ექსპერიმენტი ადამიანის და ცხოველის ცნობიერებაზე

რატომ არ აქვთ ცხოველებს არც კულტურა არც ისტორია?

რითი განსხვავდება ადამიანის და ცხოველის ცნობიერება? 

ისტორია არის ცვლილებათა რიგი, რომელსაც განიცდიან სახეობები, რჩებიან რა ბიოლოგიურად უცვლელი. ადამიანთა საზოგადოებების მიერ უძველესი დროიდან განცდილი ცვლილებები, თანამედროვე საზომით, ძალიან ნელი იყო, რაც არქეოლოგებს საშუალებას აძლევს, მნიშვნელოვანი ეპოქები დაუკავშირონ კულტურული ცხოვრების ტექნოლოგიურ, მატერიალურ საფუძვლებში მომხდარ ცვლილებებს. დღეს ცვლილებები ბევრად რთული და მრავალმხრივია, მოიცავს არა მხოლოდ ტექნოლოგიებს და მატერიალურ კულტურას, არამედ სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური ორგანიზაციის სფეროებსაც.
ადამიანთა საზოგადოების ისტორიის უამრავი ვერსიაა დაწერილი,მაგრამ არავინ წერს შიმპანზეების ან რომელიმე სხვა ცხოველის ისტორიას. ეს იმიტომ, რომ ცხოველებს არ განუცდიათ მნიშვნელოვანი ცვლილებები ბიოლოგიური თვალსაზრისით სტაბილურად არსებობის პერიოდში. მაგალითად, შიმპანზეებში უცვლელია საბაზისო სოციალური პრაქტიკა: მდედრები ტოვებენ მშობლირ ჯგუფებს ისევე, როგორც ამას აკეთებდნენ 5 მლნ წლის წინ; შიმპანზეს ბუდე ისეთივეა, როგორიც იყო წარსულში და ა.შ.
მართალია, ჩვენ ზუსტად არ ვიცით, როგორი იყო შიმპანზეს ბუდე ადრე, ან როგორ ტოვებდა იგი მშობლიურ ჯგუფს, როგორ იკვებებოდა, მაგრამ, სულ მცირე, ორი არგუმენტი მიუთითებს ცვლილებების არარსებობაზე: 1) ასიოდე წლის მანძილზე, რაც შიმპანზეებს სწავლობენ, ისტორიული მნიშვნელობის რაიმე ცვლილება არ მომხდარა, 2) უმნიშვნელო განსხვავებები არსებობს შიმპანზეთა ცალკეულ ჯგუფებს შორის: ერთი ჯგუფი მიირთმევს თხილის ერთ სახეობას, მეორე – სხვას; ერთი ამტვრევს მას ჯოხის გამოყენებით, მეორე – ხიდან ძირს ჩამოგდებით.
ამავე დროს, ისტორია არ არის ადამიანის გონების ავტომატური პროდუქტი, არც კულტურის გარდაუვალი თანმხლები. ჯგუფს, რომლის წევრებს აქვთ ადამიანის გონება და, აქედან გამომდინარე, კულტურა, შეიძლება, არ ჰქონდეთ ისტორია. იმისათვის, რომ ისტორია ჰქონდეს, ეს ჯგუფი უნდა ზემოქმედებდეს სამყაროზე მისი შეცვლის მიზნით და ამ პროცესში თავადაც იცვლებოდეს. მაგალითად, მუდმივი საცხოვრებლის აგებამ, რაც წინ უძღოდა მრავალ ცვლილებას, არსებითი გავლენა იქონია ოჯახსა და სოციალური ურთიერთობების სხვა ასპექტებზე.
მრავალ ავტორს არა ანთროპოლოგთა სფეროდან, მათ შორის, ფსიქოლოგებს და ბიოლოგებს, კულტურის ცნება ბუნდოვნად მიაჩნიათ და სვამენ კითხვას: “აქვთ ცხოველებს კულტურა?” კითხვას _ “რა არის კულტურა?” _ ისინი ანაცვლებენ კითხვით: “როგორ გადაეცემა ცხოველის ქცევა”? თუკი “ტრადიცია” თაობებს გადაეცემა “სათანადო სოციალური მექანიზმით”, შესაძლოა, ქცევაც კულტურის მოვლენად მივიჩნიოთ. ეს არ არის ერთი ან ორი ავტორის აზრი, არამედ გაზიარებულია არაანთროპოლოგების მიერ, რომლებსაც აინტერესებთ “ცხოველთა კულტურის” პრობლემა. კულტურის ამ არაადეკვატურ დეფინიციაზე დაყრდნობით, ასკვნიან, რომ “ენის გარდა, რომელიც კულტურისაგან განუყოფელია და ჭეშმარიტად უნიკალური, კულტურა ცხოველთა ქცევისაგან მხოლოდ ხარისხობრივად განსხვავდება”.
მაგრამ ენა არ არის ადამიანებისა და შიმპანზეების ერთადერთი განმასხვავებელი; ადამიანი არ არის შიმპანზე ენის დამატებით. თუ რომელიმე ბიოლოგი შიმპანზეების სპეციალისტია, მეორე კი – ჭიანჭველების, ხომ არ აჯობებდა, რომ მათ შედარებები ამ არსებებით შემოეფარგლათ?

ინფორმაციის სოციალური გადაცემა (ტრანსმისია)
ინფორმაციისა და უნარების გადაცემა თაობათა შორის ყველა ცოცხალ არსებასთან დაკავშირებული პრობლემაა. სოციალური ინფორმაციის გადაცემის უპირველესი ერთეულები წყვილადია: მშობელი_შვილი, უფროსი და-ძმა_უმცროსი და-ძმა, ნიმუში/მოდელი_დამწყები. მიზანმიმართულებიდან გამომდინარე, განარჩევენ ინფორმაციის სოციალური ტრანსმისიის სამ საფეხურს: ყველაზე დაბალ საფეხურზე ინფორმაცია გადაეცემა არამიზანმიმართულად. მაგალითად, ვირთხა ხშირად ჭამს იმ მაგარ საკვებს, რომლის სუნი დედის რძეს უკავშირდება. აქ ინფორმაცია არ არის გადაცემული მიზანდასახულად. შუა საფეხურზე დამწყები/ინფორმაციის მიმღები მოქმედებს მიზანმიმართულად, მაგრამ მოდელი არ არის მიზანში ჩართული. ეს ცნობილია იმიტაციის ან ობსერვაციული (დაკვირვებითი) დასწავლის სახელით. მაგალითად, მაიმუნი ან ბავშვი აკვირდება უფროსს (მოდელს) და ითვისებს ახალ ტექნოლოგიას, მაგრამ მოდელის ქცევა ინდიფერენტულია ინფორმაციის მიმღების ყოფნა-არყოფნის მიმართ. უმაღლეს საფეხურზე მოდელიცა და მიმღებიც მოქმედებენ მიზანმიმართულად. უკანასკნელი ესწრაფვის ინფორმაციის მიღებას, პირველი კი ცდილობს მის გადაცემას. როგორც იმიტაციის შემთხვევაში, ინფორმაციის მიმღები აკვირდება მოდელს, მაგრამ ეს უკანასკნელიც აკვირდება მიმღების ქცევას და უსწორებს, თუ ის ვერ ახერხებს სტანდარტის შესაბამისად მოქმედებას. სოციალური ტრანსმისიის ეს ყველაზე ეფექტური ფორმა არის პედაგოგიკა და, როგორც ბიოლოგიური ნოვაცია, იგი მხოლოდ ადამიანებში გვხვდება.
სოციალური ტრანსმისიის ყველაზე მარტივი ფორმების ძირეული მექანიზმია შესაბამისი პირობების არსებობა და კონტაქტის გზით დასწავლა. ეს პრიმიტიული მექანიზმი ვირთხებშიც კი დასტურდება.
ინფორმაციის სოციალური ტრანსმისიის მეორე დონეა დაკვირვების გზით შესწავლა. ორი მაიმუნის (მათგან ერთი მოდელია, მეორე – დამკვირვებელი) ხელთაა ორი ღილაკი, რომელთაგან ერთით შეიძლება საკვების მიღება, მეორე კი უკავშირდება ელექტროშოკს. მოდელი შოკის თავიდან აცილებას სწავლობს პირადი გამოცდილებით, ღილაკების გამოცდით, დამკვირვებელი კი იოლად იცილებს თავიდან შოკის საფრთხეს მოდელის ქცევასა და გამოცდილებაზე დაკვირვებით.
ასეთი დასწავლის უმარტივესი ფორმები დაფიქსირებულია რვაფეხებშიც კი. მაგრამ იგი შეიძლება გაცილებით რთულიც იყოს და ცხოველისაგან მოითხოვდეს არა მხოლოდ იმის დასწავლას, თუ როგორ გამოიყენოს ობიექტი, არამედ იმისაც, თუ როგორ შეარჩიოს იგი.
სიტყვა “იმიტაცია” ფართოდ გამოიყენება ამთვისებლის მიერ მოდელის მოქმედების კოპირების აღსანიშნავად. გავრცელებული გამოთქმის _ მაიმუნივით ბაძავს _ საპირისპიროდ, იმიტაციის უნარი მაიმუნებში (პრიმატებშიც კი) შეზღუდულია. ცხოველებს შორის იმიტაციის ყველაზე თვალსაჩინო გამოვლინებაა მიმკრია ფრინველებში.
ადამიანის ნაშიერი დაბადებიდანვე იმიტაციის განსაკუთრებული უნარით გამოირჩევა. 15 კვირის ასაკში იგი ახდენს არა მხოლოდ ერთ აქტს, არამედ აქტების რიგს/თანმიმდევრობას, და თანაც არა მარტო მომენტალურად, არამედ საგრძნობი დროითი შუალედის შემდეგაც.
როგორც ფიქრობენ, პრიმატებში იმიტაცია არ ასრულებს რაიმე როლს ინფორმაციის გადაცემაში, ადამიანებში კი მისი როლი გადამწყვეტია.

პედაგოგიკა: მხოლოდ ადამიანებში
პედაგოგიკა განსხვავდება იმიტაციისაგან იმით, რომ აქ მოდელი აკვირდება ინფორმაციის მიმღებს, აფასებს და ერევა მის ქცევაში. ამგვარად, პედაგოგიკა მოიცავს დაკვირვებას, შეფასებას და ჩარევას.
კატას მოჰყავს თაგვი კნუტებთან, რომლებმაც შემდეგ სულ უფრო და უფრო მეტი წარმატებით უნდა შეძლონ თაგვზე ნადირობა. არის თუ არა ეს პედაგოგიკა? _ არა, რადგან კატა არ ამჟღავნებს დაინტერესებას შედეგით. თუ კნუტი ვერ ახერხებს ნადირობას თაგვზე, ხომ არ მისცემს მას მშობელი “დამატებით” თაგვს, რათა იგი თავის და-ძმებს დაეწიოს?
მეცნიერებს არა აქვთ მონაცემები იმის შესახებ, რომ ცხოველები აფასებენ შვილების ქცევას და ცდილობენ “წვრთნის” მოწესრიგებას. აღწერილია შემთხვევა, როცა შინაურმა კატამ დაიჭირა კნუტის მიერ გაშვებული თაგვი და დაუბრუნა მას, მაგრამ ეს იყო რეაქცია თაგვზე და არა კნუტზე, პედაგოგიკაში კი კატა კნუტს წვრთნის, და არა თაგვს.
მშობლების აქტივობას არა-პრიმატებში განასხვავებს კიდევ ერთი გარემოება: წვრთნა შემოფარგლულია, ძირითადად, აქტივობის ერთი სფეროთი – საკვების მოპოვებით, ადამიანური პედაგოგიკა კი მრავალ სფეროს მოიცავს. მასთან ყველაზე ახლოს პრიმატები დგანან.
გონიერების თეორიები და გამოცდილების გაზიარება
ეფექტური სწავლებისათვის საჭიროა, ერთმა მხარემ იცოდეს, რას ხედავს, რა იცის, რა სურს და რას ესწრაფვის მეორე მხარე. ცდის მიხედვით აღწერილია შემთხვევები, როცა შიმპანზეები ამჟღავნებენ რაღაც მსგავსს, მაგრამ არა ველურ ბუნებაში, არამედ მხოლოდ ტყვეობაში.
ენისა და პედაგოგიკის ურთიერთმიმართების თაობაზე შეიძლება ითქვას, რომ ამა თუ იმ სახეობას ან ორივე აქვს, ან არც ერთი.
პედაგოგიკას განასხვავებს კიდევ ორი თავისებურება: მოდულარობა და ინდივიდუალური თავისებურებანი. პედაგოგიკა ორგვარ როლს ასრულებს კულტურაში: არა მხოლოდ არსებული ჩვევების გადაცემა, არამედ განსაკუთრებული ნიჭით დაჯილდოებული ინდივიდების მიღწევათა შენარჩუნება და გადცემაც.

კულტურა და რწმენა
როგორც ზემოთ აღინიშნა, არაანთროპოლოგები ლაპარაკობენ “ცხოველთა კულტურაზე” და ყურადღებას არ აქცევენ კულტურის შინაარსს.
რწმენა ადამიანის ერთ-ერთი ძირითადი განმასხვავებელია სხვა ცოცხალი არსებებისაგან. იგი ორი სახით არსებობს: სუსტი და ძლიერი. პირველი ჩნდება მაშინ, როცა ინდივიდი კითხვას სვამს მის მიერ აღქმულის რეალობასთან შესაბამისობის თაობაზე. მაგ., ნამდვილად ვხედავ გველს? ეს ნამდვილად წითელი წერტილია თუ მხოლოდ მზის ანარეკლი? ჩვეულებრივ, აღქმა განაპირობებს მოქმედებას, მაგრამ ამ შემთხვევაში ქმედება შეზღუდულია ეჭვით. მეორე _ ძლიერი _ რწმენა რელიგიური რწმენის სახით გამოვლინდება. იგი მხოლოდ ადამიანთა სახეობაში გვხვდება. როგორ გაჩნდა სამყარო? რა იწვევს ავადმყოფობას? ეს ის კითხვებია, რომლებზე პასუხს ეძებს რელიგიური რწმენა.


ცივილიზაციის წარმომადგენლებს გააჩნიათ სხვადასხვა რელიგიური რიტუალები. მეცნიერები თვლიან, რომ რელიგიური ქცევები ადასტურებს ადამიანის გონებრივ განვითარებას. სწამთ თუ არა ღმერთი სხვა გონიერ არსებებს? ამ საკითხით დაინტერესებული იყო ავტორიტეტული ექსპერტი შედარებითი ფსიქოლოგიის დარგში ლუიზიანას უნივერსიტეტიდან, დანიელ პოვინელი, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში აკვირდებოდა შიმპანზის ქცევას და ეგონა. რომ ეს გონიერი არსებებიც დაჯილდოვებული იყვნენ თვითშემეცნების უნარით . თუმცა ექპერიმენტებმა საწინააღმდეგო აჩვენა. დედამიწაზე მცხოვრებ 9 მილიონ სახეობიდან მხოლოდ ადამიანია ის მაღალგანვითარებული  არსება, რომელიც ღმერთს შეიმეცნებს. მხოლოდ ადამიანია  დაჯილდოვებული  ამ  უნარით.

Daniel Povinelli

1986 B.S. (Anthropology, minor: Zoology)  University of Massachusetts, Amherst, MA

1988 M.S. (Physical Anthropology) Yale University, New Haven, CT

1991 Ph.D. (Physical Anthropology) Yale University, New Haven, CT

My primary interests are in characterizing the evolution of higher-order cognitive functions in the great ape/human clade (humans, chimpanzees, gorillas, orangutans). Primarily, our research programs include comparisons of the psychological development of human children and captive chimpanzees.

Our long-term projects have focused on three areas: (1) whether chimpanzees and other nonhuman primates reason about unobservable mental states of others (such as perceptions, desires, and beliefs). (2) whether these species reason about unobservable aspects of physical interactions (such as gravity, force, mass, physical connection, strength. etc.), and (3) the nature of the self-concept in the great apes. Each of these programs involves systematic comparisons with human children between the ages of 18 months and about 5 years. Much of our current research has attempted to test our theories which relate the evidence of an elaborated system of kinesthetic self-representation in the great apes (as expressed through their capacity for mirror self-recognition, elaborated patterns of tool-making and use, and more robust forms of imitation), to ecological aspects of the ancestor of this taxonomic group. Based upon morphological evidence, orangutans appear to be the closest approximation of the common ancestor, and thus have served as a focal point for testing certain aspects of these theories.

Graduate students in recent years have primarily worked with our population of captive chimpanzees on projects relating to their understanding of the underlying principles of how simple tools work, their ability to reason about what others can and cannot see, their ability to related their own sensory experiences when interacting with objects to abstract physical properties of those objects (such as weight), and their ability to pre-plan sequential motor actions. Long-term financial support for our laboratories provides resources for student projects. 

Selected Publications (2005-present)

Povinelli, D.J. (in press). World without weight: Perspectives on an alien mind. Oxford, Oxford University Press. (345 pp.)

Frey, S. & Povinelli, D.J. (in press). Comparative investigations of manual action  representations: evidence for context sensitive action selection in chimpanzees.  Philosophical Transactions of the Royal Society.

Marrus, N. Faughn, C., Shuman, J., Petersen, S., Constantino,  J., Povinelli, D., & Pruett,  J.R., Jr. (2011). Initial description of a quantitative, cross-species (chimpanzee- human) social reciprocity measure. Journal of the American Academy of Child  and Adolescent Psychiatry, 21, 321–330.

Povinelli, D.J., & Penn, D.C. (2011). Through a floppy tool darkly: Toward a  conceptual overthrow of animal alchemy. In McCormack, T., Hoerl, C., &   Butterfill, S. (Eds.), Tool Use and Causal Cognition. Oxford: Oxford University  Press.

Okamoto-Barth, S., Moore, C., Barth, J., Subiaul, F., & Povinelli, D.J. (2010).  Carryover-effect of joint attention to repeated events in chimpanzees and young  children. Developmental Science, 14, 440-452.

Povinelli, D.J., Reaux, J.E., & Frey, S.H. (2010). Chimpanzees’ tool use provides   evidence for separable representations of hand and tool even during active use  within  peripersonal space. Neuropsychologia, 48, 243-247.

Vonk, J., Brosnan, S., Silk, J., Henrich, J., Richardson, A., Lambeth, S., Schapiro, S., Povinelli, D. (2008) Chimpanzees do not take advantage of very low cost opportunities to deliver food to unrelated group members. Animal Behavior, 75, 1757-1770.

Penn, D.C., Holyoak, K.J., & Povinelli, D.J. (2008). Darwin’s mistake: explaining the discontinuity between human and nonhuman minds. Behavioral and Brain Sciences. 31, 109-130. 

Penn, D.C.  & Povinelli, D.J. (2007). On the lack of evidence that chimpanzees possess anything remotely resembling a ‘theory of mind.’ Philosophical Transactions of the Royal Society, B, 362, 731-744.

Subiaul, F., Okamoto-Barth, S., Barth, J., & Povinelli, D.J. (2007). Human cognitive specializations. In Todd M. Preuss & Jon H. Kaas (Eds.) Evolution of Nervous Systems: Volume V, The Evolution of Primate Nervous Systems. Pp. 509-528. Elsevier: New York.

Penn, D. & Povinelli, D.J. (2007). Causal cognition in human and nonhuman animals: A comparative, critical review. Annual Review of Psychology, 58, 97-118.

Silk, J.B., Brosnan, S.F., Vonk, J., Henrich, J., Povinelli, D.J., Richardson, A.F., Lambeth, S.P., Mascaro, J., Schapiro, S.J. (2005). Chimpanzees are indifferent to the welfare of other group members. Nature, 435, 1357-1359

---

Feel free to contact me at:

•  Phone: (337) 482-0265 
  e-mail: povinelli@louisiana.edu

  წყარო ⇒     წყარო ⇒  
  

  
  
  

  "ადამიანს, სხვა არსებულისაგან განსხვავებული ონტოლოგიური სტატუსი აქვს როგორც არა აქვს არც ერთ სხვა არსებულს - არც არაორგანულ ნივთს, არც მცენარესა და არც ცხოველს. ესაა - გონი. გონი - ეს არის უნარი ობიექტურ, თავად  საგნის, თავად ღირებულების პოზიციაზე დადგომისა. შემეცნების აქტები,  ესთეტიკური განცდები, ზნეობრივი მოქმედებები, რელიგიური ცხოვრება. - ყველა ამ  სფეროში მეფობენ არა ადამიანის ვიტალური ინტერესები, არამედ უმაღლესი  ღირებულებები, ჭეშმარიტება, მშვენიერება, სიკეთე. ადამიანს ისიც შეუძლია, რომ გონის საპირისპიროდ იმოქმედოს და ცხოველს დაემსგავსოს"

  თამაზ ბუაჩიძე 

discovery science -ს მომზადებული დოკუმენტური ფილმი
ექსპერიმენტი ადამიანის და ცხოველის ცნობიერებაზე

Please Share it! :)