეული საგანებისა, გეომეტრიული განლაგებაა, რომელიც რიცხვებით გამოიხატება (ზომადია). მართლაც, რიცხვის მეშვეობით გამოცდილების სხვადასხვა საგანთა ახსნაა შესაძლებელი, ციურ ხსეულთა მოძრაობიდან წელიწადის დროთა მონაცვლეობამდე, მუსიკალური ჰარმონიიდან ვეგეტაციის ციკლამდე. ამიტომაც ისიც კი, რაც რიცხვისგან დაშორებული გვეჩვენება, სინამდვილეში ადვილად დაიყვანება რაოდენობრივ და, მაშასადამე, ზომად სტრუქტურამდე.
პითაგორელთა დიდი მნიშვნელობაც სწორედ იმაში მდგომარებს, რომ მათ პირველებმა დაიყვანეს ზომად წესრიგამდე ბუნება, ანუ ის ხასიათი, რომელიც ბუნებას ობიექტურს (ნამდვილად რეალურს) ხდის. პითაგორელთა განცხადებით, სწორედ ეს წესრიგი აძლევს სამყაროს მთლიანობას, ჰარმონიას და სილამაზეს.
თუკი საგანთა არსი რიცხვია, საგანთა შორის დაპირისპირებები რიცხვთა დაპირისპირებებამდე დაიყვანება. რიცხვი ლუწი და კენტი არსებობს: ეს ძირეული დაპირისპირება ყველა საგანში და, მაშასადამე, მთლიანად სამყაროშიც აირეკლება და თვით სამყაროს ორ ნაწილად დაყოფს, რომელთაგან ერთი კენტს შეესაბამება, მეორე კი - ლუწს. ამგვარად, პითაგორელთა ფილოსოფია დუალისტური ფილოსოფიაა.
ეს დაპირისპირებები სამყაროში ჰარმონიის პრინციპის მეშვეობით თანხმდება ერთმანეთთან. რადგანაც ჰარმონიის მეცნიერება მუსიკაა, მუსიკალური დამოკიდებულებები გამოხატავენ უნივერსალური ჰარმონიის ბუნებას და წარმოადგენენ სამყაროში არსებული ყველა ჰარმონიის ნიმუშს.
ყოფნისა და ქმნადობის ბრძოლა
სათაურში ხსენებული ბრძოლის მთავარი გმირები არიან ჰერაკლიტე და პარმენიდე.
ჰერაკლიტე ეფესელის (მცირე აზია, VI ს-ის დას.) შესახებ მცირე ცნობები მოგვეპოვება. მას გაუგებარს (Εσωτεινός) უწოდებდნენ მის დოქტრინათა ბუნდოვანების გამო, რომლებმაც ბუნების შესახებ პოემის ფრაგმენტების სახით მოაღწია ჩვენამდე.
პარმენიდე (VI ს.), ელეადან (ლათინურად ველია, მდებარეობდა დიდ საბერძნეთში, დღეს ამ დასახლების ნანგრევები სალერნოს ყურეშია). პარმენიდემ დააარსა სკოლა, რომელსაც, ქალაქის სახელწოდების მიხედვით, ელეური ეწოდა. თავდაპირველად ამ სკოლის დაარსება კოლოფონელ სენოფანეს მიეწერებოდა, მაგრამ ეს ერთობ საეჭვოა. სენოფანეს მიაწერენ ტრადიციული პოლითეიზმის კრიტიკასა და ერთი, ყველა ღმერთსა და ადამიანზე აღმატეული, ღმერთის აღიარებას (მონოთეიზმი). დღემდე სენოფანეს რამდენიმე ლექსი შემორჩა, პარმენიდეს შემოქმედებას კი ტრადიციული სათაურის მქონე (ბუნების შესახებ) პოემის საკმაოდ დიდი რაოდენობით შემორჩენილი ფრაგმენტების მიხედვით ვიცნობთ.
წიგნიდან: ფილოსოფიის ისტორია
Комментариев нет:
Отправить комментарий