სვანტე კორნელი - პოსტსაბჭოური სივრცის ეროვნებათშორისი ურთიერთობებისა და სამხრეთ-დასავლეთ აზიის რეგიონული პოლიტიკის მკვლევარი. მისი განსაკუთრებული ინტერესის საგანს წარმოადგენს თანამედროვე სამხრეთ კავკასიის საჭირბოროტო საკითხები - ეთნოპოლიტიკა, ავტონომიური სისტემები და სეპარატიზმი. დაიცვა სადოქტორო დისერტაცია თემაზე "სეპარატისტული ავტონომიები: ეთნოტერიტორიულობა და კონფლიქტი სამხრეთ კავკასიაში". 2000 წლის ბოლოს გამოვიდა მისი ცნობილი ნაშრომი "პატარა ერები და დიდი ინტერესები: კავკასიის ეთნოპოლიტიკური კონფლიქტების კვლევა." წინამდებარე თარგმანიც უდაოდ მნიშვნელოვანია აღნიშნული საკითხებით დაინტერესებული პირებისთვის. მასში საკმაოდ საინტერესოდაა განხილული საქართველოსა და ჩვენს მეზობელ ქვეყნებში დატრიალებული სისხლიანი კონფლიქტები; კორნელი გვერდს უვლის ჰანთინგტონის კონცეფციის ზოგადი გადამღერების ტენდენციას და კომპენტენტურ ანალიზს უკეთებს რეგიონში ეთნიკურობის უკიდურეს პოლიტიზაციას, როგორც სისხლიანი ომების მთავარ გამომწვევ მიზეზს.
1980-იანი წლების ბოლოდან კავკასიაში მიმდინარე კონფლიქტები მედიასა და სამეცნიერო წრეებში, ძირითადად, განიხილებოდა რელიგიურ კონფლიქტებად. კონფლიქტის მონაწილე მხარეებს შორის არსებული რელიგიური განსხვავებები ხაზგასმულია და ხშირად გაზვიადებულიც კი. კავკასია განიხილება "ცივილიზაციათა შეჯახების" მაგალითად. ამ სტატიის მიზანია, ეჭვი შეიტანოს კავკასიური კონფლიქტების ამგვარ შეფასებაში, დაამტკიცოს, რომ რელიგია მცირე როლს ასრულებდა ამ კონფლიქტებში, რომლებიც უთუოდ ეთნოპოლიტიკური და ტერიტორიული ხასიათისაა. აქ არ მომხდარა გარე ძალების შემჭიდროება რელიგიური ნიშნით. ემპირიული სინამდვილე გვიჩვენებს, რომ რელიგიამ, ეთნიკურობასთან შედარებით, გაცილებით ნაკლები როლი ითამაშა.
"საჯაროობის" პერიოდში, 1986 წელს, კავკასიაში 5 თუ 8 ეთნიკური კონფლიქტი მძვინვარებდა [1]. ნაწილობრივ ამ მიზეზით, ნაწილობრივ კი რეგიონსა და მის ჩრდილოელ მეზობლებს შორის ძველი კავშირების აღდგენის გამო, გარკვეულ წრეებში კვლავ დამკვიდრდა კავკასიის, როგორც ახლო აღმოსავლეთის "ჩრდილოეთიდან შემკვრელის" შეფასება. მართლაც, სამი კავკასიური სახელმწიფოს ურთიერთობა ახლო აღმოსავლეთთან სწრაფად განვითარდა. სომხეთი თავის თავს უწოდებს "მეორე ისრაელს" ამ რეგიონში და, თავისი იდენტურობიდან გამომდინარე, უეჭველად არის ახლოაღმოსავლური სახელმწიფო[2]. საქართველოს სურს, დაასაბუთოს თავისი ევროპული იდენტურობა, აზერბაიჯანი კი, პოლიტიკური და სოციალური ორიენტაციის თვალსაზრისით, რაღაცნაირად "გაჩხერილია" დასავლეთს, თურქეთს, ირანსა და რუსეთს შორის.
"საჯაროობის" პერიოდში, 1986 წელს, კავკასიაში 5 თუ 8 ეთნიკური კონფლიქტი მძვინვარებდა [1]. ნაწილობრივ ამ მიზეზით, ნაწილობრივ კი რეგიონსა და მის ჩრდილოელ მეზობლებს შორის ძველი კავშირების აღდგენის გამო, გარკვეულ წრეებში კვლავ დამკვიდრდა კავკასიის, როგორც ახლო აღმოსავლეთის "ჩრდილოეთიდან შემკვრელის" შეფასება. მართლაც, სამი კავკასიური სახელმწიფოს ურთიერთობა ახლო აღმოსავლეთთან სწრაფად განვითარდა. სომხეთი თავის თავს უწოდებს "მეორე ისრაელს" ამ რეგიონში და, თავისი იდენტურობიდან გამომდინარე, უეჭველად არის ახლოაღმოსავლური სახელმწიფო[2]. საქართველოს სურს, დაასაბუთოს თავისი ევროპული იდენტურობა, აზერბაიჯანი კი, პოლიტიკური და სოციალური ორიენტაციის თვალსაზრისით, რაღაცნაირად "გაჩხერილია" დასავლეთს, თურქეთს, ირანსა და რუსეთს შორის.
რელიგია კავკასიურ კონფლიქტებში
ახლო აღმოსავლეთის მსგავსად, ეთნიკური და კულტურული მრავალფეროვნების ცნობილი ფაქტის გამო, კავკასია წარმოადგენს რელიგიურად ჭრელ რუკას. კავკასიაში წარმოდგენილია ოთხი მსოფლიო რელიგია. რელიგიური მრავალფეროვნებისა და ეთნიკური კონფლიქტების გამო, დამკვირვებლები ხედავენ აშკარა ლოგიკურ კავშირს რელიგიურ და ეთნიკურ ფაქტორებს შორის, ამიტომაც ესახებათ რელიგია გადამწყვეტ ფაქტორად კავკასიურ კონფლიქტებში. ჰანთინგტონის მიერ შემოთავაზებული "ცივილიზაციათა შეჯახების" თეორიის მხარდამჭერებმა კავკასიის კონფლიქტების ემპირიული მონაცემები იმის დასტურად მიიჩნიეს, რომ მსოფლიოში საზღვრები ცივილიზაციურ მიჯნებზე გადის, რაც ძირითადი საფუძველია ცივილიზაციათა დაყოფისა რელიგიური ნიშნით [3].
ამ სტატიის მიზანია, უარყოს კავკასიის კონფლიქტების, როგორც რელიგიურ განსხვავებებზე დამყარებული დაპირისპირების წარმოჩენა. შევეცდებით იმის დამტკიცებას, რომ რელიგია ძალზე შეზღუდულ როლს თამაშობდა რეგიონის კონფლიქტებში – მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც რელიგია ეთნიკური იდენტურობის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ფაქტორია. ამ კონტექსტში შეიძლება იმის მტკიცება, რომ კონფლიქტები ბუნებით ეთნოპოლიტიკურია, რადგანაც ეყრდნობა ეთნიკურობის (და არა რელიგიის) პოლიტიზაციას.
ამ სტატიის მიზანია, უარყოს კავკასიის კონფლიქტების, როგორც რელიგიურ განსხვავებებზე დამყარებული დაპირისპირების წარმოჩენა. შევეცდებით იმის დამტკიცებას, რომ რელიგია ძალზე შეზღუდულ როლს თამაშობდა რეგიონის კონფლიქტებში – მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც რელიგია ეთნიკური იდენტურობის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ფაქტორია. ამ კონტექსტში შეიძლება იმის მტკიცება, რომ კონფლიქტები ბუნებით ეთნოპოლიტიკურია, რადგანაც ეყრდნობა ეთნიკურობის (და არა რელიგიის) პოლიტიზაციას.
კავკასიის რელიგიები
ისლამში არსებობს ორი მიმდინარეობა. შიიტური ისლამი აზერბაიჯანელების (75%) მთავარი რელიგიაა. ის არის, აგრეთვე, აზერბაიჯანელი თალიშებისა და აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე მცხოვრები მცირერიცხოვანი დაღესტნური ეთნიკური ჯგუფების რელიგია. სუნიტური ტრადიციები არსებობს როგორც შაფიტების სკოლაში, დაღესტნის ხალხებს შორის, ასევე ჰანაფის სკოლაში, რომელიც ჩეჩნებისა და ინგუშების, ჩერქეზი ხალხის (ადიღეელები, ჩერქეზები, ყაბარდოელები), ყარაჩაელებისა და ბალყარელების, საქართველოში მცხოვრები აჭარლების, ასევე ოსთა უმცირესობისა (20-30%) და მუსლიმი აფხაზების (35%) რელიგიაა [4].
ქრისტიანობა ასევე სხვადასხვა ფორმითაა წარმოდგენილი კავკასიაში. რეგიონში ქრისტიანობის ძირითადი საყრდენი არის ქართული ორთოდოქსული და სომხური აპოსტოლურ-ორთოდოქსული ეკლესია. გარდა ამისა, ოსების უმეტესობა ორთოდოქსი ქრისტიანია [5]; მათ იგივე წეს-ჩვეულებები აქვთ, რაც რუსებს. ეს უკანასკნელნი არიან წარმოდგენილი კავკასიაში, როგორც ახალმოსახლეები/ხიზნები (უხეში გამოთვლებით, დაახლოებით 3% სომხეთში, 4% აზერბაიჯანში, 6% საქართველოში, ისინი არიან აგრეთვე ჩრდილოეთ კავკასიაში). აფხაზების ნაწილი ქრისტიანია, ნაწილი კი მაჰმადიანი. საერთოდ, აფხაზები წარმართული ტრადიციების შენარჩუნების, ისლამისა და ქრისტიანობის შერევის და, საზოგადოდ, დაბალი რელიგიური პროფილის საინტერესო მაგალითს წარმოადგენენ. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ დასავლეთ ევროპიდან კავკასიაში რამდენიმე პროტესტანტულმა მისიამ შეაღწია, მაგრამ მათ ცოტა მიმდევარი გამოუჩნდა.
კავკასიაში ასევე წარმოდგენილია იუდაიზმი ადგილობრივი თათების ანუ მთაში მცხოვრებ ებრაელთა სახით, რომლებიც ცხოვრობენ აზერბაიჯანსა და დაღესტანში. მათ კარგი ურთიერთობა აქვთ რეგიონის სახელმწიფოებთან. ისინი სიამაყით ამბობენ: "მთელს მსოფლიოში მხოლოდ ორ ადგილზე ცხოვრობენ ებრაელები ასე ერთად - ისრაელში და აქ" [6]. თათების გარდა, აშქენაზი ებრაელები ცხოვრობენ ბაქოში, თუმცა მათი უმეტესობა ემიგრაციაში წავიდა ისრაელში. ეს იყო არა დისკრიმინაციის, არამედ, ზოგადად, ქვეყანაში არსებული მეტად მძიმე პირობების შედეგი. ებრაულ თემს ემატება, აგრეთვე, დაახლოებით 20000 ქართველი ებრაელი.
დასასრულს, ბუდიზმი, რომელიც რუსეთის ახლანდელი კონსტიტუციის თანახმად ერთ-ერთი "ადგილობრივი" რელიგიაა, არის ყალმუხების რელიგია, რომლებიც ცხოვრობენ კასპიის ზღვის ჩრდილო-დასავლეთ სანაპიროზე, დაღესტნის ჩრდილოეთით. ყალმუხეთი, ჩვეულებრივ, არ განიხილება კავკასიის ნაწილად, მაგრამ ის არც რუსეთის სხვა რეგიონის ნაწილია. გარდა ამისა, ურთიერთკავშირი ყალმუხებსა და მათ სამხრეთკავკასიელ ხალხებს შორის ღრმავდება.
ცხადია, რომ კავკასია რელიგიურად ძალზე მრავალფეროვანი რეგიონია. ამავე დროს, აქ ვხედავთ რამდენიმე მიმდინარე და პოტენციურ კონფლიქტს ეთნიკურ ჯგუფებს შორის. 1980-იანი წწ. ბოლოდან ხუთმა შეიარაღებულმა კონფლიქტმა უბედურება დაატეხა კავკასიას. ესენია: მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტი, ერთის მხრივ, აზერბაიჯანელებსა და სომხებს, მეორე მხრივ, აზერბაიჯანელებსა და მთიანი ყარაბაღის სომხებს შორის, რომელმაც იფეთქა 1987 წელს; აფხაზეთისა და საქართველოს კონფლიქტი, რომელიც დაიწყო 1988 წელს, მაგრამ ომში მხოლოდ 1992 წელს გადაიზარდა; 1989 წლის სამხრეთ ოსეთისა და საქართველოს კონფლიქტი; ჩეჩნებისა და რუსების კონფლიქტი, რომელიც დაიწყო 1991 წელს, მაგრამ მისი ესკალაცია მოხდა 1994 წელს; და ბოლოს, 1992 წლის ოქტომბერ-ნოემბრის ჩრდილოეთ ოსეთისა და ინგუშეთის კონფლიქტი.
ამ ხუთიდან ყველაზე მნიშვნელოვანი იყო მთიანი ყარაბაღისა და ჩეჩნეთის კონფლიქტები. ამ უკანასკნელზე კვალი აფხაზეთის კონფლიქტმაც დატოვა. დასავლეთის მასმედია ამ ორ კონფლიქტს, როგორც წესი, შემდეგნაირად განსაზღვრავს: "კონფლიქტი ქრიასტიან სომხებსა და მუსლიმ აზერბაიჯანელებს," ან "მუსლიმ ჩეჩნებსა და ორთოდოქს რუსებს" შორის. ეს შეფასება ტიპიურია დასავლური მასმედიისათვის და ხშირად წარმოადგენს კონფლიქტების მიზეზთა ახსნის საფუძველს. რელიგიური განსხვავებების არსებობა საკმარის საფუძვლად მიიჩნევა შეიარაღებული კონფლიქტისათვის. ამის შედეგად მცივილიზციათა შეჯახების თეორეტიკოსებმა, მაგალითად, ს.ფ. ჰანთინგტონმა, გამოიყენეს კავკასიის შემთხვევა, განსაკუთრებით მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტი, ახლა კი ჩეჩნეთს ჩაეჭიდნენ, როგორც ცივილიზაციათა დაპირისპირების მაგალითს. ერთი შეხედვით ფაქტები თითქოს ადასტურებს კონფლიქტების ამგვარ ინტერპრეტაციას. ხუთი კონფლიქტიდან სამი თითქოს აშკარა რელიგიური ხასიათისა იყო, მეოთხე - ნაკლებად, ხოლო მეხუთეს ამასთან საერთო არაფერი ჰქონდა. პირველი სამი შემთხვევაა: 1) მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტი, სადაც ერთმანეთს დაუპირისპირდნენ სომეხი ორთოდოქსი ქრისტიანები და მუსლიმი აზერბაიჯანელები; 2) ჩეჩნეთში - ორთოდოქსი ქრისტიანი რუსებისა და სუნიტი მუსლიმი ჩეჩნების კონფლიქტი; 3) პრიგოროდნის რაიონის კონფლიქტი ორთოდოქს-ქრისტიან ოსებსა და სუნიტ ინგუშებს შორის. აფხაზეთის კონფლიქტს შუალედური ადგილი უკავია, რადგანაც აქ დაპირისპირებული არიან, ერთი მხრივ, ქრისტიანი ქართველები და, მეორე მხრივ, ნაწილობრივ ქრისტიანი, ნაწილობრივ კი მუსლიმი აფხაზები, ორივე შემთხვევაში ძლიერი წარმართული გავლენით. დაბოლოს, საქართველოსა და სამხრეთ ოსეთს შორის კონფლიქტში არ ფიგურირებს რელიგიური ფაქტორი, რადგანაც ორივე მხარე ორთოდოქსი ქრისტიანია.
ამ კონტექსტში, ძნელია იმის მტკიცება, რომ რელიგიას არ ჰქონდა არავითარი მნიშვნელობა ამ კონფლიქტებში. ეს არც არის ამ სტატიის მიზანი. ამასთანავე, შეიძლება ეჭვი შევიტანოთ იმ თვალსაზრისში, რომელიც რელიგიას ამ კონფლიქტების კატალიზატორად მიიჩნევს. ეს აზრი დამტკიცებული იქნება ემპირიულად, ქვემოთ მოყვანილი დაკვირვებების გათვალისწინებით.
ქრისტიანობა ასევე სხვადასხვა ფორმითაა წარმოდგენილი კავკასიაში. რეგიონში ქრისტიანობის ძირითადი საყრდენი არის ქართული ორთოდოქსული და სომხური აპოსტოლურ-ორთოდოქსული ეკლესია. გარდა ამისა, ოსების უმეტესობა ორთოდოქსი ქრისტიანია [5]; მათ იგივე წეს-ჩვეულებები აქვთ, რაც რუსებს. ეს უკანასკნელნი არიან წარმოდგენილი კავკასიაში, როგორც ახალმოსახლეები/ხიზნები (უხეში გამოთვლებით, დაახლოებით 3% სომხეთში, 4% აზერბაიჯანში, 6% საქართველოში, ისინი არიან აგრეთვე ჩრდილოეთ კავკასიაში). აფხაზების ნაწილი ქრისტიანია, ნაწილი კი მაჰმადიანი. საერთოდ, აფხაზები წარმართული ტრადიციების შენარჩუნების, ისლამისა და ქრისტიანობის შერევის და, საზოგადოდ, დაბალი რელიგიური პროფილის საინტერესო მაგალითს წარმოადგენენ. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ დასავლეთ ევროპიდან კავკასიაში რამდენიმე პროტესტანტულმა მისიამ შეაღწია, მაგრამ მათ ცოტა მიმდევარი გამოუჩნდა.
კავკასიაში ასევე წარმოდგენილია იუდაიზმი ადგილობრივი თათების ანუ მთაში მცხოვრებ ებრაელთა სახით, რომლებიც ცხოვრობენ აზერბაიჯანსა და დაღესტანში. მათ კარგი ურთიერთობა აქვთ რეგიონის სახელმწიფოებთან. ისინი სიამაყით ამბობენ: "მთელს მსოფლიოში მხოლოდ ორ ადგილზე ცხოვრობენ ებრაელები ასე ერთად - ისრაელში და აქ" [6]. თათების გარდა, აშქენაზი ებრაელები ცხოვრობენ ბაქოში, თუმცა მათი უმეტესობა ემიგრაციაში წავიდა ისრაელში. ეს იყო არა დისკრიმინაციის, არამედ, ზოგადად, ქვეყანაში არსებული მეტად მძიმე პირობების შედეგი. ებრაულ თემს ემატება, აგრეთვე, დაახლოებით 20000 ქართველი ებრაელი.
დასასრულს, ბუდიზმი, რომელიც რუსეთის ახლანდელი კონსტიტუციის თანახმად ერთ-ერთი "ადგილობრივი" რელიგიაა, არის ყალმუხების რელიგია, რომლებიც ცხოვრობენ კასპიის ზღვის ჩრდილო-დასავლეთ სანაპიროზე, დაღესტნის ჩრდილოეთით. ყალმუხეთი, ჩვეულებრივ, არ განიხილება კავკასიის ნაწილად, მაგრამ ის არც რუსეთის სხვა რეგიონის ნაწილია. გარდა ამისა, ურთიერთკავშირი ყალმუხებსა და მათ სამხრეთკავკასიელ ხალხებს შორის ღრმავდება.
ცხადია, რომ კავკასია რელიგიურად ძალზე მრავალფეროვანი რეგიონია. ამავე დროს, აქ ვხედავთ რამდენიმე მიმდინარე და პოტენციურ კონფლიქტს ეთნიკურ ჯგუფებს შორის. 1980-იანი წწ. ბოლოდან ხუთმა შეიარაღებულმა კონფლიქტმა უბედურება დაატეხა კავკასიას. ესენია: მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტი, ერთის მხრივ, აზერბაიჯანელებსა და სომხებს, მეორე მხრივ, აზერბაიჯანელებსა და მთიანი ყარაბაღის სომხებს შორის, რომელმაც იფეთქა 1987 წელს; აფხაზეთისა და საქართველოს კონფლიქტი, რომელიც დაიწყო 1988 წელს, მაგრამ ომში მხოლოდ 1992 წელს გადაიზარდა; 1989 წლის სამხრეთ ოსეთისა და საქართველოს კონფლიქტი; ჩეჩნებისა და რუსების კონფლიქტი, რომელიც დაიწყო 1991 წელს, მაგრამ მისი ესკალაცია მოხდა 1994 წელს; და ბოლოს, 1992 წლის ოქტომბერ-ნოემბრის ჩრდილოეთ ოსეთისა და ინგუშეთის კონფლიქტი.
ამ ხუთიდან ყველაზე მნიშვნელოვანი იყო მთიანი ყარაბაღისა და ჩეჩნეთის კონფლიქტები. ამ უკანასკნელზე კვალი აფხაზეთის კონფლიქტმაც დატოვა. დასავლეთის მასმედია ამ ორ კონფლიქტს, როგორც წესი, შემდეგნაირად განსაზღვრავს: "კონფლიქტი ქრიასტიან სომხებსა და მუსლიმ აზერბაიჯანელებს," ან "მუსლიმ ჩეჩნებსა და ორთოდოქს რუსებს" შორის. ეს შეფასება ტიპიურია დასავლური მასმედიისათვის და ხშირად წარმოადგენს კონფლიქტების მიზეზთა ახსნის საფუძველს. რელიგიური განსხვავებების არსებობა საკმარის საფუძვლად მიიჩნევა შეიარაღებული კონფლიქტისათვის. ამის შედეგად მცივილიზციათა შეჯახების თეორეტიკოსებმა, მაგალითად, ს.ფ. ჰანთინგტონმა, გამოიყენეს კავკასიის შემთხვევა, განსაკუთრებით მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტი, ახლა კი ჩეჩნეთს ჩაეჭიდნენ, როგორც ცივილიზაციათა დაპირისპირების მაგალითს. ერთი შეხედვით ფაქტები თითქოს ადასტურებს კონფლიქტების ამგვარ ინტერპრეტაციას. ხუთი კონფლიქტიდან სამი თითქოს აშკარა რელიგიური ხასიათისა იყო, მეოთხე - ნაკლებად, ხოლო მეხუთეს ამასთან საერთო არაფერი ჰქონდა. პირველი სამი შემთხვევაა: 1) მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტი, სადაც ერთმანეთს დაუპირისპირდნენ სომეხი ორთოდოქსი ქრისტიანები და მუსლიმი აზერბაიჯანელები; 2) ჩეჩნეთში - ორთოდოქსი ქრისტიანი რუსებისა და სუნიტი მუსლიმი ჩეჩნების კონფლიქტი; 3) პრიგოროდნის რაიონის კონფლიქტი ორთოდოქს-ქრისტიან ოსებსა და სუნიტ ინგუშებს შორის. აფხაზეთის კონფლიქტს შუალედური ადგილი უკავია, რადგანაც აქ დაპირისპირებული არიან, ერთი მხრივ, ქრისტიანი ქართველები და, მეორე მხრივ, ნაწილობრივ ქრისტიანი, ნაწილობრივ კი მუსლიმი აფხაზები, ორივე შემთხვევაში ძლიერი წარმართული გავლენით. დაბოლოს, საქართველოსა და სამხრეთ ოსეთს შორის კონფლიქტში არ ფიგურირებს რელიგიური ფაქტორი, რადგანაც ორივე მხარე ორთოდოქსი ქრისტიანია.
ამ კონტექსტში, ძნელია იმის მტკიცება, რომ რელიგიას არ ჰქონდა არავითარი მნიშვნელობა ამ კონფლიქტებში. ეს არც არის ამ სტატიის მიზანი. ამასთანავე, შეიძლება ეჭვი შევიტანოთ იმ თვალსაზრისში, რომელიც რელიგიას ამ კონფლიქტების კატალიზატორად მიიჩნევს. ეს აზრი დამტკიცებული იქნება ემპირიულად, ქვემოთ მოყვანილი დაკვირვებების გათვალისწინებით.
რელიგიური კონფლიქტის მახასიათებლები
იმისათვის, რომ რელიგიური მახასიათებლით აღვწეროთYკონფლიქტი, არ არის საკმარისი მხოლოდ ის, რომ კონფლიქტში მონაწილე მხარეები სხვადასხვა რელიგიის მიმდევრები იყვნენ. რელიგია უნდა იდგეს კონფლიქტის დღის წესრიგში. რელიგია უნდა იყოს კონფლიქტის საკითხი, ან კონფლიქტი, მონაწილე მხარეთაგან ერთ-ერთის მიერ მაინც, უნდა გაიაზრებოდეს გამოკვეთილი რელიგიური ტერმინებით. ამასთანავე, ერთ-ერთი მხარე უნდა მოელოდეს სხვა ქვეყნებში ერთმორწმუნეთა გაერთიანებას, როგორც კონფლიქტზე რეაქციას. შეიძლება ისაუბრო კონფლიქტში რელიგიის ფაქტორის ჩართვაზე, თუ ქვემოთმოყვანილი პირობებიდან ერთ-ერთი მაინც დაკმაყოფილებულია:
1. ერთ-ერთი მხარე მაინც მიმართავს აზროვნების რელიგიურ ასპექტს, რათა მოახდინოს კონფლიქტური ქცევის დაკანონება.
2. პარტიათა პოლარიზაცია განმტკიცებულია რელიგიური იდენტურობით ან თეოლოგიური პერსპექტივებით [7].
1. ერთ-ერთი მხარე მაინც მიმართავს აზროვნების რელიგიურ ასპექტს, რათა მოახდინოს კონფლიქტური ქცევის დაკანონება.
2. პარტიათა პოლარიზაცია განმტკიცებულია რელიგიური იდენტურობით ან თეოლოგიური პერსპექტივებით [7].
კავკასიის კონფლიქტები
კავკასიის კონფლიქტების ანალიზისა და მათი ბუნების იდენტიფიცირების მცდელობისას შეიძლება დავასკვნათ, რომ კონფლიქტების ძირითადი საფუძველი ტერიტორიის კონტროლია. კავკასიის ოთხი კონფლიქტი მოიცავს ეთნიკურ ავტონომიურ ტერიტორიებს, რომელთა ლიდერები ცდილობენ გამოგლიჯონ ისინი შესაბამისი ცენტრალური ხელისუფლების კონტროლს. საბჭოთა კავშირის დაშლიდან და არსებული კონსტიტუციური ვაკუუმიდან გამომდინარე, თხუთმეტივე მოკავშირე რესპუბლიკას ერთდროულად მიეცა დამოუკიდებლობის გამოცხადების შესაძლებლობა. მხოლოდ პრიგოროდნის შემთხვევაა განსხვავებული. ეს არის რუსეთის ფედერაციაში შემავალ ორ რესპუბლიკას შორის კონფლიქტი ტერიტორიის ნაწილისათვის, რომელიც ერთ დროს ინგუშეთის კონტროლის ქვეშ იყო, მაგრამ 1944 წელს გადაეცა ჩრდილოეთ ოსეთს [8]. სტატიაში მოცემულია თითოეული კონფლიქტის მოკლე ისტორია, რათა უკეთესად ჩავწვდეთ რეგიონში კონფლიქტების დინამიკას.
მთიანი ყარაბაღი
მრავალი ფაქტორის გათვალისწინებით, მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტი უდიდეს საფრთხეს უქმნიდა საერთაშორისო უშიშროებას. ის შეიცავდა როგორც შიდასახელმწიფო (მთიანი ყარაბაღი აზერბაიჯანის წინააღმდეგ), ასევე სახელმწიფოთა შორის (აზერბაიჯანი სომხეთის წინააღმდეგ) განზომილებას, აგრეთვე რეგიონული ესკალაციის პოტენციალს, რადგან მასში შესაძლოა, ჩართულიყო თურქეთი, ირანი და რუსეთი. მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტი შეიძლება ჩაითვალოს გამონაკლის შემთხვევად საბჭოთა ეროვნულ პოლიტიკაში: საბჭოთა კავშირში არსებობდა ორი სომხური პოლიტიკური ერთეული - სომხეთის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა და მთიანი ყარაბაღის ავტონომიური ოლქი. ამ დროს კი, ვთქვათ, სომხებს საქართველოში არ ჰქონდათ ავტონომია; არც აზერბაიჯანელებს - საქართველოში ან დაღესტანში. არც რუსები სარგებლობდნენ ასეთი უფლებით ყაზახეთში. აღსანიშნავია ისიც, რომ ერთობის სახელწოდება გეოგრაფიულია და არა ეთნოპოლიტიკური.
დაპირისპირებამ აზერბაიჯანელებსა და სომხებს შორის პირველად იფეთქა 1905 წელს, რუსეთის პირველი რევოლუციის დროს და კვლავ იჩენდა ხოლმე თავს საბჭოთა სახელმწიფოს სისუსტის ჟამს[9]. სამხრეთ კავკასიის დამოუკიდებლობის ხანმოკლე პერიოდი 1918-1920 წლებს შორის აღსავსე იყო კონფლიქტებით [10]. 1987 წელს ცენტრიდან ზეწოლის შესუსტებამ გამოიწვია ფარული დაძაბულობის ხელახალი ესკალაცია [11]. "პერესტროიკის" დროს კონფლიქტი კვლავ აღმოცენდა, როგორც სახალხო დემონსტრაციების, ასევე პოლიტიკური ბრძოლის სახით, რამაც გამოიწვია ძალმომრეობის ესკალაცია. ტერიტორია, სადაც სომხები და აზარბაიჯანელები გვერდიგვერდ ცხოვრობდნენ, ორმხრივი ეთნიკური წმენდის არეალი გახდა. 1988 წლის თებერვალში ადგილობრივმა საბჭოებმა მიმართეს აზერბაიჯანის, სომხეთისა და საბჭოთა კავშირის უმაღლეს საბჭოებს, რათა მთიანი ყარაბაღი სომხეთის საბჭოთა რესპუბლიკის იურისდიქციაში გადასულიყო. ეს თხოვნა ბათილად და ძალადაკარგულად სცნო აზერბაიჯანისა და საბჭოთა კავშირის ხელისუფლებამ. ამან გამოიწვია ძალმომრეობის აფეთქება ყარაბაღის მოსახლეობის ჯგუფებს შორის, რასაც მოჰყვა სუმგაითის ტრაგედია, სადაც სომხები ეთნიკური ძალადობის მსხვერპლი გახდნენ. რბევას ხელმძღვანელობდნენ სომხეთიდან დევნილი აზერბაიჯანელები[12].
1990-91 წწ. მიმდინარეობდა არაორგანიზებული პარტიზანული ომი, როგორც ყარაბაღსა და მის შემოგარენში, ასევე აზერბაიჯან-სომხეთის მთელ სასაზღვრო ტერიტორიაზე [13]. ამ ფონზე ორივე მხარემ, განსაკუთრებით კი სომხეთმა, დაიწყო შეიარაღება. სულ მალე მძიმე შეიარაღებაც გამოჩნდა [14]. 1991 წლის აგვისტოს მოსკოვის პუტჩის პერიოდს დაემთხვა სიტუაციის მნიშვნელოვანი გაუარესება და საბჭოთა კავშირის კოლაფსი, რაც იმას ნიშნავდა, რომ საბჭოთა სახელმწიფოს ცენტრალური მმართველობა აზერბაიჯანსა და სომხეთში სწრაფად სუსტდებოდა, ეს კი ორი ქვეყნის დამოუკიდებლობასთან ერთად იწვევდა კონფლიქტის ინტერნაციონალიზაციას. საქმე სრულმასშტაბიანი ომისაკენ მიდიოდა. მომდევნო ორ წელიწადში სომხეთის შეიარაღებულმა ძალებმა მოახერხეს კონტროლის დამყარება მთიან ყარაბაღზე, ასევე აზერბაიჯანის დასავლეთ და ჩრდილოეთ ტერიტორიებზე, რასაც მოჰყვა ლტოლვილთა 800000 კაციანი ნაკადი [15].
1994 წელს მიღწეულ იქნა ცეცხლის შეწყვეტა, რომელიც დღემდე შენარჩუნებულია. მიუხედავად იმისა, რომ დაპირისპირებულ მხარეებს შორის არ დგანან სამშვიდობო ძალები, ადგილი ჰქონდა მხოლოდ მცირეოდენ შეტაკებებს. საერთაშორისო მოლაპარაკებები, მიმართული მხარეთა დაახლოებისაკენ, მარცხით დამთავრდა, მიუხედავად ეუთოს (OSCE) მინსკის ჯგუფის მხრიდან ინტენსიური საშუამავლო მცდელობებისა, რომელსაც საერთაშორისო მანდატი აქვს კონფლიქტის გადაწყვეტისთვის.
დაპირისპირებამ აზერბაიჯანელებსა და სომხებს შორის პირველად იფეთქა 1905 წელს, რუსეთის პირველი რევოლუციის დროს და კვლავ იჩენდა ხოლმე თავს საბჭოთა სახელმწიფოს სისუსტის ჟამს[9]. სამხრეთ კავკასიის დამოუკიდებლობის ხანმოკლე პერიოდი 1918-1920 წლებს შორის აღსავსე იყო კონფლიქტებით [10]. 1987 წელს ცენტრიდან ზეწოლის შესუსტებამ გამოიწვია ფარული დაძაბულობის ხელახალი ესკალაცია [11]. "პერესტროიკის" დროს კონფლიქტი კვლავ აღმოცენდა, როგორც სახალხო დემონსტრაციების, ასევე პოლიტიკური ბრძოლის სახით, რამაც გამოიწვია ძალმომრეობის ესკალაცია. ტერიტორია, სადაც სომხები და აზარბაიჯანელები გვერდიგვერდ ცხოვრობდნენ, ორმხრივი ეთნიკური წმენდის არეალი გახდა. 1988 წლის თებერვალში ადგილობრივმა საბჭოებმა მიმართეს აზერბაიჯანის, სომხეთისა და საბჭოთა კავშირის უმაღლეს საბჭოებს, რათა მთიანი ყარაბაღი სომხეთის საბჭოთა რესპუბლიკის იურისდიქციაში გადასულიყო. ეს თხოვნა ბათილად და ძალადაკარგულად სცნო აზერბაიჯანისა და საბჭოთა კავშირის ხელისუფლებამ. ამან გამოიწვია ძალმომრეობის აფეთქება ყარაბაღის მოსახლეობის ჯგუფებს შორის, რასაც მოჰყვა სუმგაითის ტრაგედია, სადაც სომხები ეთნიკური ძალადობის მსხვერპლი გახდნენ. რბევას ხელმძღვანელობდნენ სომხეთიდან დევნილი აზერბაიჯანელები[12].
1990-91 წწ. მიმდინარეობდა არაორგანიზებული პარტიზანული ომი, როგორც ყარაბაღსა და მის შემოგარენში, ასევე აზერბაიჯან-სომხეთის მთელ სასაზღვრო ტერიტორიაზე [13]. ამ ფონზე ორივე მხარემ, განსაკუთრებით კი სომხეთმა, დაიწყო შეიარაღება. სულ მალე მძიმე შეიარაღებაც გამოჩნდა [14]. 1991 წლის აგვისტოს მოსკოვის პუტჩის პერიოდს დაემთხვა სიტუაციის მნიშვნელოვანი გაუარესება და საბჭოთა კავშირის კოლაფსი, რაც იმას ნიშნავდა, რომ საბჭოთა სახელმწიფოს ცენტრალური მმართველობა აზერბაიჯანსა და სომხეთში სწრაფად სუსტდებოდა, ეს კი ორი ქვეყნის დამოუკიდებლობასთან ერთად იწვევდა კონფლიქტის ინტერნაციონალიზაციას. საქმე სრულმასშტაბიანი ომისაკენ მიდიოდა. მომდევნო ორ წელიწადში სომხეთის შეიარაღებულმა ძალებმა მოახერხეს კონტროლის დამყარება მთიან ყარაბაღზე, ასევე აზერბაიჯანის დასავლეთ და ჩრდილოეთ ტერიტორიებზე, რასაც მოჰყვა ლტოლვილთა 800000 კაციანი ნაკადი [15].
1994 წელს მიღწეულ იქნა ცეცხლის შეწყვეტა, რომელიც დღემდე შენარჩუნებულია. მიუხედავად იმისა, რომ დაპირისპირებულ მხარეებს შორის არ დგანან სამშვიდობო ძალები, ადგილი ჰქონდა მხოლოდ მცირეოდენ შეტაკებებს. საერთაშორისო მოლაპარაკებები, მიმართული მხარეთა დაახლოებისაკენ, მარცხით დამთავრდა, მიუხედავად ეუთოს (OSCE) მინსკის ჯგუფის მხრიდან ინტენსიური საშუამავლო მცდელობებისა, რომელსაც საერთაშორისო მანდატი აქვს კონფლიქტის გადაწყვეტისთვის.
აფხაზეთი
იმ კონფლიქტთაგან, რომლებიც თავს დაატყდა საქართველოს დამოუკიდებლობის მოპოვებამდე, ყველაზე სასტიკი და მძიმე იყო აფხაზეთის კონფლიქტი. საქართველოს დამოუკიდებლობამდე აფხაზეთი ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა იყო. აფხაზები საქართველოში მცხოვრები 80 ეთნიკური ჯგუფიდან ყველაზე მოუსვენარნი და რიცხობრივად მნიშვნელოვანი იყვნენ საქართველოსთვის. საქართველოს მთლიანი მოსახლეობა 5,4 მილიონს შეადგენდა. ქვეყანაში ცხოვრობდა 95000 აფხაზი. აფხაზეთი გასაბჭოებულ იქნა 1921 წლის მარტში და იწოდა აფხაზეთის საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკად, როგორც საბჭოთა კავშირის ხელშეკრულებაზე თავისი სურვილით ხელმომწერი მხარე და ცნობილ იქნა საქართველოს რევოლუციური კომიტეტის მიერ. სწორედ ეს არის ის საფუძველი, რომელზე დაყრდნობით აფხაზები მოითხოვენ დამოუკიდებლობას [16].
საბჭოთა კავშირის დროს არსებულ დაძაბულობათა (რომლებიც დროდადრო ამოხეთქავდა ხოლმე) გამომჟღავნების თვალსაზრისით, ყველაზე თვალსაჩინო იყო 1988 წელი. "პერესტროიკის" პირობებში, როგორც საქართველომ, ასევე აფხაზეთმა იპოვეს საშუალებები დამოუკიდებლობის თაობაზე თავიანთ მოთხოვნათა გამართლებისთვის [17]. 1988 წელს ექვსმა აფხაზმა ლიდერმა საბჭოთა ხელმძღვანელობას მისწერა წერილი, სადაც ჩამოყალიბებული იყო პრეტენზიები საქართველოს მიმართ [18]. 1989 წლის მარტში იგივე ფორუმმა შეადგინა პეტიცია, რომლითაც მოითხოვა აფხაზეთის რესპუბლიკის რეინსტიტუციონალიზაცია საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკად, რაც საქართველოს შემადგენლობიდან გასვლას ნიშნავდა. ამ მოთხოვნამ მხარდაჭერა ჰპოვა აფხაზეთის არააფხაზი მოსახლეობის უდიდეს ნაწილში. 1989 წლის ზაფხულის შეტაკებებში თორმეტი კაცი დაიღუპა და რამდენიმე ასეული დაიჭრა [19]. 1990 წლის აგვისტოში, რეგიონის უმაღლესმა საბჭომ აფხაზეთი გამოაცხადა სრულუფლებიან მოკავშირე რესპუბლიკად, რითაც გამოეყო საქართველოს.
კონფლიქტის მთავარ კატალიზატორად იქცა 1991 წლის მარტის საყოველთაო საკავშირო რეფერენდუმი, რომელიც გორბაჩოვის მიერ წარმოდგენილ სამოკავშირეო ხელშეკრულებას ეფუძნებოდა. საქართველოს ხელმძღვანელობამ აუკრძალა ქვეყნის მოსახლეობას ამ რეფერენდუმში მონაწილეობა. მიუხედავად ამისა, აფხაზებმა, რომლებიც დადებითად იყვნენ განწყობილნი საბჭოთა კავშირის შენარჩუნებისადმი, მიიღეს რეფერენდუმში მონაწილეობა და მტკიცედ დაუჭირეს მხარი საბჭოთა კავშირის შენარჩუნებას. აფხაზეთმა აღადგინა 1925 წლის კონსტიტუცია, რომელიც მას განსაზღვრავდა როგორც დამოუკიდებელ, მაგრამ "სპეციალური ხელშეკრულების საფუძველზე საქართველოს საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკასთან გაერთიანებულ რესპუბლიკას" [20]. ამით მან პრაქტიკულად გამოაცხადა Aდამოუკიდებლობა, თუმცა ღია დატოვა კარი საქართველოსთან ფედერაციული გაერთიანებისთვის [21].
ამ ქმედებაზე საქართველოს რეაქცია გამომჟღავნდა 14 აგვისტოს სამხედრო მოქმედებებით. ეს ხორციელდებოდა იმ შეიარაღებული დაჯგუფებების მიერ, რომლებიც ნაკლებად კონტროლირდებოდნენ სახელმწიფოს მიერ. უკანდახეულმა აფხაზურმა შენაერთებმა მხარდაჭერა მიიღეს ჩრდილოეთიდან, საიდანაც ჩრდილო კავკასიელი მოხალისეები, ძირითადად ჩერქეზები და ჩეჩნები, მოევლინენ მათ მშველელად. რამდენიმე კვირის განმავლობაში ქართული შეიარაღებული ძალები უკან იხევდნენ გაიძვერა რუსი სამხედრო შენაერთების მოქმედებათა წყალობით, რომლებიც სინამდვილეში აფხაზებს უჭერდნენ მხარს [22]. ომი გაგრძელდა ზამთრამდე, როდესაც საომარი მოქმედებები დროებით შეწყდა.
1993 წლის მარტში აფხაზებმა განაახლეს შეტევები ჩრდილოეთ რეგიონში განლაგებული საყრდენი პუნქტებიდან და სექტემბერში, საქართველოში შინაარეულობის დროს, აიღეს ქალაქი სოხუმი, აიძულეს საქართველოს პრეზიდენტი ე. შევარდნაძე, ქალაქიდან გაქცეულიყო. ამის შედეგად, აფხაზეთის მთელი ტერიტორია მოექცა აფხაზური მთავრობის კონტროლქვეშ[23]. აფხაზეთში მცხოვრები ქართველები ძალისმიერი გზით, ეთნიკური წმენდის შედეგად იქნენ გამოყრილნი. გაეროს დამკვირვებლებმა დაასკვნეს, რომ ორივე მხარე დამნაშავე იყო ადამიანთა უფლებების აშკარა დარღვევაში [24]. გაერომ, რომელიც მთავარი მედიატორი იყო აფხაზეთში, მიუხედავად მოლაპარსაკებების რამდენიმე რაუნდისა, კონფლიქტის გადაწყვეტაში მარცხი განიცადა. დაძაბულობა კვლავ დიდი იყო და საომარი მოქმედებები განახლდა 1998 წლის მაისში, აფხაზეთის სამხრეთით, გალის რეგიონში, რომელიც საკუთრივ საქართველოს ესაზღვრება. ამან გააქარწყლა ახლო მომავალში კონფლიქტის გადაწყვეტის ყველა იმედი.
საბჭოთა კავშირის დროს არსებულ დაძაბულობათა (რომლებიც დროდადრო ამოხეთქავდა ხოლმე) გამომჟღავნების თვალსაზრისით, ყველაზე თვალსაჩინო იყო 1988 წელი. "პერესტროიკის" პირობებში, როგორც საქართველომ, ასევე აფხაზეთმა იპოვეს საშუალებები დამოუკიდებლობის თაობაზე თავიანთ მოთხოვნათა გამართლებისთვის [17]. 1988 წელს ექვსმა აფხაზმა ლიდერმა საბჭოთა ხელმძღვანელობას მისწერა წერილი, სადაც ჩამოყალიბებული იყო პრეტენზიები საქართველოს მიმართ [18]. 1989 წლის მარტში იგივე ფორუმმა შეადგინა პეტიცია, რომლითაც მოითხოვა აფხაზეთის რესპუბლიკის რეინსტიტუციონალიზაცია საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკად, რაც საქართველოს შემადგენლობიდან გასვლას ნიშნავდა. ამ მოთხოვნამ მხარდაჭერა ჰპოვა აფხაზეთის არააფხაზი მოსახლეობის უდიდეს ნაწილში. 1989 წლის ზაფხულის შეტაკებებში თორმეტი კაცი დაიღუპა და რამდენიმე ასეული დაიჭრა [19]. 1990 წლის აგვისტოში, რეგიონის უმაღლესმა საბჭომ აფხაზეთი გამოაცხადა სრულუფლებიან მოკავშირე რესპუბლიკად, რითაც გამოეყო საქართველოს.
კონფლიქტის მთავარ კატალიზატორად იქცა 1991 წლის მარტის საყოველთაო საკავშირო რეფერენდუმი, რომელიც გორბაჩოვის მიერ წარმოდგენილ სამოკავშირეო ხელშეკრულებას ეფუძნებოდა. საქართველოს ხელმძღვანელობამ აუკრძალა ქვეყნის მოსახლეობას ამ რეფერენდუმში მონაწილეობა. მიუხედავად ამისა, აფხაზებმა, რომლებიც დადებითად იყვნენ განწყობილნი საბჭოთა კავშირის შენარჩუნებისადმი, მიიღეს რეფერენდუმში მონაწილეობა და მტკიცედ დაუჭირეს მხარი საბჭოთა კავშირის შენარჩუნებას. აფხაზეთმა აღადგინა 1925 წლის კონსტიტუცია, რომელიც მას განსაზღვრავდა როგორც დამოუკიდებელ, მაგრამ "სპეციალური ხელშეკრულების საფუძველზე საქართველოს საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკასთან გაერთიანებულ რესპუბლიკას" [20]. ამით მან პრაქტიკულად გამოაცხადა Aდამოუკიდებლობა, თუმცა ღია დატოვა კარი საქართველოსთან ფედერაციული გაერთიანებისთვის [21].
ამ ქმედებაზე საქართველოს რეაქცია გამომჟღავნდა 14 აგვისტოს სამხედრო მოქმედებებით. ეს ხორციელდებოდა იმ შეიარაღებული დაჯგუფებების მიერ, რომლებიც ნაკლებად კონტროლირდებოდნენ სახელმწიფოს მიერ. უკანდახეულმა აფხაზურმა შენაერთებმა მხარდაჭერა მიიღეს ჩრდილოეთიდან, საიდანაც ჩრდილო კავკასიელი მოხალისეები, ძირითადად ჩერქეზები და ჩეჩნები, მოევლინენ მათ მშველელად. რამდენიმე კვირის განმავლობაში ქართული შეიარაღებული ძალები უკან იხევდნენ გაიძვერა რუსი სამხედრო შენაერთების მოქმედებათა წყალობით, რომლებიც სინამდვილეში აფხაზებს უჭერდნენ მხარს [22]. ომი გაგრძელდა ზამთრამდე, როდესაც საომარი მოქმედებები დროებით შეწყდა.
1993 წლის მარტში აფხაზებმა განაახლეს შეტევები ჩრდილოეთ რეგიონში განლაგებული საყრდენი პუნქტებიდან და სექტემბერში, საქართველოში შინაარეულობის დროს, აიღეს ქალაქი სოხუმი, აიძულეს საქართველოს პრეზიდენტი ე. შევარდნაძე, ქალაქიდან გაქცეულიყო. ამის შედეგად, აფხაზეთის მთელი ტერიტორია მოექცა აფხაზური მთავრობის კონტროლქვეშ[23]. აფხაზეთში მცხოვრები ქართველები ძალისმიერი გზით, ეთნიკური წმენდის შედეგად იქნენ გამოყრილნი. გაეროს დამკვირვებლებმა დაასკვნეს, რომ ორივე მხარე დამნაშავე იყო ადამიანთა უფლებების აშკარა დარღვევაში [24]. გაერომ, რომელიც მთავარი მედიატორი იყო აფხაზეთში, მიუხედავად მოლაპარსაკებების რამდენიმე რაუნდისა, კონფლიქტის გადაწყვეტაში მარცხი განიცადა. დაძაბულობა კვლავ დიდი იყო და საომარი მოქმედებები განახლდა 1998 წლის მაისში, აფხაზეთის სამხრეთით, გალის რეგიონში, რომელიც საკუთრივ საქართველოს ესაზღვრება. ამან გააქარწყლა ახლო მომავალში კონფლიქტის გადაწყვეტის ყველა იმედი.
სამხრეთ ოსეთი
სამხრეთ ოსეთში პროცესები, რომლებიც გამოაშკარავდა 1989 წელს, ხანმოკლე პერიოდის მანძილზე განვითარდა. 1987 წლიდან საქართველოში პოლიტიკური ატმოსფერო თანდათან ნაციონალისტური და შოვინისტური ხდებოდა, განსაკუთრებით საქართველოში მცხოვრებ ეროვნულ უმცირესობებთან მიმართებაში. 1988 წლის ნოემბერში მიღებულ იქნა კანონი, რომელმაც განამტკიცა ქართული ენის პოზიციები საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე [25]. ეს შეიძლება მიჩნეულ იქნეს ცენტრსა და რეგიონს შორის "კანონთა ომის" მოსამზადებელ საფეხურად, რომელიც სერიოზულად დაიწყო 1989 წლის დამდეგს [26]. ამასობაში, ახლად ფორმირებულმა ოსურმა სახალხო ფრონტმა "ადამონ ნიხასმა" [27] გამოხატა თავისი მხარდაჭერა აფხაზთა მიერ საქართველოს შემადგენლობიდან გასვლის მოთხოვნისადმი და მოსკოვში გაგზავნა პეტიცია ჩრდილოეთ და სამხრეთ ოსეთის გაერთიანების მოთხოვნით [28]. 10 ნოემბერს სამხრეთ ოსეთის უზენაესმა საბჭომ აამაღლა ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის სტატუსი. საქართველოს პარლამენტმა დაუყოვნებლივ გააუქმა ეს გადაწყვეტილება და საქართველოს ხელმძღვანელობამ მოაწყო მარში ცხინვალზე იმ საბაბით, რომ უნდა დაეცვა ქალაქის ქართული უმრავლესობა [29]. შეიარაღებული შეტაკება თავიდან იქნა აცილებული საბჭოთა კავშირის შინაგანი ძალების მიერ. ქართველთა გამოდევნას თან ახლდა ოსების გადაადგილება ჩრდილოეთ ოსეთისაკენ. მათი რაოდენობა 30000-100000 კაცს შორის მერყეობდა. აქ შედიოდნენ ის ოსებიც, რომლებიც ცხოვრობდნენ სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური რეგიონის გარეთ [30].
1991 წლის შუა ხანებში საქართველო ბომბავდა სამხრეთ ოსეთის დედაქალაქს, იმ მიზნით, რომ მოსახლეობა იძულებული გამხდარიყო, იქიდან გაქცეულიყო. ნოემბერში ადგილი ჰქონდა მძევლად აყვანის სერიებს და ცხინვალი ალყაშემორტყმულ იქნა ქართული ჯარის მიერ. ჩრდილოკავკასიელი მოხალისეები მზად იყვნენ ინტერვენციისათვის და რუსეთმაც ღიად დაიჭირა ოსების მხარე. სიტუაციის სერიოზულობა და აქამდე ლოკალური კონფლიქტის ფართო კავკასიურ ომში გადაზრდის შესაძლებლობა, რომელიც აწონასწორებდა საქართველოსა და რუსეთს, იყო ხელშემწყობი ფაქტორი შევარდნაძისა (რომლიც პრეზიდენტ ზ. გამსახურდიას განდევნის შემდეგ ახალი მოსული იყო ხელისუფლებაში) და ბორის ელცინის ერთმანეთთან დაახლოებისათვის. 1992 წლის 22 ივნისს ორმა ლიდერმა ხელი მოაწერა სოჭის შეთანხმებას ჩრდილოეთ და სამხრეთ ოსეთის ლიდერთა თანდასწრებით, რომელთაც ხელი არ მოაწერეს მას. განსაკუთრებით სამხრეთ ოსეთის წარმომადგენლები იყვნენ უკმაყოფილო მისი ფორმულირებით. ცეცხლის შეწყვეტა არ მომხდარა 28 ივნისს და სამშვიდობო ძალები, რომელიც შედგებოდა რუსების, ქართველების და ოსებისგან, ჩადგა კონფლიქტის ზონაში. 14 ივლისს პირველი მშვიდობისმყოფელები განლაგდნენ პოზიციებზე და მას შემდეგ საომარი მოქმედებები შეწყვეტილია.
1991 წლის შუა ხანებში საქართველო ბომბავდა სამხრეთ ოსეთის დედაქალაქს, იმ მიზნით, რომ მოსახლეობა იძულებული გამხდარიყო, იქიდან გაქცეულიყო. ნოემბერში ადგილი ჰქონდა მძევლად აყვანის სერიებს და ცხინვალი ალყაშემორტყმულ იქნა ქართული ჯარის მიერ. ჩრდილოკავკასიელი მოხალისეები მზად იყვნენ ინტერვენციისათვის და რუსეთმაც ღიად დაიჭირა ოსების მხარე. სიტუაციის სერიოზულობა და აქამდე ლოკალური კონფლიქტის ფართო კავკასიურ ომში გადაზრდის შესაძლებლობა, რომელიც აწონასწორებდა საქართველოსა და რუსეთს, იყო ხელშემწყობი ფაქტორი შევარდნაძისა (რომლიც პრეზიდენტ ზ. გამსახურდიას განდევნის შემდეგ ახალი მოსული იყო ხელისუფლებაში) და ბორის ელცინის ერთმანეთთან დაახლოებისათვის. 1992 წლის 22 ივნისს ორმა ლიდერმა ხელი მოაწერა სოჭის შეთანხმებას ჩრდილოეთ და სამხრეთ ოსეთის ლიდერთა თანდასწრებით, რომელთაც ხელი არ მოაწერეს მას. განსაკუთრებით სამხრეთ ოსეთის წარმომადგენლები იყვნენ უკმაყოფილო მისი ფორმულირებით. ცეცხლის შეწყვეტა არ მომხდარა 28 ივნისს და სამშვიდობო ძალები, რომელიც შედგებოდა რუსების, ქართველების და ოსებისგან, ჩადგა კონფლიქტის ზონაში. 14 ივლისს პირველი მშვიდობისმყოფელები განლაგდნენ პოზიციებზე და მას შემდეგ საომარი მოქმედებები შეწყვეტილია.
ჩეჩნეთი
ისტორიულად, ჩეჩნები ყველაზე მეტად ეწინააღმდეგებოდნენ რუსეთის მმართველობის მიღებას. ისინი რუსეთის წინააღმდეგ სხვა ხალხებზე ხშირად და ხანგრძლივად ჯანყდებოდნენ და, ამის შედეგად, მათ უფრო მეტი რეპრესიები იგემეს რუსეთისაგან, ვიდრე მათმა მეზობლებმა [31]. 1989-1990 წლების "სუვერენიტეტის პარადის" დროს ჩეჩნების რეაქცია ვოლგისპირეთის თათრებისგან და მეზობელი რესპუბლიკებისგან სრულიად განსხვავებული იყო. ჩეჩნების ეროვნული მოძრაობა უფრო რადიკალური, უფრო ემოციური დატვირთვის მატარებელი გახდა, ვიდრე საბჭოთა კავშირში არსებული სხვა სახალხო ფრონტები. გარდა ამისა, ჩეჩნების მდგომარეობა ჩრდილოეთ კავკასიის სხვა ერებთან შედარებით, დემოგრაფიული თვალსაზრისით, უკეთესი იყო. მათი რიცხვი ერთ მილიონს უდრიდა. ამ ფაქტმა, ჩეჩნების გაბედულებასთან ერთად, აგრეთვე იმ გარემოებამ, რომ ჩეჩნების ეროვნულ მოძრაობაში დომინირებდნენ ჩეჩნური საზოგადოების რადიკალური ძალები, მოამზადა ნიადაგი მოსკოვთან კონფლიქტისათვის.
1990 წლის ნოემბერში გროზნოში ჩატარდა ჩეჩენთა საყოველთაო კონგრესი, სადაც მკაფიოდ გამოიკვეთა ჯოხარ დუდაევის ქარიზმატული პიროვნება [32]. 1991 წლის აგვისტოს გადატრიალება იქცა სიგნალად დუდაევისთვის, რომელმაც მოიწვია ეროვნული კონგრესი და ამხილა გადატრიალება, რასაც ჩეჩნეთის ოფიციალური ლიდერი, დოკუ ზავგაევი უსიტყვოდ დაეთანხმა. სექტემბერში ძალით იქნა გარეკილი რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭო [33]. დუდაევმა 27 ოქტომბრისთვის საპრეზიდენტო არჩევნები დანიშნა და დროულად - 2 ნოემბრამდე, დამოუკიდებლობის გამოცხადების დღემდე - იქნა არჩეული პრეზიდენტად. რუსების მხრიდან სეპარატიზმის ჩახშობის მცდელობას ჩეჩნების საპასუხო ცეცხლი მოჰყვა. ამის შემდეგ ომი სამი წლით შეწყდა[34].
ამასთანავე, რუსეთმა 1993 წლის შუა ხანებიდან დაიწყო დუდაევის შეიარაღებული ოპოზიციის დაფინანსება და გამხნევება. 1994 წლის დეკემბერში, როდესაც კონფლიქტში მისი მონაწილეობა აშკარა გახდა, რუსეთმა პირდაპირი ინტერვენცია გადაწყვიტა. 1994 წლის 11 დეკემბერს რუსეთის ძალები შეიჭრნენ ჩეჩნეთში, იმ რწმენით, რომ ჩეჩნეთს რამდენიმე კვირაში დააშოშმინებდნენ. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ეს ასე არ მოხდა. ჩეჩნებმა დიდი წინააღმდეგობა გაუწიეს რუსებს. ომი, სხვადასხვა ხანგრძლიობის პაუზებით, 1996 წლის სექტემბრამდე გაგრძელდა. რუსებმა მოახერხეს ჩეჩნეთის უმეტესი ტერიტორიის ოკუპირება, მაგრამ ვერ შეძლეს მთებში ასვლა, საიდანაც აჯანყებულები აგრძელებდნენ წინააღმდეგობას.
1996 წლის აგვისტოს დასაწყისში რუსეთმა უარი თქვა საბრძოლო ოპერაციების შეწყვეტაზე და ჩეჩნების პოზიციებს არტილერიის ცეცხლი დაუშინა. ჩეჩნებმა მასიური შეტევით იერიში მიიტანეს გროზნოზე და სხვა მთავარ ქალაქებზე და მოახერხეს ქალაქზე კონტროლის დამყარება. ეს სწორედ იმ დროს მოხდა, როდესაც ელცინი რუსეთის პრეზიდენტის ფიცს დებდა [35]. ამას შედეგად მოჰყვა მოლაპარაკებების დაწყება, რაც დამთავრდა 1996 წლის 28 აგვისტოს სამშვიდობო შეთანხმებით [36]. საინტერესოა ერთი გარემოება: ეს შეთანხმება არ შეიცავდა რაიმე გადაწყვეტილებას ჩეჩნეთის სტატუსის საკამათო საკითხზე. რადგანაც რუსეთმა უარყო, დათანხმებოდა ჩეჩნეთის დამოუკიდებლობას და ჩეჩნეთმაც იუარა რუსეთში დარჩენა, მხარეები შეთანხმდნენ ამ საკითხის 5 წლით - შერიგებამდე და რეკონსტუქციამდე - გადადებაზე.
ჩეჩნურმა მხარემ ეს გამარჯვებად მიიღო და განმარტა რუსეთის მიერ ჩეჩნეთის დამოუკიდებლობის აღიარებისკენ გადადგმულ ნაბიჯად. მაგრამ რუსეთი უარყოფს ამ ინტერპრეტაციას და ამტკიცებს, რომ ჩეჩნეთს, საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, არა აქვს რუსეთის ფედერაციის შემადგენლობიდან გასვლის უფლება. ამას მრავალი დამკვირვებელი ეთანხმება, თუმცა არიან მცირერიცხოვანნი, ამ ნაშრომის ავტორის ჩათვლით, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ არსებობს კანონიერი საფუძველი ჩეჩნეთის დამოუკიდებლობისათვის [37]. ყოველ შემთხვევაში, ჯერჯერობით არც ერთ ქვეყანას არ უღიარებია ჩეჩნეთი და, ალბათ, არც ერთი მათგანი არ ცნობს მას, თუ რუსეთმა არ აღიარა იგი პირველად. ამასთანავე, ჩეჩნეთმა დე ფაცტო მოიპოვა დამოუკიდებლობის ისეთი ხარისხი, რომელიც აშკარად აღემატება თათარსტანის სტატუსს, და რომელიც ავტონომიაზეც მეტია. ჩეჩნეთს ჰყავს საკუთარი, ხალხის მიერ არჩეული მთავრობა, თავისი არმიით აკონტროლებს საკუთარ საზღვრებს და გააჩნია დამოუკიდებელი სახელმწიფოს ყველა ელემენტი. რეალურად, რუსეთს არ გააჩნია ადმინისტრაციული კონტროლი ჩეჩნეთზე, ვერ ახორციელებს ფედერალურ კანონებს ამ ტერიტორიაზე. ამრიგად, 1997 წლის მაისის სამშვიდობო ხელშეკრულება შეიძლება ინტერპრეტირდეს ჩეჩნეთის გასვლად რუსეთის ფედერაციიდან [38]. როგორც პაულ გობლმა აღნიშნა, ჩეჩნეთი და რუსეთი ამ დროისათვის შეიძლება შეთანხმდნენ იმ ფორმულაზე, რომლის ძალითაც ჩეჩნეთი ყველაფერში დამოუკიდებელია, ოღონდ არა აქვს შესაბამისი სტატუსი [39].
1990 წლის ნოემბერში გროზნოში ჩატარდა ჩეჩენთა საყოველთაო კონგრესი, სადაც მკაფიოდ გამოიკვეთა ჯოხარ დუდაევის ქარიზმატული პიროვნება [32]. 1991 წლის აგვისტოს გადატრიალება იქცა სიგნალად დუდაევისთვის, რომელმაც მოიწვია ეროვნული კონგრესი და ამხილა გადატრიალება, რასაც ჩეჩნეთის ოფიციალური ლიდერი, დოკუ ზავგაევი უსიტყვოდ დაეთანხმა. სექტემბერში ძალით იქნა გარეკილი რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭო [33]. დუდაევმა 27 ოქტომბრისთვის საპრეზიდენტო არჩევნები დანიშნა და დროულად - 2 ნოემბრამდე, დამოუკიდებლობის გამოცხადების დღემდე - იქნა არჩეული პრეზიდენტად. რუსების მხრიდან სეპარატიზმის ჩახშობის მცდელობას ჩეჩნების საპასუხო ცეცხლი მოჰყვა. ამის შემდეგ ომი სამი წლით შეწყდა[34].
ამასთანავე, რუსეთმა 1993 წლის შუა ხანებიდან დაიწყო დუდაევის შეიარაღებული ოპოზიციის დაფინანსება და გამხნევება. 1994 წლის დეკემბერში, როდესაც კონფლიქტში მისი მონაწილეობა აშკარა გახდა, რუსეთმა პირდაპირი ინტერვენცია გადაწყვიტა. 1994 წლის 11 დეკემბერს რუსეთის ძალები შეიჭრნენ ჩეჩნეთში, იმ რწმენით, რომ ჩეჩნეთს რამდენიმე კვირაში დააშოშმინებდნენ. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ეს ასე არ მოხდა. ჩეჩნებმა დიდი წინააღმდეგობა გაუწიეს რუსებს. ომი, სხვადასხვა ხანგრძლიობის პაუზებით, 1996 წლის სექტემბრამდე გაგრძელდა. რუსებმა მოახერხეს ჩეჩნეთის უმეტესი ტერიტორიის ოკუპირება, მაგრამ ვერ შეძლეს მთებში ასვლა, საიდანაც აჯანყებულები აგრძელებდნენ წინააღმდეგობას.
1996 წლის აგვისტოს დასაწყისში რუსეთმა უარი თქვა საბრძოლო ოპერაციების შეწყვეტაზე და ჩეჩნების პოზიციებს არტილერიის ცეცხლი დაუშინა. ჩეჩნებმა მასიური შეტევით იერიში მიიტანეს გროზნოზე და სხვა მთავარ ქალაქებზე და მოახერხეს ქალაქზე კონტროლის დამყარება. ეს სწორედ იმ დროს მოხდა, როდესაც ელცინი რუსეთის პრეზიდენტის ფიცს დებდა [35]. ამას შედეგად მოჰყვა მოლაპარაკებების დაწყება, რაც დამთავრდა 1996 წლის 28 აგვისტოს სამშვიდობო შეთანხმებით [36]. საინტერესოა ერთი გარემოება: ეს შეთანხმება არ შეიცავდა რაიმე გადაწყვეტილებას ჩეჩნეთის სტატუსის საკამათო საკითხზე. რადგანაც რუსეთმა უარყო, დათანხმებოდა ჩეჩნეთის დამოუკიდებლობას და ჩეჩნეთმაც იუარა რუსეთში დარჩენა, მხარეები შეთანხმდნენ ამ საკითხის 5 წლით - შერიგებამდე და რეკონსტუქციამდე - გადადებაზე.
ჩეჩნურმა მხარემ ეს გამარჯვებად მიიღო და განმარტა რუსეთის მიერ ჩეჩნეთის დამოუკიდებლობის აღიარებისკენ გადადგმულ ნაბიჯად. მაგრამ რუსეთი უარყოფს ამ ინტერპრეტაციას და ამტკიცებს, რომ ჩეჩნეთს, საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, არა აქვს რუსეთის ფედერაციის შემადგენლობიდან გასვლის უფლება. ამას მრავალი დამკვირვებელი ეთანხმება, თუმცა არიან მცირერიცხოვანნი, ამ ნაშრომის ავტორის ჩათვლით, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ არსებობს კანონიერი საფუძველი ჩეჩნეთის დამოუკიდებლობისათვის [37]. ყოველ შემთხვევაში, ჯერჯერობით არც ერთ ქვეყანას არ უღიარებია ჩეჩნეთი და, ალბათ, არც ერთი მათგანი არ ცნობს მას, თუ რუსეთმა არ აღიარა იგი პირველად. ამასთანავე, ჩეჩნეთმა დე ფაცტო მოიპოვა დამოუკიდებლობის ისეთი ხარისხი, რომელიც აშკარად აღემატება თათარსტანის სტატუსს, და რომელიც ავტონომიაზეც მეტია. ჩეჩნეთს ჰყავს საკუთარი, ხალხის მიერ არჩეული მთავრობა, თავისი არმიით აკონტროლებს საკუთარ საზღვრებს და გააჩნია დამოუკიდებელი სახელმწიფოს ყველა ელემენტი. რეალურად, რუსეთს არ გააჩნია ადმინისტრაციული კონტროლი ჩეჩნეთზე, ვერ ახორციელებს ფედერალურ კანონებს ამ ტერიტორიაზე. ამრიგად, 1997 წლის მაისის სამშვიდობო ხელშეკრულება შეიძლება ინტერპრეტირდეს ჩეჩნეთის გასვლად რუსეთის ფედერაციიდან [38]. როგორც პაულ გობლმა აღნიშნა, ჩეჩნეთი და რუსეთი ამ დროისათვის შეიძლება შეთანხმდნენ იმ ფორმულაზე, რომლის ძალითაც ჩეჩნეთი ყველაფერში დამოუკიდებელია, ოღონდ არა აქვს შესაბამისი სტატუსი [39].
პრიგოროდნი
ჩვენ არ მოგვეპოვება მასალები ინგუშებსა და ოსებს შორის არსებულ ისტორიულ კონფლიქტებზე. შესაძლოა, არსებობდა აზრი, რომ ინგუშები, ასევე სხვა ადგილობრივი კავკასიელი ხალხები არიან მთიელები, ხოლო ოსები, ე.წ. "მთისწინეთელები," არის ხალხი, რომლებიც ცხოვრობენ როგორც მთაში, ასევე ბარში. უფრო მეტიც, ინგუშები ადგილობრივები არიან, მაშინ როდესაც ოსები რეგიონში დასახლდნენ მხოლოდ VI საუკუნეში. ეს ორი ხალხი სხვადასხვა აღმსარებლობისაა. ინგუშები არიან სუნიტი მუსლიმები, ოსები კი - უმეტესწილად ორთოდოქსი ქრისტიანები. პრობლემას საფუძველი ჩაეყარა მეორე მსოფლიო ომის დროს, როდესაც ინგუშები ცენტრალურ აზიასა და ციმბირში დეპორტირებულ ხალხებს შორის აღმოჩნდნენ. რადგანაც ჩეჩნეთ-ინგუშეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა გაუქმებულ იქნა 1946 წლის ივნისში, მისი ტერიტორია დაიშალა და გადანაწილდა მის მეზობლებს შორის [40]. ყველაზე მნიშვნელოვანი იყო ის, რომ ქალაქ ვლადიკავკაზის პრიგოროდნის რაიონი, რომელიც ქალაქს ჩრდილოეთიდან, აღმოსავლეთიდან და სამხრეთიდან ესაზღვრება, გადაეცა ჩრდილოეთ ოსეთს. დეპორტაციისთვის განკუთვნილ რეგიონად მიჩნეულ იქნა ინგუშეთის ტერიტორიის ნახევარი[41].
როდესაც 1957 წლის ნოემბერში ჩეჩნეთ-ინგუშეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა აღდგენილ იქნა წინანდელ უფლებებში, პრიგოროდნის რაიონი დარჩა ჩრდილოეთ ოსეთის შემადგენლობაში და იქ დაბრუნებულ ინგუშებს თავიანთ სახლებში ოსები დახვდათ შესახლებული, რომელთაც მათ თავინთ სახლებში დაბრუნების ნება არ დართეს [42]. მიუხედავად ამისა, 1989 წლისთვის ბევრმა ინგუშმა, ლეგალურად თუ არალეგალურად, მოახერხა პრიგოროდნიში დაბრუნება და ამ რაიონის გარკვეულ ნაწილებში უმრავლესობა შეადგინა. "პერესტროიკის’’ დროს ინგუშებმა მიზნად დაისახეს პრიგოროდნის რაიონის დაბრუნება თავიანთი კონტოლის ქვეშ. ბორის ელცინმა თავდაპირველად კეთილგანწყობა გამოიჩინა ინგუშთა მოთხოვნების მიმართ და იმ კომისიამ, რომელიც იძიებდა ამ საქმეს, აღმოაჩინა, რომ ინგუშთა მოთხოვნები კარგად იყო დასაბუთებული.
ჩრდილოეთ ოსეთში, რომელიც ამ ახალი პოლიტიკური სიტუაციის წინაშე აღმოჩნდა, გაბატონდნენ ის კომუნისტური ძალები, რომელთაც სურდათ ძველი წესრიგის აღდგენა. უნდა აღინიშნოს, რომ მათ თავიანთი საბჭოური სახელი ბოლო დრომდე შეინარჩუნეს [43]. როგორც ერთი რუსი დამკვირვებელი აღნიშნავდა, "საბჭოთა სუპერსახელმწიფოს წყობილებისა და სამხედრო-ადმინისტრაციული სისტემის დანგრევა პატარა ოსეთში აღქმულ იქნა არა როგორც გათავისუფლება და ეროვნულობის გამოცოცხლება, არამედ საგარეო უსაფრთხოებისა და საშინაო სტაბილურობის კომპლექსის დარღვევა" [44].
ამასობაში სიტუაცია უარესდებოდა. 1991 წლის მარტში ინგუშთა შეიარაღებულმა ძალებმა სცადეს ძალით დაებრუნებინათ თავიანთი სახლები და აპრილში მოხდა შეტაკებები ინგუშებსა და ოსებს შორის, რის შედეგადაც ერთი ოსი დაიღუპა და თოთხმეტი ინგუში დაიჭრა. 1992 წლის ოქტომბერში, ოსების ტანკის ინგუშ გოგონაზე გადავლის ფაქტი საკმარისი აღმოჩნდა იმისთვის, რომ რეგიონში დაწყებულიყო ხანმოკლე სამოქალაქო ომი, რომელმაც 600 კაცი შეიწირა. რუსებმა ოსების მხარე დაიჭირეს კონფლიქტის დასასრულს და გაასახლეს პრიგოროდნის რაიონის ინგუშები. მოლაპარაკებებს არავითარი შედეგი არ მოჰყოლია. არც ლტოლვილთა რეპატრიაცია მომხდარა და არც რეგიონის სტატუსი განსაზღვრულა. დაძაბულობამ კვლავ იჩინა თავი 1996 წელს და კონფლიქტი კვლავ გაღვივდა.
როდესაც 1957 წლის ნოემბერში ჩეჩნეთ-ინგუშეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა აღდგენილ იქნა წინანდელ უფლებებში, პრიგოროდნის რაიონი დარჩა ჩრდილოეთ ოსეთის შემადგენლობაში და იქ დაბრუნებულ ინგუშებს თავიანთ სახლებში ოსები დახვდათ შესახლებული, რომელთაც მათ თავინთ სახლებში დაბრუნების ნება არ დართეს [42]. მიუხედავად ამისა, 1989 წლისთვის ბევრმა ინგუშმა, ლეგალურად თუ არალეგალურად, მოახერხა პრიგოროდნიში დაბრუნება და ამ რაიონის გარკვეულ ნაწილებში უმრავლესობა შეადგინა. "პერესტროიკის’’ დროს ინგუშებმა მიზნად დაისახეს პრიგოროდნის რაიონის დაბრუნება თავიანთი კონტოლის ქვეშ. ბორის ელცინმა თავდაპირველად კეთილგანწყობა გამოიჩინა ინგუშთა მოთხოვნების მიმართ და იმ კომისიამ, რომელიც იძიებდა ამ საქმეს, აღმოაჩინა, რომ ინგუშთა მოთხოვნები კარგად იყო დასაბუთებული.
ჩრდილოეთ ოსეთში, რომელიც ამ ახალი პოლიტიკური სიტუაციის წინაშე აღმოჩნდა, გაბატონდნენ ის კომუნისტური ძალები, რომელთაც სურდათ ძველი წესრიგის აღდგენა. უნდა აღინიშნოს, რომ მათ თავიანთი საბჭოური სახელი ბოლო დრომდე შეინარჩუნეს [43]. როგორც ერთი რუსი დამკვირვებელი აღნიშნავდა, "საბჭოთა სუპერსახელმწიფოს წყობილებისა და სამხედრო-ადმინისტრაციული სისტემის დანგრევა პატარა ოსეთში აღქმულ იქნა არა როგორც გათავისუფლება და ეროვნულობის გამოცოცხლება, არამედ საგარეო უსაფრთხოებისა და საშინაო სტაბილურობის კომპლექსის დარღვევა" [44].
ამასობაში სიტუაცია უარესდებოდა. 1991 წლის მარტში ინგუშთა შეიარაღებულმა ძალებმა სცადეს ძალით დაებრუნებინათ თავიანთი სახლები და აპრილში მოხდა შეტაკებები ინგუშებსა და ოსებს შორის, რის შედეგადაც ერთი ოსი დაიღუპა და თოთხმეტი ინგუში დაიჭრა. 1992 წლის ოქტომბერში, ოსების ტანკის ინგუშ გოგონაზე გადავლის ფაქტი საკმარისი აღმოჩნდა იმისთვის, რომ რეგიონში დაწყებულიყო ხანმოკლე სამოქალაქო ომი, რომელმაც 600 კაცი შეიწირა. რუსებმა ოსების მხარე დაიჭირეს კონფლიქტის დასასრულს და გაასახლეს პრიგოროდნის რაიონის ინგუშები. მოლაპარაკებებს არავითარი შედეგი არ მოჰყოლია. არც ლტოლვილთა რეპატრიაცია მომხდარა და არც რეგიონის სტატუსი განსაზღვრულა. დაძაბულობამ კვლავ იჩინა თავი 1996 წელს და კონფლიქტი კვლავ გაღვივდა.
კონფლიქტების ხასიათი
ზემოთ აღწერილი ხუთი კონფლიქტი შეიძლება კლასიფიცირდეს ეთნოპოლიტიკურ კონფლიქტებად. ისინი არ შეიცავდნენ იდეოლოგიურ კომპონენტს და ეკონომიკური ფაქტორი მხოლოდ კონფლიქტის ხელისშემწყობად გვევლინებოდა. მიზეზი, რის გამოც ორი სუბიექტი ერთმანეთში ვერ თანხმდება ერთის მიერ რაღაც გარკვეული ტერიტორიის კონტროლზე, არის ეთნიკურობა, აგრეთვე მეტოქეობა სხვა ეთნიკური ერთობის მიმართ და შიში იმისა, რომ შენზე იბატონებენ სხვა ჯგუფის წევრები. ამ თვალსაზრისით, კონფლიქტების მთავარი განმსაზღვრელია თავდაცვის პრობლემა, რომელიც შიშს ეფუძნება. სხვაგვარად, შეიძლება ითქვას, რომ ეს არის ურთიერთდაპირისპირებული ეთნიკური ერთობების შიგნით არსებული ნაციონალიზმის გამოვლინება; ისინი ერთიმეორით საზრდოობენ და ძლივსძლიობით თუ იარსებებენ ერთიმეორის გარეშე. მათ შეიძლება ეწოდოთ პოლიტიზებულ ეთნიკურობაზე დამყარებული ეთნოპოლიტიკური კონფლიქტები.
ამ ეთნოპოლიტიკურ კონფლიქტებში რელიგია ხშირად ასრულებს ორი ერთობის გამმიჯნავი ფაქტორის როლს. როდესაც ვსაუბრობთ ეთნიკურობაზე, აუცილებელია წარმოვაჩინოთ ის განსხვავებები, რომელიც არსებობს ორ ჯგუფს შორის.
ყველა შემთხვევაში მეომარი ჯგუფები ერთმანეთისგან განსხვავდებიან სალაპარაკო ენით, ცხოვრობენ ერთმანეთისაგან განცალკევებით, აქვთ სხვადასხვაგვარი სოციალური ორგანიზაცია, აქვთ განსხვავებული ისტორია და ისტორიოგრაფია და ამასთანავე მუდმივი ეჭვი ერთმანეთის მიმართ. რამდენადაც ჩეჩნები და რუსები, სომხები და აზერბაიჯანელები, ინგუშები და ოსები ჩართულნი არიან ერთმანეთთან კონფლიქტში, სხვადასხვა რელიგიის აღმსარებლობა იქცა იმ დამატებით ფაქტორად, რამაც გაზარდა ორმხრივი შუღლი და უნდობლობა.
ამ ეთნოპოლიტიკურ კონფლიქტებში რელიგია ხშირად ასრულებს ორი ერთობის გამმიჯნავი ფაქტორის როლს. როდესაც ვსაუბრობთ ეთნიკურობაზე, აუცილებელია წარმოვაჩინოთ ის განსხვავებები, რომელიც არსებობს ორ ჯგუფს შორის.
ყველა შემთხვევაში მეომარი ჯგუფები ერთმანეთისგან განსხვავდებიან სალაპარაკო ენით, ცხოვრობენ ერთმანეთისაგან განცალკევებით, აქვთ სხვადასხვაგვარი სოციალური ორგანიზაცია, აქვთ განსხვავებული ისტორია და ისტორიოგრაფია და ამასთანავე მუდმივი ეჭვი ერთმანეთის მიმართ. რამდენადაც ჩეჩნები და რუსები, სომხები და აზერბაიჯანელები, ინგუშები და ოსები ჩართულნი არიან ერთმანეთთან კონფლიქტში, სხვადასხვა რელიგიის აღმსარებლობა იქცა იმ დამატებით ფაქტორად, რამაც გაზარდა ორმხრივი შუღლი და უნდობლობა.
ეთნიკურობის, და არა რელიგიის, პოლიტიზაცია
საკითხის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ სწორედ ეთნიკურობა და არა რელიგია იქნა პოლიტიზებული. რელიგიას მხოლოდ ერთ-ერთი, თავისი განსაზღვრული ადგილი უჭირავს ეთნიკური იდენტურობის განმსაზღვრელ სხვა ფაქტორებს შორის. მაგალითად, საქართველოს საბჭოთა წყობილების დროს ჰქონდა სამი ავტონომიური ტერიტორია: აფხაზეთი, აჭარა და სამხრეთ ოსეთი. რელიგიური ნიშნით განსხვავებულია მხოლოდ აჭარა, რომელიც დასახლებული იყო მუსლიმი ქართველებით. მაგრამ იმ ფაქტმა, რომ აჭარლებსა და ქართველებს რელიგიური განსხვავების მიუხედავად, საერთო ენა და იდენტურობის მრავალი საერთო ელემენტი აქვთ, განაპირობა მათ შორის ძალისმიერი დაპირისპირების აცილება. მეორეს მხრივ, აფხაზების ნაწილი ქრისტიანია, ოსებიც - ორთოდოქსი ქრისტიანები, მაგრამ ეთნიკური იდენტურობის ყველა სხვა დეტერმინანტი მათ ქართველებისაგან განასხვავებს. ამ ფაქტის გათვალისწინების გარეშე სათანადოდ ვერ იქნება შეფასებული ამ კონფლიქტების სიმწვავე. აფხაზეთის ომში ხანდახან ჩნდება კონფლიქტის გადაწყვეტასთან მიახლოების ნიშნები, ხანდახან კი იგი ისეთი გადაუჭრელი ჩანს, როგორც ჩეჩნეთისა და მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტები. აფხაზეთი ერთადერთი კონფლიქტია, სადაც 1998 წლის მაისში ადგილი ჰქონდა ომისაკენ აშკარა მიბრუნებას.
განვიხილავთ რა რელიგიური კონფლიქტის ზემოთ აღნიშნულ ორ ფაქტორს, საკმაოდ ძნელი იქნება რომელიმე, ან ერთ-ერთი მათგანის მაინც, ამ კონფლიქტებთან მისადაგება. არცერთ შემთხვევაში, კონფლიქტის არც ერთი მონაწილე მხარე არ მიმართავს რელიგიას იმისთვის, რომ მოახდინოს კონფლიქტის ლეგიტიმაცია. მიუხედავად ამისა, ჭეშმარიტებაა ის ფაქტი, რომ შეურიგებელ მხარეებს შორის აზრთა გარკვეული სხვადასხვაობა გადაიზარდა რელიგიის ექსტრემისტულ ინტერპრეტაციამდე. ეს მართებული იქნება ჩეჩნეთ-რუსეთის ომთან მი-მართებაში, სადაც ისლამი გამოყენებულ იქნა ხალხის გაერთიანებისათვის. ამასთანავე, ჩეჩნეთის შემთხვევაში, წეს-ჩვეულებათა ან ადათის ბატონობა ისლამურ კანონებზე ბევრის გაოცებას იწვევს [45]. ყველა შემთხვევაში, როდესაც რელიგიას მომართავდნენ, მას პოლიტიკურ ინსტრუმენტად იყენებდნენ. ანატოლ ლიევენის სიტყვით, ჯოხარ დუდაევმა 1994 წლის ნოემბერში აღნიშნა, რომ შარიათის, ისლამური კანონების შემოღება იქნებოდა გზა რუსეთის აგრესიის წინააღმდეგ საბრძოლველად; მაგრამ, თუ რუსები შეწყვეტდნენ თავიანთ აგრესიას, შარიათი გაუქმდებოდა [46].
ფაქტია, რომ სომხეთ-აზერბაიჯანის კონფლიქტისას სომეხი ქრისტიანები და ისლამის მიმდევარი აზერბაიჯანელები შეუერთდნენ თავიანთი ხალხის შესაბამის მოთხოვნებსა და დემონსტრაციებს, რომლებსაც ადგილი ჰქონდა 1988 წლის თებერვალში. ვაზგენ I-მა, სომეხთა კათალიკოსმა, 1988 წლის 25 თებერვალს წერილი მისწერა გორბაჩოვს და სთხოვა, რომ მიეღო მთიანიYყარაბაღის მოთხოვნა სომხეთთან შეერთების თაობაზე [47]. სომხეთის ტელევიზიით გამოსვლისას მან ასევე მხარი დაუჭირა ამ მოთხოვნებს [48]. დაახლოებით ამავე დროს, უმაღლესი სამღვდელოება შეიკრიბა ერევანში და მთიანი ყარაბაღის ანექსია მოითხოვა [49]. 1988 წლის მიწურულს, აიათოლა ალაჰ-შუქურ ფაშაზადე, სამხრეთ კავკასიის მუსლიმთა ლიდერი, გამოვიდა საზოგადოების წინაშე მას შემდეგ, რაც იგი გააკრიტიკეს ჩუმად ყოფნის გამო და აზერბაიჯანის მთავრობას თავდაჭერილობისკენ მოუწოდა. მუჰარამის დაწყებასთან დაკავშირებით, რომელიც შიიტებისთვის გლოვის დღეა, ფაშაზადემ ბრალი დასდო ისლამის მტრებს და მოუწოდა მორწმუნეებს მობილიზაციისაკენ [50]. ვაზგენ I-მა ახალი დეკლარაცია გამოაქვეყნა 1989 წელს, სადაც მან დაადასტურა თავისი მრწამსი მთიანი ყარაბაღის თვითგამორკვევის თაობაზე [51].
მიუხედავად ამისა, სულიერი ლიდერები არასოდეს იყვნენ მოვლენათა წინა ხაზზე და მათი მოქმედებები განპირობებული იყო არა რელიგიური აღტკინებით მტრის მიმართ, არამედ იმით, რომ არ დარჩენილიყვნენ მოვლენების მიღმა. უფრო მეტიც, ისინი იკრიბებოდნენ იმისთვის, რომ ემსჯელათ კონფლიქტის ირგვლივ და განდგომოდნენ ძალმომრეობას [52]. მაგალითად, 1994 წელს ვაზგენ I, ფაშაზადე და რუსეთის ორთოდოქსული ეკლესიის წინამძღვარი ერთად მოუწოდებდნენ სომხეთისა და აზერბაიჯანის ლიდერებს, რათა შერიგებულიყვნენ და მიეღწიათ მშვიდობისთვის [53]. კონფლიქტის ადრეულ საფეხურზე ლიდერთა მიერ გაკეთებული განცხადებების შესწავლა გვიჩვენებს, რომ ისინი "მხარს უჭერდნენ" სახალხო მოძრაობებს და მოუწოდებდნენ "მორწმუნეებს მობილიზაციისკენ," მაგრამ ეს მოწოდებები არ იყო მიმართული ღიად რომელიმე ჯგუფისაკენ და არ უბიძგებდა ხალხს ძალმომრეობისკენ; პირიქით, ისინი თავიანთ მთავრობებს თავდაჭერილობისკენ მოუწოდებდნენ. სულიერი ლიდერები ამტკიცებდნენ, რომ თავიანთი ქვეყნების პოლიტიკოსები და ხალხი ნაკლებად იყვნენ განწყობილნი ომისთვის. ჭეშმარიტად, ეს ის არ არის, რასაც შეიძლება მოელოდე "რელიგიური კონფლიქტისგან."
ისლამური ფუნდამენტალიზმის საშიშროების გამო ძნელია ფაშაზადეს დადანაშაულება რელიგიური კონფლიქტის მხარდაჭერაში. "სანდი ტელეგრაფის" მიერ დასმული შეკითხვის - სწამს თუ არა მას შარიათის - პასუხად ის აცხადებს: "რა თქმა უნდა, მე მწამს შარიათის," მაგრამ ირონიული ღიმილით დასძენს: "მე რომ არ ვიყო შეიხი, შესაძლოა, სხვაგვარად მეპასუხა." ხალხს უნდა ჰქონდეს სასურველი ტიპის მთავრობის არჩევის უფლება [54].
ვერავინ დაიწყებს იმის მტკიცებას, რომ რელიგიური იდენტურობა და, რა თქმა უნდა, არა თეოლოგიური ხასიათის პრობლემები, იყო ძირითადი ფაქტორი, რომელიც ხელს უწყობდა კონფლიქტში მონაწილე მხარეთა პოლარიზაციას. მხარეთა პოლარიზაცია ემყარება ეთნიკურ და პოლიტიკურ საფუძვლებს.
განვიხილავთ რა რელიგიური კონფლიქტის ზემოთ აღნიშნულ ორ ფაქტორს, საკმაოდ ძნელი იქნება რომელიმე, ან ერთ-ერთი მათგანის მაინც, ამ კონფლიქტებთან მისადაგება. არცერთ შემთხვევაში, კონფლიქტის არც ერთი მონაწილე მხარე არ მიმართავს რელიგიას იმისთვის, რომ მოახდინოს კონფლიქტის ლეგიტიმაცია. მიუხედავად ამისა, ჭეშმარიტებაა ის ფაქტი, რომ შეურიგებელ მხარეებს შორის აზრთა გარკვეული სხვადასხვაობა გადაიზარდა რელიგიის ექსტრემისტულ ინტერპრეტაციამდე. ეს მართებული იქნება ჩეჩნეთ-რუსეთის ომთან მი-მართებაში, სადაც ისლამი გამოყენებულ იქნა ხალხის გაერთიანებისათვის. ამასთანავე, ჩეჩნეთის შემთხვევაში, წეს-ჩვეულებათა ან ადათის ბატონობა ისლამურ კანონებზე ბევრის გაოცებას იწვევს [45]. ყველა შემთხვევაში, როდესაც რელიგიას მომართავდნენ, მას პოლიტიკურ ინსტრუმენტად იყენებდნენ. ანატოლ ლიევენის სიტყვით, ჯოხარ დუდაევმა 1994 წლის ნოემბერში აღნიშნა, რომ შარიათის, ისლამური კანონების შემოღება იქნებოდა გზა რუსეთის აგრესიის წინააღმდეგ საბრძოლველად; მაგრამ, თუ რუსები შეწყვეტდნენ თავიანთ აგრესიას, შარიათი გაუქმდებოდა [46].
ფაქტია, რომ სომხეთ-აზერბაიჯანის კონფლიქტისას სომეხი ქრისტიანები და ისლამის მიმდევარი აზერბაიჯანელები შეუერთდნენ თავიანთი ხალხის შესაბამის მოთხოვნებსა და დემონსტრაციებს, რომლებსაც ადგილი ჰქონდა 1988 წლის თებერვალში. ვაზგენ I-მა, სომეხთა კათალიკოსმა, 1988 წლის 25 თებერვალს წერილი მისწერა გორბაჩოვს და სთხოვა, რომ მიეღო მთიანიYყარაბაღის მოთხოვნა სომხეთთან შეერთების თაობაზე [47]. სომხეთის ტელევიზიით გამოსვლისას მან ასევე მხარი დაუჭირა ამ მოთხოვნებს [48]. დაახლოებით ამავე დროს, უმაღლესი სამღვდელოება შეიკრიბა ერევანში და მთიანი ყარაბაღის ანექსია მოითხოვა [49]. 1988 წლის მიწურულს, აიათოლა ალაჰ-შუქურ ფაშაზადე, სამხრეთ კავკასიის მუსლიმთა ლიდერი, გამოვიდა საზოგადოების წინაშე მას შემდეგ, რაც იგი გააკრიტიკეს ჩუმად ყოფნის გამო და აზერბაიჯანის მთავრობას თავდაჭერილობისკენ მოუწოდა. მუჰარამის დაწყებასთან დაკავშირებით, რომელიც შიიტებისთვის გლოვის დღეა, ფაშაზადემ ბრალი დასდო ისლამის მტრებს და მოუწოდა მორწმუნეებს მობილიზაციისაკენ [50]. ვაზგენ I-მა ახალი დეკლარაცია გამოაქვეყნა 1989 წელს, სადაც მან დაადასტურა თავისი მრწამსი მთიანი ყარაბაღის თვითგამორკვევის თაობაზე [51].
მიუხედავად ამისა, სულიერი ლიდერები არასოდეს იყვნენ მოვლენათა წინა ხაზზე და მათი მოქმედებები განპირობებული იყო არა რელიგიური აღტკინებით მტრის მიმართ, არამედ იმით, რომ არ დარჩენილიყვნენ მოვლენების მიღმა. უფრო მეტიც, ისინი იკრიბებოდნენ იმისთვის, რომ ემსჯელათ კონფლიქტის ირგვლივ და განდგომოდნენ ძალმომრეობას [52]. მაგალითად, 1994 წელს ვაზგენ I, ფაშაზადე და რუსეთის ორთოდოქსული ეკლესიის წინამძღვარი ერთად მოუწოდებდნენ სომხეთისა და აზერბაიჯანის ლიდერებს, რათა შერიგებულიყვნენ და მიეღწიათ მშვიდობისთვის [53]. კონფლიქტის ადრეულ საფეხურზე ლიდერთა მიერ გაკეთებული განცხადებების შესწავლა გვიჩვენებს, რომ ისინი "მხარს უჭერდნენ" სახალხო მოძრაობებს და მოუწოდებდნენ "მორწმუნეებს მობილიზაციისკენ," მაგრამ ეს მოწოდებები არ იყო მიმართული ღიად რომელიმე ჯგუფისაკენ და არ უბიძგებდა ხალხს ძალმომრეობისკენ; პირიქით, ისინი თავიანთ მთავრობებს თავდაჭერილობისკენ მოუწოდებდნენ. სულიერი ლიდერები ამტკიცებდნენ, რომ თავიანთი ქვეყნების პოლიტიკოსები და ხალხი ნაკლებად იყვნენ განწყობილნი ომისთვის. ჭეშმარიტად, ეს ის არ არის, რასაც შეიძლება მოელოდე "რელიგიური კონფლიქტისგან."
ისლამური ფუნდამენტალიზმის საშიშროების გამო ძნელია ფაშაზადეს დადანაშაულება რელიგიური კონფლიქტის მხარდაჭერაში. "სანდი ტელეგრაფის" მიერ დასმული შეკითხვის - სწამს თუ არა მას შარიათის - პასუხად ის აცხადებს: "რა თქმა უნდა, მე მწამს შარიათის," მაგრამ ირონიული ღიმილით დასძენს: "მე რომ არ ვიყო შეიხი, შესაძლოა, სხვაგვარად მეპასუხა." ხალხს უნდა ჰქონდეს სასურველი ტიპის მთავრობის არჩევის უფლება [54].
ვერავინ დაიწყებს იმის მტკიცებას, რომ რელიგიური იდენტურობა და, რა თქმა უნდა, არა თეოლოგიური ხასიათის პრობლემები, იყო ძირითადი ფაქტორი, რომელიც ხელს უწყობდა კონფლიქტში მონაწილე მხარეთა პოლარიზაციას. მხარეთა პოლარიზაცია ემყარება ეთნიკურ და პოლიტიკურ საფუძვლებს.
რელიგიური ერთობა
ბოსნიის ომის მსგავსად, კავკასიაშიც არსებობს "ცივილიზაციური გაერთიანება". სწორია ის ფაქტი, რომ რუსეთი განიხილება აზერბაიჯანის წინააღმდეგ სომხეთის, ხოლო ინგუშეთის წინააღმდეგ - ოსების მხარდამჭერად. რუსეთი ასევე მიიჩნევა მუსლიმთა მოწინააღმდეგედ, რადგანაც ის უპირისპირდება მუსლიმებს, ბოსნიიდან და კოსოვოდან მოყოლებული, კავკასიის გავლით, ტაჯიკეთამდე არსებულ ტერიტორიებზე. მაგრამ რუსეთი ასევე მხარს უჭერს აფხაზებსა და აჭარლებს საქართველოს წინააღმდეგ, და ქვეყანა, რომელთანაც რუსეთს კავკასიაში ყველაზე დიდი მეტოქეობა აქვს, არის საქართველო, და არა აზერბაიჯანი.
რამდენადაც მუსლიმური მსოფლიო საკმაოდაა შეწუხებული, ძნელია რაიმე ფართო ალიანსი შეიქმნას აზერბაიჯანის ან ჩეჩნეთის მხარდასაჭერად. მართალია, იყო დემონსტრაციები უმეტეს მუსლიმურ ქვეყნებში ჩეჩნეთის მიმართ რუსეთის პოლიტიკის გამო[55], მაგრამ რეალურად ბალტიის ქვეყნები და პოლონეთი იყვნენ ის სახელმწიფოები, რომელთაც ყველაზე ძლიერ დაუჭირეს მხარი აჯანყებულ ჩეჩნებს[56]. მაგრამ, ამავე დროს, სწორედ თურქეთი, და არა ისლამური ირანი, იყო ის ქვეყანა, რომელმაც აქტიურად დაუჭირა მხარი აზერბაიჯანსა და ჩეჩნეთს ამ კონფლიქტებში. საერთაშორისო ურთიერთობებში ევრაზიის მასშტაბით ყველაზე საინტერესოდ და აშკარად რელიგიასთან მიმართებაში ეთნიკურობის პრიორიტეტულობა ჩანს კავკასიაში ირანის მიერ გატარებულ პოლიტიკაში. მრავალი მიზეზის გამო, რომლიც უკავშირდებოდა ირანში მცხოვრები დაახლოებით 20 მილიონი დამონებული აზერბაიჯანელის მიმართ ირანის შიშს, ირანმა შეწყვიტა აზერბაიჯანელების წინააღმდეგ ომში სომხების მხრადაჭერა, მიუხედავად იმისა, რომ აზერბაიჯანი არის ერთ-ერთი დიდი სახელმწიფო, სადაც მოსახლეობის უმრავლეოსობა, ირანის მსგავსად, შიიტია[57]. სამხრეთ კავკასიაში ამჟამად ყველაზე კარგი ორმხრივი ურთიერთობები აზერბაიჯანელებსა და ქართველებს შორის არსებობს, მაშინ, როდესაც ზოგიერთი სომეხი ოფიციალური პირი აღნიშნავს, რომ თუ არა აზერბაიჯანთან კონფლიქტი, მაშინ სომხეთს აუცილებლად ექნებოდა ომი საქართველოსთან, იმ ფაქტის გამო, რომ საქართველოს სომხეთთან მოსაზღვრე რეგიონში, ახალქალაქში, არსებობს მრავალრიცხოვანი და კომპაქტური სომხური უმცირესობა [58].
ამ ფაქტის შუქზე, ის განცხადებები და ანალიზი, რომლებიც გვხვდება დასავლურ მედიასა და სამეცნიერო წრეებში, ძალზე ნიშანდობლივია. მაგალითად, სემუელ ჰანთინგტონი რუს ანალიტიკოსთან ერთად ამტკიცებს, რომ "არაფორმალური კოალიციები ვითარდებოდა ცივილიზაციურ მიჯნებზე. ქრისტიანული სომხეთი, საქართველო, მთიანი ყარაბაღი და ჩრდილოეთ ოსეთი გარს ერტყმის მუსლიმურ აზერბაიჯანს, აფხაზეთს, ჩეჩნეთსა და ინგუშეთს" [59]. შოვინისტი გამსახურდიას რეჟიმის დროს საქართველოს გულთბილი ურთიერთობა ჰქონდა დუდაევის ჩეჩნეთთან. ამავე კონტექსტში, ჰანთინგტონი თავისი თეზისის განსამტკიცებლად დასძენს: "მუსლიმები რუსეთის ფედეარციაში გაერთიანდნენ ჩეჩნების ირგვლივ", აიღეს რა მაგალითი ჩუვაშეთის რესპუბლიკისაგან, რომელმაც გაათავისუფლა თავისი მოქალაქეები ჩეჩნეთში სამსახურისაგან [60]. ჩუვაშეთი ერთ-ერთი რესპუბლიკა იყო, რომელმაც გააპროტესტა რუსეთის მოქმედებები, მაგრამ ჩუვაშეთის რესპუბლიკაში მოსახლეობის უმეტესი ნაწილი ქრისტიანია და მუსლიმები უმცირესობაში არიან, იმ ფაქტის მიუხედავად, რომ ამ ხალხს თურქული ფესვები აქვს. სხვა ჩრდილოეთკავკასიელები დაღესტანსა და ინგუშეთში, რომელთაც როგორც ეთნიკური, ასევე რელიგიური კავშირი აქვთ ჩეჩნებთან, გამოხატავდნენ პროტესტს და ცდილობდნენ თავიდან აეცილებინათ რუსეთის არმიის შეჭრა, მაშინ, როდესაც სხვა მუსლიმი ხალხები ცენტრალურ აზიასა და რუსეთში სიმშვიდეს ინარჩუნებდნენ [61].
ამ სახის შეფასებებმა გამოიწვია სიძნელეები საქართველო-სამხრეთ ოსეთის კონფლიქტის გაგებაში; ასევე სიძნელეები წარმოიშვა საქართველო-აფხაზეთის კონფლიქტის გააზრებაში, რადგანაც აფხაზთა უმეტესობა მუსლიმი არაა, განსხვავებით თურქეთში მცხოვრები აფხაზებისაგან. ცივილიზაციათა შეჯახების თეორიის დამცველთა უმეტესი ნაწილი აფხაზებს მუსლიმებად მიიჩნევს, ან საერთოდ უგულებელყოფს ამ კონფლიქტს, ისევე, როგორც უარყოფენ 1990 წლის ყირგიზთა და უზბეკთა კონფლიქტს ყირგიზეთის ოშის რეგიონში და 1989 წლის მუსლიმ თურქ-მესხთა ეთნიკურ წმენდას უზბეკეთის მუსლიმთა მხრიდან.
იმის მტკიცება, რომ კავკასიის რომელიმე კონფლიქტის დროს ადგილი ჰქონდა მუსლიმთა გაერთიანებას, ძალზე გაზვიადებული იქნება. ამ კონფლიქტების განხილვამ ცივილიზაციათა შეჯახების სახით, იუგოსლავიის კონფლიქტის მსგავსად, მარცხი განიცადა და ვერ მოახდინა გავლენა მსოფლიოს მუსლიმებზე. სამაგიეროდ, ეს ძალზე წარმატებული აღმოჩნდა დასავლეთში, შესაძლებელია იმიტომ, რომ იქ მედია ამ ფაქტს უფრო აქტიურად აშუქებდა. ნებისმიერ შემთხვევაში, ფაქტი ისაა, რომ დასავლურმა ქვეყნებმა დიდი უინტერესობა გამოიჩინეს იმ ფაქტების მიმართ, რომლებიც გაზვიადების გარეშე შეიძლება დახასიათდეს, როგორც კონფლიქტები ქრისტიანებსა და მუსლიმებს შორის, როგორც ეს მოხდა ბოსნიის, კოსოვოს, მთიან ყარაბაღის, ჩეჩნეთისა და ინგუშეთის შემთხვევებში. სერბთა ეთნიკური წმენდა ბოსნიაში იმდენად ახლოს იყო ევროპასთან, რომ შეუძლებელია მისი უარყოფა, დამახინჯება ან შეცდომით განმარტება. მთიანი ყარაბაღის მოვლენები, დაახლოებით 600000 აზერბაიჯანელის ეთნიკური წმენდა სომხეთის მიერ აზერბაიჯანში ოკუპირებულ ტერიტორიებზე ვერ მიიჩქმალა, ისევე, როგორც ომისა და ადამიანთა უფლებების უზარმაზარი დარღვევის ფაქტები ჩეჩნეთში. ცრუ შეხედულებებმა და კონფლიქტთა მარტივმა განმარტებებმა დასავლურ მედიაში, რაც აისახა დასავლური პოლიტიკის ფორმირებაში, კინაღამ გამოიწვია ცივილიზაციათა შეჯახების წინასწარმეტყველების ახდენა.
რამდენადაც მუსლიმური მსოფლიო საკმაოდაა შეწუხებული, ძნელია რაიმე ფართო ალიანსი შეიქმნას აზერბაიჯანის ან ჩეჩნეთის მხარდასაჭერად. მართალია, იყო დემონსტრაციები უმეტეს მუსლიმურ ქვეყნებში ჩეჩნეთის მიმართ რუსეთის პოლიტიკის გამო[55], მაგრამ რეალურად ბალტიის ქვეყნები და პოლონეთი იყვნენ ის სახელმწიფოები, რომელთაც ყველაზე ძლიერ დაუჭირეს მხარი აჯანყებულ ჩეჩნებს[56]. მაგრამ, ამავე დროს, სწორედ თურქეთი, და არა ისლამური ირანი, იყო ის ქვეყანა, რომელმაც აქტიურად დაუჭირა მხარი აზერბაიჯანსა და ჩეჩნეთს ამ კონფლიქტებში. საერთაშორისო ურთიერთობებში ევრაზიის მასშტაბით ყველაზე საინტერესოდ და აშკარად რელიგიასთან მიმართებაში ეთნიკურობის პრიორიტეტულობა ჩანს კავკასიაში ირანის მიერ გატარებულ პოლიტიკაში. მრავალი მიზეზის გამო, რომლიც უკავშირდებოდა ირანში მცხოვრები დაახლოებით 20 მილიონი დამონებული აზერბაიჯანელის მიმართ ირანის შიშს, ირანმა შეწყვიტა აზერბაიჯანელების წინააღმდეგ ომში სომხების მხრადაჭერა, მიუხედავად იმისა, რომ აზერბაიჯანი არის ერთ-ერთი დიდი სახელმწიფო, სადაც მოსახლეობის უმრავლეოსობა, ირანის მსგავსად, შიიტია[57]. სამხრეთ კავკასიაში ამჟამად ყველაზე კარგი ორმხრივი ურთიერთობები აზერბაიჯანელებსა და ქართველებს შორის არსებობს, მაშინ, როდესაც ზოგიერთი სომეხი ოფიციალური პირი აღნიშნავს, რომ თუ არა აზერბაიჯანთან კონფლიქტი, მაშინ სომხეთს აუცილებლად ექნებოდა ომი საქართველოსთან, იმ ფაქტის გამო, რომ საქართველოს სომხეთთან მოსაზღვრე რეგიონში, ახალქალაქში, არსებობს მრავალრიცხოვანი და კომპაქტური სომხური უმცირესობა [58].
ამ ფაქტის შუქზე, ის განცხადებები და ანალიზი, რომლებიც გვხვდება დასავლურ მედიასა და სამეცნიერო წრეებში, ძალზე ნიშანდობლივია. მაგალითად, სემუელ ჰანთინგტონი რუს ანალიტიკოსთან ერთად ამტკიცებს, რომ "არაფორმალური კოალიციები ვითარდებოდა ცივილიზაციურ მიჯნებზე. ქრისტიანული სომხეთი, საქართველო, მთიანი ყარაბაღი და ჩრდილოეთ ოსეთი გარს ერტყმის მუსლიმურ აზერბაიჯანს, აფხაზეთს, ჩეჩნეთსა და ინგუშეთს" [59]. შოვინისტი გამსახურდიას რეჟიმის დროს საქართველოს გულთბილი ურთიერთობა ჰქონდა დუდაევის ჩეჩნეთთან. ამავე კონტექსტში, ჰანთინგტონი თავისი თეზისის განსამტკიცებლად დასძენს: "მუსლიმები რუსეთის ფედეარციაში გაერთიანდნენ ჩეჩნების ირგვლივ", აიღეს რა მაგალითი ჩუვაშეთის რესპუბლიკისაგან, რომელმაც გაათავისუფლა თავისი მოქალაქეები ჩეჩნეთში სამსახურისაგან [60]. ჩუვაშეთი ერთ-ერთი რესპუბლიკა იყო, რომელმაც გააპროტესტა რუსეთის მოქმედებები, მაგრამ ჩუვაშეთის რესპუბლიკაში მოსახლეობის უმეტესი ნაწილი ქრისტიანია და მუსლიმები უმცირესობაში არიან, იმ ფაქტის მიუხედავად, რომ ამ ხალხს თურქული ფესვები აქვს. სხვა ჩრდილოეთკავკასიელები დაღესტანსა და ინგუშეთში, რომელთაც როგორც ეთნიკური, ასევე რელიგიური კავშირი აქვთ ჩეჩნებთან, გამოხატავდნენ პროტესტს და ცდილობდნენ თავიდან აეცილებინათ რუსეთის არმიის შეჭრა, მაშინ, როდესაც სხვა მუსლიმი ხალხები ცენტრალურ აზიასა და რუსეთში სიმშვიდეს ინარჩუნებდნენ [61].
ამ სახის შეფასებებმა გამოიწვია სიძნელეები საქართველო-სამხრეთ ოსეთის კონფლიქტის გაგებაში; ასევე სიძნელეები წარმოიშვა საქართველო-აფხაზეთის კონფლიქტის გააზრებაში, რადგანაც აფხაზთა უმეტესობა მუსლიმი არაა, განსხვავებით თურქეთში მცხოვრები აფხაზებისაგან. ცივილიზაციათა შეჯახების თეორიის დამცველთა უმეტესი ნაწილი აფხაზებს მუსლიმებად მიიჩნევს, ან საერთოდ უგულებელყოფს ამ კონფლიქტს, ისევე, როგორც უარყოფენ 1990 წლის ყირგიზთა და უზბეკთა კონფლიქტს ყირგიზეთის ოშის რეგიონში და 1989 წლის მუსლიმ თურქ-მესხთა ეთნიკურ წმენდას უზბეკეთის მუსლიმთა მხრიდან.
იმის მტკიცება, რომ კავკასიის რომელიმე კონფლიქტის დროს ადგილი ჰქონდა მუსლიმთა გაერთიანებას, ძალზე გაზვიადებული იქნება. ამ კონფლიქტების განხილვამ ცივილიზაციათა შეჯახების სახით, იუგოსლავიის კონფლიქტის მსგავსად, მარცხი განიცადა და ვერ მოახდინა გავლენა მსოფლიოს მუსლიმებზე. სამაგიეროდ, ეს ძალზე წარმატებული აღმოჩნდა დასავლეთში, შესაძლებელია იმიტომ, რომ იქ მედია ამ ფაქტს უფრო აქტიურად აშუქებდა. ნებისმიერ შემთხვევაში, ფაქტი ისაა, რომ დასავლურმა ქვეყნებმა დიდი უინტერესობა გამოიჩინეს იმ ფაქტების მიმართ, რომლებიც გაზვიადების გარეშე შეიძლება დახასიათდეს, როგორც კონფლიქტები ქრისტიანებსა და მუსლიმებს შორის, როგორც ეს მოხდა ბოსნიის, კოსოვოს, მთიან ყარაბაღის, ჩეჩნეთისა და ინგუშეთის შემთხვევებში. სერბთა ეთნიკური წმენდა ბოსნიაში იმდენად ახლოს იყო ევროპასთან, რომ შეუძლებელია მისი უარყოფა, დამახინჯება ან შეცდომით განმარტება. მთიანი ყარაბაღის მოვლენები, დაახლოებით 600000 აზერბაიჯანელის ეთნიკური წმენდა სომხეთის მიერ აზერბაიჯანში ოკუპირებულ ტერიტორიებზე ვერ მიიჩქმალა, ისევე, როგორც ომისა და ადამიანთა უფლებების უზარმაზარი დარღვევის ფაქტები ჩეჩნეთში. ცრუ შეხედულებებმა და კონფლიქტთა მარტივმა განმარტებებმა დასავლურ მედიაში, რაც აისახა დასავლური პოლიტიკის ფორმირებაში, კინაღამ გამოიწვია ცივილიზაციათა შეჯახების წინასწარმეტყველების ახდენა.
დასკვნები
რამდენადაც კავკასიის კონფლიქტები ერთმანეთთან ურთიერთდამოკიდებულებაშია, ნათელია, რომ რელიგია არ იყო გადამწყვეტი ფაქტორი არც ერთ მათგანში. რელიგიური ნიშანი იყო ეთნიკურობის განმსაზღვრელი ერთ-ერთი ფაქტორი. რელიგიის ნაკლებ მიმზიდველობა, მიუხედავად იმისა, რომ ის პოტენციურად ძალზე სასარგებლო იყო მორწმუნეთა გაერთიანებისთვის, იყო შედეგი საბჭოთა ათეიზმის 70 წლიანი ბატონობისა, რომელმაც უდაოდ შეამცირა რელიგიის როლი ყოფილი საბჭოთა ხალხების ინდივიდუალურ თუ სოციალურ ცხოვრებაში. თუ ეს ასეა, მაშინ რა იყო ის გადამწყვეტი ფაქტორი, რამაც გავლენა მოახდინა მოვლენებზე? ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ ეთნიკური პოლიტიკის მნიშვნელობა, რომელიც, თავის მხრივ, მჭიდროდაა დაკავშირებული გარეშე მტრის ხატის შექმნასთან. გარდა ამისა, სხვადასხვა, ხშირად ურთიერთსაწინააღმდეგო ურთიერთობების ერთმანეთში აღრევა - მაგალითად, ჩეჩნეთ-საქართველოს ურთიერთობებში - შეფერადებულია ერთი განსაკუთრებული ფაქტორით: "რეალპოლიტიკით."
ავტორის შენიშვნები
[1] სხვა სამი კონფლიქტი არის დნესტრისპირეთის, ოშის (ყირგიზეთის) და ტაჯიკეთის. არც ერთი ეს კონფლიქტი არ მიმდინარეობს სხვადასხვა რელიგიური აღმსარებლობის მიმდევრებს შორის და მხოლოდ ოშის (უზბეკეთ-ყირგიზეთის) კონფლიქტი არის ფაქტობრივად ეთნიკური კონფლიქტი.
[2] იხ. William Ward Maggs, "სომხეთი და აზერბაიჯანი: ახლოაღმოსავლური ორიენტაცია", Current History, January 1993.
[3] Samuel P. Huntington, "The Clash of Civilizations?", in Foreign Affairs, Summer 1993. The thesis was expanded in Huntington’s The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York; Simon&Schuster, 1996.
[4] Alexandre Bennigsen and S. Enders Wimbush, Muslims of the Soviet Empire: A Guide, London; Hurst&Co., 1985, pp. 127-222.
[5] უნდა აღინიშნოს, რომ წინაქრისტიანული წარმართული ტრადიციები ოსეთში შერწყმულია როგორც ისლამთან, ასევე ქრისტიანობასთან. იგივე სიტუაციაა აფხაზეთში. ოსურ წარმართობაზე იხ. Sebastian Smith, Allah’s Mountains – Politics and War in the Russian Caucasus, London: Tauris, 1998, pp. 80-83.
[6] იხ. Inga Saffron, "The Mountain Jews of Guba," in The Philadelphia Inquirer, 21 july 1997, reprinted in Azerbaijan International, vol. 6 no.2, Summer 1998.
[7] ამ კონფლიქტების ამომწურავი ანალიზი იხ. გამოსაცემად მომზადებულ წიგნში "Small Nations and Great Powers - A Study of Ethnopolitical Conflicts in the Caucasus, Richmond: Curzon Press, 1990. კონფლიქტების თანამედროვე მდგომარეობის შესახებ იხ აგრეთვე: Svante E.Cornell, "Peace or War? The Prospects of Conflicts in the Caucasus", in the Iranian Journal of Internarional Affairs, vol.7, no.2, Summer 1997; "The Unruly Caucasus", in Curent History, vol.96 no.612, October 1997.
[8] იხ. Kjell-Ake Nordquist, "Religion and Armed Conflicts: Some Observations", in States in Armed Conflict 1989, ed. Karin Lindgren, Uppsala University Dept of Peace and Conflict Research, Report no.32.
[9] იხ Svante E, Cornell, "Conflicts in the North Caucasus," in Central Asian Survey, vol.17, no.3, Fall 1998.
[10] Tadeusz Swietochowski, "The Problem of Nagorno-Karabakh: Geography versus Demography under Colonialism and in Decolonization", in Hafeez Malik, ed., Central Asia, Basingstoke; MacMillan, 1994, pp. 143-158, here at p.145.
[11] Tadeusz Swietochowski, "The Problem of Nagorno-Karabakh: Geography versus Demography under Colonialism and in Dercolonization", in Hafeez Malik, ed., Central Asia, Basingstoke; MacMillan, 1994, pp. 143-158, here at p.145.
[12] See Stephen Blank, "The Transcaucasian Federation and the Origins of the Soviet Union", in Central Asia Survey, vol. 9 no. 4, 1990; Haidar Bammate, "The Caucasus and the Russian Revolution (from a Political Viewpoint)", in Central Asia Survey, vol. 11, no.4, 1991.
[13] იხ. Stephane Yerasimos, "Caucase: Le Retour de la Russie", in Politique Etrangere, no. 1, 1994; Stuart J. Kaufman, Ethnic War in karabagh, paper presented at the International studies Association, Minneapolis, March 1998; Svante E. Cornell, "Undeclared War: The Nagorno-Karabakh Conflict Reconsidered", in Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, vol. 20, no. 4, Summer 1997, pp. 1-23.
[15] For Further details see Cornel, Small Nations and Great Powers, op. cit.[7], chapter 3, "The Azerbaijani-Armenian Conflict over Nagorno-karabakh".
[16] ლტოლვილთა შესახებ იხ: Josep Zapater, "Refugies et Personnes Deplacees en Azerbaidjan", in Cahiers D’Etudes sur la Mediterranee Orientale et le Monde Turco-Iranien (CEMOTI), no. 20, 1995, pp. 285-306.
[17] იხ. Gueorgui Otryba, "War in Abkhazia – the Regional Significanse of the Georgian-Abkhazian Conflict ", in Roman Szporluk, (ed.), The International Relations of Eurasia, vol. I: National Identity in Russia and the New States of Eurasia, Armonk, NY: ME Sharpe, 1994, pp. 283-309.
[18] Quoted from Otyrba, "War in Abkhazia", op. cit. [18], p.285.
[19] იხ. Elizabeth Fuller, "Georgia, Abkhazia, and Chechen-Ingushetia" in RFE\RL Research Report, 7 February 1992, p. 5; StephaneYerasimos, "Caucase: Le Retour de la Russie", p.63.
[20] იხ. Current Digest, vol.41 no.29, 1989, pp.14-16.
[22] იხ. Otyrba, "War in Abkhazia", op. cit.[18], p. 28.
[23] იხ. "Abkhazia Declares its Independence, but Wants to Remain Within a Georgian-Abkhaz "Federal State"", in Current Digest, v.44, n. 30, 26 August 1992, p.24.
[24] For a (Georgian) perspective on this issue, see Svetlana Chervonnaya, Conflict in the Caucasus – Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow, (Translated by Ariane Chanturia) Glastonbury: Gothic Image Publications, 1994.
[25] For a Short overview of the military events, see Christian Altmann and frank Nienhuysen, Brennpunkt kaukasus: Wohin Steuert Russland, Bergisch Gladbach; Bastei Lubbe, 1995, pp. 44-49.
[26] United Nations, United Nations Peacekeeping, 1994 update, p.164.
[27] იხ. Elizabeth Fuller, "Draft ‘State Program’ on Georgian Language Published", in Radio Liberty Research Report, 559\88, 12 December 1988.
[28] იხ. Catherine Dale, "Abkhazia and South Ossetia: Dynamics of the Conflicts", in Pavel Baev and Ole Berthelsen (eds.), Conflicts in the Caucasus, PRIO Report 3|96, Oslo: International Peace Research Institute, 1996, pp.13-26.
[29] იხ. Elizabeth Fuller, "The South Ossetian Campaign for Unification", in Report on the USSR, no.49, 1989, pp.17-20.
[30] შეე Elizabeth Fuller, "South Ossetia – Analysis of a Permanent Crisis", Report on the USSR, 15 February 1991.
[31] იხ. Julian Birch, "The Georgian\South Ossetian Territorial and Boundary Dispute", in Wright et.al. (eds), Transcaucasian Boundaries, p. 182.
[32] იხ. Julian Birch, "Ethnic Cleansing in the Caucasus", in Nationalism and Ethnic Politics, vol.1 no. 4, 1995, pp.90-107. Moscow News, 19 November 1992, estimatesa total number of 40-55000 Ossetians from Georgia porper.
[33] იხ. Abdurahman Avtorkhanov, "The Chechens and the Ingush during the Soviet Period and its Antecedents", in Marie Bennigsen Broxup, The North Caucasus Barrier, London, Hurst, 1992, pp.146-194.
[34] იხ. Christopher Panico, Conflict in the Caucasus: Russia’s War with Chachnya, RISCT, London; Conflict Studies 281, July 1995.
[35] იხ. Flamming Splidsboel-Hansen, "The 1991 Chechen Revolution: The Response of Moscow", in Central Asian Survey, vol.13, no.3. October 1994, 395-406.
[36] იხ. Marie Bennidsen Broxup, "After the Putsch, 1991", in Broxup (ed), The North Caucasus Barrier, Also Splidsboel-Hansen, "The 1991 Chechen Revolution: The Response of Moscow".
[37] იხ. the overview in Vera Tolz, "The War in Chechnya," in Current Huistory, October 1996, or more detailed in Chapter 5 of Cornel, Small Nations and Great Powers, or Carlotta Gall and Thomas de Waal, Chechnya: A Small Victorious War, Basingstoke: Pan Books, 1997, pp.331-361.
[38] იხ. Peter Rutland, "A Fragile Peace", in Transitions, no.23, 15 November 1996, Also Tolz, "The War in Chechnia".
[39] იხ. Svante E. Cornel, "A Chechen State?" in Central Asia Survey, vol. 16 no. 2, June 1997. For a concurring argument see Marie Bennigsen Broxup, "Thcetcheme: Une GuerreColoniale", in Politique Internationale, no.67, 1995, pp. 107-119. See also Soili Nysten-Haarala, "Does the Russian Constitution Justify and Offensive against Chechnia" in Central Asia Survey, vol.14 bno.2, June 1995. For arguments defending the Russian positions , see Tarcision Gazzini, "Considerations on the Conflict in Chechnia," in Human Rights Law journal, vol. 17, no. 3-6, 15 October 1996. See also Christian Altmann and frank Nienhuysen, Brennpunkt Kaukasus: Wohin Steuert Russland, Bergisch Gladbach; Bastei Lubbe, 1995, pp.140-144.
[40] იხ. Francis A. Boyle, "Independent Chechnya: Treaty of Peace with Russia of 12 May 1997", in Turkistan Newsletter, vol.97;1\50, 15 September 1997
[41] იხ. Paul Goble, "How Independent is Chechnia", Radio Free Europe\radio Liberty Report, 11 September 1997 (Reproduced in Turkistan Newsletter, vol.97;1\50 September 1997).
[42] იხ. Alexander Nekrich, The Punished Peoples; the Deportation and Fate of the Soviet Minorities at the end of the second World War, New York; Norton and Co., 1978, p.91.
[43] იხ. Julian Birch, "Ossetia: a Caucasian Bosnia in Microcosm", in Central Asian Survey, no. 1, 1995, p.43-74, here at p.53.
[44] იხ. Human Rights Watch\Helsinki, The Ingush-Ossetian Conflict in the Prigorodniy Region, New York; Human Rights Watch, 1996., p.12.
[45] Formerly the North Ossetian Autonomous Socialist Republic, recently changed to the Republic of North Ossetia –Alania.
[46] იხ. Vadim Ogoyev, "The Ossetians "Loyalty" to Socialism as a Crisis of National Self-Awareness", Nezavisimaya Gazeta, 8 July 1992, in condensed from in Current Digest of the Post-Soviet Press, vol. 44 no.27,5 5 August 1992, p.26.
[47] იხ. Anatol Lieven, Chechnya: Tombstone of Russia Power, New Haven; Yale University Press, 1998; Carlotta Gall and Thmas de Waal, Chechnya; A Small Victorious War, Basington, Pan Boooks, 1997.
[48] Lieven, p.364, quoting Moscow Times, 22 November 1994.
[49] იხ. Giriar Libardian, The karabakh File, Cambrige, Mass; Zoryan, 1988, pp. 101-102.
[50] იხ. A. Mansurov, Bielye Piatna Istorii i Perestroika, Baku; Yazici, 1990, pp. 162-163.
[51] იხ. Amir Taheri, Crescent in a Red Sky: The Future of Islam in the Soviet Union, London: Hutchinson, 1989, p.171.
[52] Ibid., p.171.
[53] იხ. V. Guroian, "Faith, Churchm and Nationalism in Armenia", in Nationalities Papers, vol. 20, no.1, 1992.
[54] იხ. Svante E. Cornel, Conflict Theory and the Nagorno Karabakh Conflict: Guidelines for a Political Solution, Stockholm: Triton, 1997; Arie Vaserman and Rami Giant, "National, Territorial or Religious Conflict? The case of Nagorno Karabakh", in Studies in Conflict and Terrorism, no. 4, 1994.
[55] BBC Monitoring Service, 20 April 1994.
[56] The Sunday Telegraph, 1 March 1992, p.19.
[57] იხ. Taras Kuzio, "International Reaction to the Chechen Crisis," in Central Asian Survey, vol. 14 no.1, 1995, pp. 97-109.
[58] იხ. Svante E. Cornel, "International Relations to Massive Human Rights Violations: The Case of Chechnia", in Europe-Asia Studies, vol.51, no.1, January 1999.
[59] იხ. Svante E. Cornel, "Iran and the Caucasus", in Middle East Policy, vol.5, no.4, January 1998.
[60] იხ. Philip Petersen, "Security Policy in Post-Soviet Transcaucasia, in European Security, no. 1, 1994, Georgia has a 500000-strong Armenian community".
[61] იხ. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of the World Order, New York; Simon & Schuster, 1996, p.278.
[62] Huntington, p. 277.
[63] იხ. Taras Kuzio, " The Chechnya Crisis and the Near Abroad ," in Central Asian Survey, vol. 14, no.4, 1995.
[2] იხ. William Ward Maggs, "სომხეთი და აზერბაიჯანი: ახლოაღმოსავლური ორიენტაცია", Current History, January 1993.
[3] Samuel P. Huntington, "The Clash of Civilizations?", in Foreign Affairs, Summer 1993. The thesis was expanded in Huntington’s The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York; Simon&Schuster, 1996.
[4] Alexandre Bennigsen and S. Enders Wimbush, Muslims of the Soviet Empire: A Guide, London; Hurst&Co., 1985, pp. 127-222.
[5] უნდა აღინიშნოს, რომ წინაქრისტიანული წარმართული ტრადიციები ოსეთში შერწყმულია როგორც ისლამთან, ასევე ქრისტიანობასთან. იგივე სიტუაციაა აფხაზეთში. ოსურ წარმართობაზე იხ. Sebastian Smith, Allah’s Mountains – Politics and War in the Russian Caucasus, London: Tauris, 1998, pp. 80-83.
[6] იხ. Inga Saffron, "The Mountain Jews of Guba," in The Philadelphia Inquirer, 21 july 1997, reprinted in Azerbaijan International, vol. 6 no.2, Summer 1998.
[7] ამ კონფლიქტების ამომწურავი ანალიზი იხ. გამოსაცემად მომზადებულ წიგნში "Small Nations and Great Powers - A Study of Ethnopolitical Conflicts in the Caucasus, Richmond: Curzon Press, 1990. კონფლიქტების თანამედროვე მდგომარეობის შესახებ იხ აგრეთვე: Svante E.Cornell, "Peace or War? The Prospects of Conflicts in the Caucasus", in the Iranian Journal of Internarional Affairs, vol.7, no.2, Summer 1997; "The Unruly Caucasus", in Curent History, vol.96 no.612, October 1997.
[8] იხ. Kjell-Ake Nordquist, "Religion and Armed Conflicts: Some Observations", in States in Armed Conflict 1989, ed. Karin Lindgren, Uppsala University Dept of Peace and Conflict Research, Report no.32.
[9] იხ Svante E, Cornell, "Conflicts in the North Caucasus," in Central Asian Survey, vol.17, no.3, Fall 1998.
[10] Tadeusz Swietochowski, "The Problem of Nagorno-Karabakh: Geography versus Demography under Colonialism and in Decolonization", in Hafeez Malik, ed., Central Asia, Basingstoke; MacMillan, 1994, pp. 143-158, here at p.145.
[11] Tadeusz Swietochowski, "The Problem of Nagorno-Karabakh: Geography versus Demography under Colonialism and in Dercolonization", in Hafeez Malik, ed., Central Asia, Basingstoke; MacMillan, 1994, pp. 143-158, here at p.145.
[12] See Stephen Blank, "The Transcaucasian Federation and the Origins of the Soviet Union", in Central Asia Survey, vol. 9 no. 4, 1990; Haidar Bammate, "The Caucasus and the Russian Revolution (from a Political Viewpoint)", in Central Asia Survey, vol. 11, no.4, 1991.
[13] იხ. Stephane Yerasimos, "Caucase: Le Retour de la Russie", in Politique Etrangere, no. 1, 1994; Stuart J. Kaufman, Ethnic War in karabagh, paper presented at the International studies Association, Minneapolis, March 1998; Svante E. Cornell, "Undeclared War: The Nagorno-Karabakh Conflict Reconsidered", in Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, vol. 20, no. 4, Summer 1997, pp. 1-23.
[15] For Further details see Cornel, Small Nations and Great Powers, op. cit.[7], chapter 3, "The Azerbaijani-Armenian Conflict over Nagorno-karabakh".
[16] ლტოლვილთა შესახებ იხ: Josep Zapater, "Refugies et Personnes Deplacees en Azerbaidjan", in Cahiers D’Etudes sur la Mediterranee Orientale et le Monde Turco-Iranien (CEMOTI), no. 20, 1995, pp. 285-306.
[17] იხ. Gueorgui Otryba, "War in Abkhazia – the Regional Significanse of the Georgian-Abkhazian Conflict ", in Roman Szporluk, (ed.), The International Relations of Eurasia, vol. I: National Identity in Russia and the New States of Eurasia, Armonk, NY: ME Sharpe, 1994, pp. 283-309.
[18] Quoted from Otyrba, "War in Abkhazia", op. cit. [18], p.285.
[19] იხ. Elizabeth Fuller, "Georgia, Abkhazia, and Chechen-Ingushetia" in RFE\RL Research Report, 7 February 1992, p. 5; StephaneYerasimos, "Caucase: Le Retour de la Russie", p.63.
[20] იხ. Current Digest, vol.41 no.29, 1989, pp.14-16.
[22] იხ. Otyrba, "War in Abkhazia", op. cit.[18], p. 28.
[23] იხ. "Abkhazia Declares its Independence, but Wants to Remain Within a Georgian-Abkhaz "Federal State"", in Current Digest, v.44, n. 30, 26 August 1992, p.24.
[24] For a (Georgian) perspective on this issue, see Svetlana Chervonnaya, Conflict in the Caucasus – Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow, (Translated by Ariane Chanturia) Glastonbury: Gothic Image Publications, 1994.
[25] For a Short overview of the military events, see Christian Altmann and frank Nienhuysen, Brennpunkt kaukasus: Wohin Steuert Russland, Bergisch Gladbach; Bastei Lubbe, 1995, pp. 44-49.
[26] United Nations, United Nations Peacekeeping, 1994 update, p.164.
[27] იხ. Elizabeth Fuller, "Draft ‘State Program’ on Georgian Language Published", in Radio Liberty Research Report, 559\88, 12 December 1988.
[28] იხ. Catherine Dale, "Abkhazia and South Ossetia: Dynamics of the Conflicts", in Pavel Baev and Ole Berthelsen (eds.), Conflicts in the Caucasus, PRIO Report 3|96, Oslo: International Peace Research Institute, 1996, pp.13-26.
[29] იხ. Elizabeth Fuller, "The South Ossetian Campaign for Unification", in Report on the USSR, no.49, 1989, pp.17-20.
[30] შეე Elizabeth Fuller, "South Ossetia – Analysis of a Permanent Crisis", Report on the USSR, 15 February 1991.
[31] იხ. Julian Birch, "The Georgian\South Ossetian Territorial and Boundary Dispute", in Wright et.al. (eds), Transcaucasian Boundaries, p. 182.
[32] იხ. Julian Birch, "Ethnic Cleansing in the Caucasus", in Nationalism and Ethnic Politics, vol.1 no. 4, 1995, pp.90-107. Moscow News, 19 November 1992, estimatesa total number of 40-55000 Ossetians from Georgia porper.
[33] იხ. Abdurahman Avtorkhanov, "The Chechens and the Ingush during the Soviet Period and its Antecedents", in Marie Bennigsen Broxup, The North Caucasus Barrier, London, Hurst, 1992, pp.146-194.
[34] იხ. Christopher Panico, Conflict in the Caucasus: Russia’s War with Chachnya, RISCT, London; Conflict Studies 281, July 1995.
[35] იხ. Flamming Splidsboel-Hansen, "The 1991 Chechen Revolution: The Response of Moscow", in Central Asian Survey, vol.13, no.3. October 1994, 395-406.
[36] იხ. Marie Bennidsen Broxup, "After the Putsch, 1991", in Broxup (ed), The North Caucasus Barrier, Also Splidsboel-Hansen, "The 1991 Chechen Revolution: The Response of Moscow".
[37] იხ. the overview in Vera Tolz, "The War in Chechnya," in Current Huistory, October 1996, or more detailed in Chapter 5 of Cornel, Small Nations and Great Powers, or Carlotta Gall and Thomas de Waal, Chechnya: A Small Victorious War, Basingstoke: Pan Books, 1997, pp.331-361.
[38] იხ. Peter Rutland, "A Fragile Peace", in Transitions, no.23, 15 November 1996, Also Tolz, "The War in Chechnia".
[39] იხ. Svante E. Cornel, "A Chechen State?" in Central Asia Survey, vol. 16 no. 2, June 1997. For a concurring argument see Marie Bennigsen Broxup, "Thcetcheme: Une GuerreColoniale", in Politique Internationale, no.67, 1995, pp. 107-119. See also Soili Nysten-Haarala, "Does the Russian Constitution Justify and Offensive against Chechnia" in Central Asia Survey, vol.14 bno.2, June 1995. For arguments defending the Russian positions , see Tarcision Gazzini, "Considerations on the Conflict in Chechnia," in Human Rights Law journal, vol. 17, no. 3-6, 15 October 1996. See also Christian Altmann and frank Nienhuysen, Brennpunkt Kaukasus: Wohin Steuert Russland, Bergisch Gladbach; Bastei Lubbe, 1995, pp.140-144.
[40] იხ. Francis A. Boyle, "Independent Chechnya: Treaty of Peace with Russia of 12 May 1997", in Turkistan Newsletter, vol.97;1\50, 15 September 1997
[41] იხ. Paul Goble, "How Independent is Chechnia", Radio Free Europe\radio Liberty Report, 11 September 1997 (Reproduced in Turkistan Newsletter, vol.97;1\50 September 1997).
[42] იხ. Alexander Nekrich, The Punished Peoples; the Deportation and Fate of the Soviet Minorities at the end of the second World War, New York; Norton and Co., 1978, p.91.
[43] იხ. Julian Birch, "Ossetia: a Caucasian Bosnia in Microcosm", in Central Asian Survey, no. 1, 1995, p.43-74, here at p.53.
[44] იხ. Human Rights Watch\Helsinki, The Ingush-Ossetian Conflict in the Prigorodniy Region, New York; Human Rights Watch, 1996., p.12.
[45] Formerly the North Ossetian Autonomous Socialist Republic, recently changed to the Republic of North Ossetia –Alania.
[46] იხ. Vadim Ogoyev, "The Ossetians "Loyalty" to Socialism as a Crisis of National Self-Awareness", Nezavisimaya Gazeta, 8 July 1992, in condensed from in Current Digest of the Post-Soviet Press, vol. 44 no.27,5 5 August 1992, p.26.
[47] იხ. Anatol Lieven, Chechnya: Tombstone of Russia Power, New Haven; Yale University Press, 1998; Carlotta Gall and Thmas de Waal, Chechnya; A Small Victorious War, Basington, Pan Boooks, 1997.
[48] Lieven, p.364, quoting Moscow Times, 22 November 1994.
[49] იხ. Giriar Libardian, The karabakh File, Cambrige, Mass; Zoryan, 1988, pp. 101-102.
[50] იხ. A. Mansurov, Bielye Piatna Istorii i Perestroika, Baku; Yazici, 1990, pp. 162-163.
[51] იხ. Amir Taheri, Crescent in a Red Sky: The Future of Islam in the Soviet Union, London: Hutchinson, 1989, p.171.
[52] Ibid., p.171.
[53] იხ. V. Guroian, "Faith, Churchm and Nationalism in Armenia", in Nationalities Papers, vol. 20, no.1, 1992.
[54] იხ. Svante E. Cornel, Conflict Theory and the Nagorno Karabakh Conflict: Guidelines for a Political Solution, Stockholm: Triton, 1997; Arie Vaserman and Rami Giant, "National, Territorial or Religious Conflict? The case of Nagorno Karabakh", in Studies in Conflict and Terrorism, no. 4, 1994.
[55] BBC Monitoring Service, 20 April 1994.
[56] The Sunday Telegraph, 1 March 1992, p.19.
[57] იხ. Taras Kuzio, "International Reaction to the Chechen Crisis," in Central Asian Survey, vol. 14 no.1, 1995, pp. 97-109.
[58] იხ. Svante E. Cornel, "International Relations to Massive Human Rights Violations: The Case of Chechnia", in Europe-Asia Studies, vol.51, no.1, January 1999.
[59] იხ. Svante E. Cornel, "Iran and the Caucasus", in Middle East Policy, vol.5, no.4, January 1998.
[60] იხ. Philip Petersen, "Security Policy in Post-Soviet Transcaucasia, in European Security, no. 1, 1994, Georgia has a 500000-strong Armenian community".
[61] იხ. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of the World Order, New York; Simon & Schuster, 1996, p.278.
[62] Huntington, p. 277.
[63] იხ. Taras Kuzio, " The Chechnya Crisis and the Near Abroad ," in Central Asian Survey, vol. 14, no.4, 1995.
Комментариев нет:
Отправить комментарий