სიტყვის თავისუფლება და რელიგია - მუდმივი კონფლიქტი არჩევითი მოდერნიზაციის პერიოდში

სამართალი

ურთიერთმიმართება აზრის გამოხატვის თავისუფლებასა და რელიგიის თავისუფლებას შორის: მკრეხელობის, რელიგიური შეურაცხყოფის და შუღლის ან რელიგიური ძალადობის აღკვეთის ზოგიერთი საკითხი

ყველა დემოკრატიული სულისკვეთებით გამსჭვალულ საზოგადოებას კარგად ესმის, რომ დემოკრატია ყველაფრის უფლებას არ ნიშნავს. დემოკრატიული საზოგადოება ერთი ინდივიდის მიერ საკუთარი უფლებების რეალიზაციას მხოლოდ მეორე ინდივიდის უფლებების დაცვის პირობით აღიარებს. დემოკრატია არ არის ერთი ინდივიდის არსებობა მეორე ინდივიდის საზიანოდ.

თანაარსებობის ეს წესი ხანდახან შეიძლება ვერ დაიცვას რომელიმე ინდივიდმა და მან, ნებსით თუ უნებლიეთ, გადალახოს ის ზღვარი, რომლის მიღმაც მისი სიტყვა თუ ქმედება სხვათა უფლებების დარღვევას ნიშნავს. ზოგიერთ ასეთ შემთხვევაში, ჩნდება კერძო ურთიერთობებში სახელმწიფოს ჩარევის აუცილებლობა („სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულება“), რათა აღიკვეთოს დარღვევა, „დამნაშავე“ ინდივიდმა აგოს პასუხი და გამოსწორდეს „მსხვერპლის“ მდგომარეობა.

სახელმწიფომ შეიძლება თავის აარიდოს ინდივიდებს შორის გაჩენილი დავის სათანადოდ მოგვარებას, რაც მისი საერთაშორისო-სამართლებრივი პასუხისმგებლობის საკითხს წამოჭრის და, თუ დაზარალებული მას უმოქმედობაში დასდებს ბრალს უფლებამოსილი საერთაშორისო ინსტანციის წინაშე, სახელმწიფო შეიძლება ამისათვის დაისაჯოს კიდეც.

ამასთან, სახელმწიფომ შეიძლება სულაც არ აარიდოს თავი თავის პოზიტიურ მოვალეობას და ჩაერიოს ინდივიდთა შორის ურთიერთობაში მისი მოგვარების მიზნით. ასეც იქცევიან სახელმწიფოები უმეტეს შემთხვევებში. თუმცა მხოლოდ ჩარევის ფაქტი, კერძო ურთიერთობის მოგვარების კეთილშობილი მიზნით, სახელმწიფოს ნაბიჯს დემოკრატიულად ვერ აქცევს. ამ შემთხვევაში ჩნდება იმის შეფასების აუცილებლობა, თუ რამდენად სწორად შეუხამა სახელმწიფომ ერთმანეთს დაპირისპირებული ინტერესები და ხომ არ დაარღვია ის წონას-წორობა, რომლის გარეშეც არ არსებობს არცერთი დემოკრატიული გადაწყვეტილება და ნაბიჯი.

აქედან გამომდინარე, დემოკრატიულ საზოგადოებაში, როგორც ინდივიდის, ისე სახელმწიფოს ქმედებას აქვს გარკვეული ზღვარი. ამ ზღვარის დადგენა განსაკუთრებულ გააზრებას საჭიროებს, როდესაც ერთმანეთს აზრის გამოხატვის თავისუფლება და რელიგიის თავისუფლება უპირისპირდება.

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის („კონვენცია“) მე-9 მუხლი აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებას იცავს და უზრუნველყოფს თითოეული ინდივიდის უფლებას, შეიცვალოს რელიგია ან რწმენა; საქვეყნოდ ან განკერძოებით გაამჟღავნოს თავისი რელიგია ან რწმენა აღმსარებლობით, ქადაგებით, წესებისა და რიტუალების აღსრულებით. იგივე მუხლის თანახმად, აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების შეზღუდვა მხოლოდ იმ პირობით შეიძლება, თუ ასეთი შეზღუდვა გათვალისწინებულია კანონით და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესებისათვის, საზოგადოებრივი წესრიგის, ჯანმრთელობის ან მორალის, ანდა სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად.

აზრის გამოხატვის თავისუფლება კონვენციის ერთ-ერთი ქვაკუთხედია და მას მე-10 მუხლი უზრუნველყოფს. ამ მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, აზრის გამოხატვის თავისუფლება მოიცავს ადამიანის თავისუფლებას, გააჩნდეს საკუთარი შეხედულება, მიიღოს ან გაავრცელოს ინფორმაცია ან იდეები საჯარო ხელისუფლების ჩაურევლად და სახელმწიფო საზღვრების მიუხედავად.

იმავე მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით, აზრის გამოხატვის თავისუფლება განუყოფელია შესაბამისი ვალდებულებისა და პასუხისმგებლობისაგან, რის გამოც მას კანონი უქვემდებარებს წესებს, პირობებს, შეზღუდვებს ან სანქციებს. აღსანიშნავია, რომ კონვენციის არცერთ სხვა თავისუფლებასთან დაკავშირებულ მუხლში ვალდებულებებსა და პასუხისმგებლობებზე პირდაპირ მითითებული არ არის. თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ აზრის გამოხატვის თავისუფლება უფრო მეტად უნდა ექვემდებარებოდეს კონტროლს სახელმწიფოს მხრიდან, ვიდრე სხვა რომელიმე უფლება ან თავისუფლება. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ აზრის გამოხატვის თავისუფლება დემოკრატიული საზოგადოების წესია, ხოლო ამ თავისუფლების ჩარჩოებში მოქცევა კი - გამონაკლისი. ამიტომაც, კონვენციაში მოხსენიებული „წესები“, „პირობები“, „შეზღუდვები“ და „სანქციები“ მხოლოდ იმ შემთხვევებისთვის უნდა იქნეს დადგენილი, როდესაც საქმე ეხება ეროვნული უშიშროების, ტერიტორიული მთლიანობის ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესებს; საზოგადოებრივი უწესრიგობის ან დანაშაულის აღკვეთას; ჯანმრთელობის ან მორალის დაცვას; სხვათა უფლებების ან ღირსების დაცვას; საიდუმლოდ მიღებული ინფორმაციის გამჟღავნების თავიდან აცილებას; ანდა სასამართლოს ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის უზრუნველყოფას. ამგვარი მიზნების შესაბამისად კანონით დადგენილი შეზღუდვები სახელმწიფომ მხოლოდ მაშინ უნდა გამოიყენოს, თუ ეს, როგორც თავად ევროპული კონვენცია მიუთითებს, „აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში“ (განმარტებისათვის იხ. ქვევით). სხვაგვარად რომ ვთქვათ, სახელმწიფოს მიერ აზრის გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის მიზნით მიღებული ზომები თანაზომიერი (პროპორციული) უნდა იყოს იმ მიზნისა, რომელსაც ეს ზომები ისახავს.

სანამ კონვენციის მე-10 მუხლის განმარტებას და მასთან დაკავშირებულ ზოგიერთ პრეცედენტს შევეხებოდეთ, შევნიშნოთ, რომ ამ დებულების უბრალოდ წაკითხვითაც კი ცხადი ხდება, რომ მცდარია გავრცელებული მოსაზრება იმის შესახებ, თითქოს აზრის გამოხატვის თავისუფლება უსაზღვროა. მართალია, რომ აზრის გამოხატვის თავისუფლება დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთი უძვირფასესი მონაპოვარია და ის ქვეყნის პროგრესის აუცილებელი პირობაა. ისიც მართალია, რომ ის ფართო უფლებებს აძლევს ინდივიდს და უქმნის აუცილებელ პირობებს განვითარებისთვის, მაგრამ აზრის გამოხატვის თავისუფლება არც ყველაფრის ნებას იძლევა და არც ყველაფერს პატიობს. ეს რომ ასე იყოს, დემოკრატია ყველა ინდივიდის თანასწორობისა და განვითარების საუკეთესო საშუალება კი არა, მხოლოდ ცალკეულ ადამიანთა უფლებების განხორციელების იარაღი იქნებოდა.

რადგანაც საქართველო ცდილობს იყოს ევროპული სივრცის სრულფასოვანი წევრი, წინამდებარე სტატიის მიზანია, რამდენიმე ძირითადი გასაღები მისცეს მკითხველს იმასთან დაკავშირებით, თუ სად შეიძლება გადიოდეს ის ზღვარი, რომლის მიღმაც, ევროპული სასამართლოს მიერ დადგენილი ზოგიერთი პრეცედენტის მიხედვით, ერთი ინდივიდის მიერ აზრის გამოხატვა სახელმწიფოს მხრიდან კონფლიქტის „მომგვარებლის“ ან „დამცველის“ როლის შესრულებას საჭიროებს,¹ და რომელ ჩარჩოებს არ უნდა გასცდეს თავად სახელმწიფო, რათა მის გადაწყვეტილებას თუ ქმედებას ადამიანის უფლებების დარღვევა არ მოჰყვეს.

პოლიტიკურ დებატებთან და საზოგადოებრივი მნიშვნელობის საკითხებთან მიმართებაში, კონვენციის მე-10 მუხლთან დაკავშირებული სასამართლო პრეცედენტი ძნელად თუ იწყნარებს შეზღუდვებს ამ მუხლის მე-2 პუნქტზე დაყრდნობით². „სხვათა უფლებებთან“ (რომელშიც რელიგიური გრძნობების პატივისცემაც იგულისხმება) დაკავშირებით კი, ევროპული სასამართლო მეტ სიმკაცრეს იჩენს და ზედმიწევნით ამოწმებს, სათანადოდ იქნა თუ არა ნაკისრი მხარეების მიერ პასუხისმგებლობებისა და ვალდებულებების ტვირთი აზრის გამოხატვის თავისუფლებით სარგებლობისას და როგორ გამოიყენა სახელმწიფომ მისთვის დატოვებული მიხედულების საკმაოდ ფართო არე ამ თავისუფლების შეზღუდვის შესახებ გადაწყვეტილების მიღებისას რელიგიური ერთობების უფლებების დაცვის მიზნით.

ევროპული სასამართლოს განმარტებით, თუ არ ჩავთვლით კონვენციის მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტით ნებადართულ შეზღუდვებს (იხ. ზევით), აზრის გამოხატვის თავისუფლება იცავს არა მხოლოდ იმ ინფორმაციას და იდეებს, რომლებსაც დადებითი გამოხმაურება აქვს, არამედ იმ ინფორმაციას და იდეებსაც, რომლებსაც შეუძლია გაანაწყენოს, შეაცბუნოს ან შეაწუხოს სახელმწიფო ან საზოგადოების რომელიმე ნაწილი. ამას მოითხოვს პლურალიზმი, შემწყნარებლობა და მოვლენების ფართო ხედვის უნარი, რომელთა გარეშეც არ არსებობს დემოკრატიული საზოგადოება.³

ოტო-პრემინგერ-ინსტიტუტის ავსტრიულ საქმეში⁴, მომჩივანი კერძო დაწესებულება იყო, რომლის საქმიანობაც აუდიოვიზუალური მედიის განვითარების ხელშეწყობას ისახავდა მიზნად. მან ტიროლის რეგიონში მდებარე მისთვის კუთვნილ კინოდარბაზში, ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნეში გერმანიაში აკრძალული პიესის მიხედვით გადაღებული ფილმის ჩვენება გადაწყვიტა. ფილმში მამა ღმერთი ეშმაკის მეგობრად, ღვთისმშობელი მარიამი ავხორცად, ქრისტე კი „დედიკოს ბიჭად“ იყო გამოყვანილი. სამივენი კი კაცობრიობის დასაღუპავად ეშმაკთან შეთქმულებაში იყვნენ მხილებულნი. ფილმის ჩვენების შესახებ რეკლამის გავრცელების შემდეგ ადგილობრივი კათოლიკური ეკლესიის ხელმძღვანელობამ პროკურატურას მიმართა, რომელმაც ოტო-პრემინგერინსტიტუტის მმართველის წინააღმდეგ სისხლის სამართლის საქმე „რელიგიური დოქტრინების შეურაცხყოფის“ მუხლით აღძრა⁵. მმართველმა ფილმი მაშინვე ფილმის კომერციულ მენეჯერს დაუბრუნა და აცნობა, რომ აღარ სურდა რაიმე სმენოდა მის შესახებ. სასამართლო პროცესის მიმდინარეობისას ფილმი მაინც იქნა ამოღებული და მისი გავრცელება არ მოხდა. ფილმის ამოღების შესახებ გადაწყვეტილების დასაბუთების მიზნით ავსტრიულმა სასამართლოებმა შენიშნეს, რომ ერთი ინდივიდის შემოქმედებით თავისუფლებას სხვათა რელიგიის თავისუფლება უდებდა ზღვარს და რომ სახელმწიფოს ევალებოდა, უზრუნველეყო წესრიგსა და შემწყნარებლობაზე დაფუძნებული საზოგადოების არსებობა. მოსამართლეების მოსაზრებით, რელიგიური გრძნობების დაკნინების აღკვეთის აუცილებლობა უფრო მეტს იწონიდა იმ სასწორზე, რომლის მეორე მხარეზეც საზოგადოების ფართო ფენების მიერ სადავო ფილმით მიწოდებული ინფორმაციის მიღება და ცალკეული პირების ფინანსური ინტერესი იდო. მათი განმარტებით, სისხლის სამართლის კანონის მიხედვით, აზრის გამოხატვით გამოწვეული აღშფოთება მაშინ ითვლებოდა ლეგიტიმურად, თუ მოცემული აზრი ჩვეულებრივი ეკლესიურობის, ჩვეულებრივი ადამიანის რელიგიური გრძნობების შეურაცხმყოფელად შეიძლებოდა ჩათვლილიყო.

მოგვიანებით, მმართველის წინააღმდეგ აღძრული სისხლის სამართლის საქმე შეწყდა, მაგრამ პროცედურა მედიის შესახებ კანონის საფუძველზე გაგრძელდა. ფილმის დახურულ სხდომაზე ნახვისა და საქმის არსებითი მხარის განხილვის შედეგად ავსტრიელმა მოსამართლეებმა ფილმის კონფისკაციის გადაწყვეტილება მიიღეს და მისი ჩვენება ავსტრიის მთელ ტერიტორიაზე აიკრძალა. კერძოდ, მოსამართლეებმა ჩათვალეს, რომ ფილმი, რომლის საჯარო ჩვენებაც ჰქონდა მომჩივანს განზრახული და „რომელშიც მამა ღმერთი გამოყვანილი იყო როგორც ერთი სულელი იდიოტი და იმპოტენტი, ქრისტე - როგორც ვინმე კრეტინი, ღვთისმშობელი მარიამი - როგორც უსირცხვილო (...), ხოლო ევქარისტია ქილიკის საგნად ექციათ, რელიგიური დოქტრინების შეურაცხყოფის სისხლის სამართლის კოდექსით გათვალისწინებულ ელემენტებს შეიცავდა (...)“. მოსამართლეებმა იქვე გაუსვეს ხაზი, რომ ქვეყნის ძირითადი კანონი უზრუნველყოფდა შემოქმედების თავისუფლებას, ხელოვნების სწავლებასა და გავრცელებას და რომ შემოქმედების ყველა ფორმა იყო ავსტრიაში დაცული. თუმცა, როგორც ნებისმიერ თავისუფლებას, ასევე აზრის გამოხატვის თავისუფლებასაც სხვა უფლებები და იმის აუცილებლობა უდებდა ზღვარს, რომ საზოგადოება წესრიგსა და შემწყნარებლობაზე ყოფილიყო დაფუძნებული. მოცემულ შემთხვევაში, მოსამართლეთა რწმენით, შემოქმედების თავისუფლებაზე წინ სხვა საზოგადოებრივი სიკეთეები უნდა დამდგარიყო, სადავო ფილმის განსაკუთრებულად პროვოკაციული და ანტირელიგიური ხასიათის გამო.

ოტო-პრემინგერ-ინსტიტუტმა ევროპულ სასამართლოში აზრის გამოხატვის თავისუფლების დარღვევის შესახებ შეიტანა საჩივარი.

თავის გადაწყვეტილებაში, ევროპულმა სასამართლომ კიდევ ერთხელ გაიმეორა, რომ აზრის გამოხატვის თავისუფლება იცავს ისეთი აზრის გამოხატვასაც, რომელიც აღაშფოთებს, აცბუნებს ან ანაწყენებს სხვა ინდივიდს, მაგრამ აზრის გამოხატვის თავისუფლებით სარგებლობას თან ახლავს პასუხისმგებლობები და მოვალეობები. რელიგიურ კონტექსტში ეს პასუხისმგებლობები და მოვალეობები იმის მოვალეობას გულისხმობს, რომ ინდივიდმა ყველა ღონე იხმაროს, რათა თავი აარიდოს ისეთ გამონათქვამებს, რომლებიც სრულიად უსაფუძვლოდ შეურაცხყოფს სხვა ინდივიდებს და რომლებსაც არავითარი ღირებული წვლილი არ შეაქვს საზოგადოებრივ ბჭობაში და საზოგადოების განვითარებაში.

ევროპული სასამართლოს აზრით, ზოგიერთ დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი შეიძლება გახდეს რელიგიური თაყვანისცემის საგნების შეურაცხმყოფელი ქცევის დასჯა ან თუნდაც პრევენცია, მხოლოდ იმ პირობით, რომ სახელმწიფოს მიერ მიღებული ზომები („წესი“, „პირობა“, „შეზღუდვა“ თუ „სანქცია“, - იხ. მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტი) მიზნის თანაზომიერი იქნება, ე.ი. ზუსტად იმდენად საჭირო, რამდენადაც ეს მიზნის მისაღწევად არის აუცილებელი. ევროპულმა სასამართლომ სავსებით სამართლიანად შენიშნა, რომ ძნელია საერთო ევროპული სტანდარტის დადგენა იმის განსასაზღვრად, თუ სად უდევს აზრის გამოხატვის თავისუფლებას ზღვარი, როცა საქმე რელიგიური ხასიათის შეურაცხყოფას ეხება. ამის გამო რელიგიურ შეურაცხყოფასთან დაკავშირებულ საქმეებში ევროპული სასამართლო ყოველთვის ეროვნულ სასამართლოებს უტოვებს მიხედულების საკმაოდ ფართო არეს, რათა მათ საკუთარი ქვეყნის თავისებურებებიდან გამომდინარე დაადგინონ, თუ სად გადის ეს ზღვარი და რას მოითხოვს საზოგადოებრივი ინტერესი. თუ ეროვნული სასამართლოების მიერ საქმე სათანადო სერიოზულობით არის განხილული და მათი გადაწყვეტილებები საკმარისად არის დასაბუთებული, ევროპული სასამართლო, როგორც წესი, „ენდობა“ ამ გადაწყვეტილებაში მოყვანილ შეფასებებს და იზიარებს მის მოტივებს, რომლებიც უნდა იყოს „შესაბამისი (რელევანტური) და საკმარისი“. თუმცა არც მიხედულების ეს არეა უსაზღვრო, რადგან აზრის გამოხატვის თავისუფლების ნებისმიერი შეზღუდვის ფაქტი ევროპული სასამართლოს მხრიდან მკაცრ კონტროლს ექვემდებარება. ოტო-პრემინგერ-ინსტიტუტის საქმეში ევროპულმა სასამართლომ საბოლოოდ გაამართლა ავსტრიული სასამართლოების გადაწყვეტილება ფილმის ამოღებისა და მისი შემდგომი კონფისკაციის შესახებ, რადგან ჩათვალა, რომ ეს ზომები მიზნად ისახავდა „სხვათა უფლებების“, კერძოდ კი კათოლიციზმის მიმდევართა უფლებების, დაცვას საჯაროდ გავრცელებული, რელიგიური გრძნობების შეურაცხმყოფელი აზრებისაგან. მართალია, სადავო ფილმის ნახვა მოზარდებისათვის იკრძალებოდა, მაგრამ საჯაროდ გავრცელებულ რეკლამაში საკმაოდ დაწვრილებით იყო ახსნილი ფილმის არსი, რასაც, ევროპელი მოსამართლეების აზრით, შეეძლო „საფუძვლიანი აღშფოთება“ გამოეწვია კათოლიკეებში. ამასთან, უაღრესად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა იმ ფაქტს, რომ კათოლიციზმი ტიროლის მოსახლეობის ძალიან დიდი ნაწილის რელიგია იყო. ამიტომაც, ევროპული სასამართლოს აზრით, ფილმთან დაკავშირებით მიღებული ზომებით ავსტრიის ხელისუფლებამ ამ რეგიონში რელიგიური მშვიდობა დაიცვა და მოსახლეობის უმრავლესობას უსაფუძვლო და უსარგებლო რელიგიური შეტევა აარიდა. იქვე კიდევ ერთხელ გაესვა ხაზი ზემოხსენებულ პრინციპს, რომლის თანახმადაც ეროვნულმა ხელისუფლებამ საერთაშორისო სასამართლოზე უკეთესად იცის მსგავს შემთხვევებში რა ზომების მიღებაა საჭირო მოცემულ რეგიონში მოცემულ დროს. ამგვარად, ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ავსტრიული სასამართლოების გადაწყვეტილებები მისაღწევი მიზნის (რელიგიური მშვიდობის შენარჩუნება; რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის თავიდან აცილება) თანაზომიერი იყო და, აქედან გამომდინარე, აზრის გამოხატვის თავისუფლების სადავო შეზღუდვა „აუცილებელი იყო დემოკრატიულ საზოგადოებაში“.

უნდა აღინიშნოს, რომ, თემის სათუთი ხასიათიდან გამომდინარე, ეს გადაწყვეტილება ევროპულ სასამართლოს ერთხმად არ მიუღია. სამმა მოსამართლემ გადაწყვეტილებას განსხვავებული აზრი დაურთო. ისიც აღსანიშნავია, რომ ამ გადაწყვეტილებას კრიტიკული თვალით აფასებს არაერთი მეცნიერი, რადგან ფიქრობს, რომ ფილმის შინაარსის შესახებ სათანადოდ გაფრთხილებულ კათოლიკე საზოგადოებას შეეძლო არ ენახა ის და რომ ფილმის ჩვენების შეუძლებლობა დაინტერესებული საზოგადოების უფლებების დარღვევა იყო.

კიდევ ერთ მნიშვნელოვან საქმესთან, ვინგროვის საჩივართან, დაკავშირებით ევროპულმა სასამართლომ ოტო-პრემინგერ-ინსტიტუტის საქმის მსგავსი გადაწყვეტილება მიიღო⁶. ამ საქმეში კინემატოგრაფიული ლიცენზიების ბრიტანულმა კომისიამ მომჩივნის 18-წუთიანი მუნჯი ფილმი აკრძალა, რომელშიც წმინდა ტერეზად მოაზრებული ქალის მიერ განცდილი ეროტიკული გრძნობები და მის მიერ ჯვარზე გაკრულ ქრისტესთან სქესობრივი კავშირის დამყარება იყო მაყურებლისათვის შთაგონებული. ლიცენზიების კომისიამ ფილმი უხამსობად და მკრეხელობად მიიჩნია. ის მკრეხელობის ცნების ლორდთა პალატისეულ განმარტებას დაეყრდნო, რომლის მიხედვითაც მკრეხელობა არის „ღმერთის, იესო ქრისტეს ან ბიბლიის მიმართ ზიზღის, შეურაცხყოფის, უხამსობის ან დაცინვის ელემენტების შემცველი“ გამონათქვამი⁷. იქვე აღინიშნა აგრეთვე, რომ ქრისტიანული რელიგიისადმი მტრულად განწყობილი აზრები ან ღმერთის უარყოფა არ იყო ბრიტანული სამართლის მიხედვით მკრეხელობა, თუკი ეს მისაღები და ზომიერი ფორმით იყო გამოხატული. სამართალი გმობდა არა შინაარსს, არამედ სტილს და ტონს. კომისიამ შენიშნა, რომ სადავო ფილმი ერთმანეთში ურევდა რელიგიურ ხილვებსა და ხორციელ ვნებას, რაც, როგორც თემა, შემოქმედის დაინტერესების საგნად სავსებით მართლზომიერად შეიძლებოდა ყოფილიყო მიჩნეული. თუმცა მოკვდინებული ქრისტეს სხეულის წმინდა ტერეზას ხორციელი ვნების საგნად წარმოჩენა სიწმინდისადმი ისეთ მიუღებელ მიდგომას წარმოადგენდა, რომელსაც მორწმუნის შეურაცხყოფა შეეძლო (ავტორის მხრიდან ამგვარი განზრახვის უქონლობის მიუხედავადაც კი) და, აქედან გამომდინარე, სისხლის სამართლებრივი გაგებით, მკრეხელობას წარმოადგენდა. კომისიის აზრით, წმინდა ტერეზად მოაზრებული ქალის პირისპირ სხვა მამაკაცი რომ ყოფილიყო და არა ქრისტე, ეს პრობლემა არ დადგებოდა. სადავო ეროტიკული სცენების ამოჭრის შემთხვევაში ლიცენზიის მიღება კომისიამ შესაძლებლად ჩათვალა, მაგრამ ამაზე ავტორმა უარი განაცხადა.

ზემდგომმა ინსტანციამ დეტალურად განიხილა წმინდა ტერეზას ნაწერები და შეაფასა ფილმის ელემენტები იმის მიხედვით, თუ რა გავლენას იქონიებდა ის ქრისტიანზე, თუნდაც ამ უკანასკნელს სცოდნოდა, რომ ეკრანზე ნაჩვენები მხოლოდ წმინდა ტერეზას ეროტიკული ფანტაზია იყო. მან მიიჩნია, რომ, მართალია, წმინდა ტერეზას ექსტაზი ხილვებისას მიანიშნებდა მის გარკვეულ ბრძოლაზე საკუთარ ლიბიდოსთან, მაგრამ აღვირახსნილი სექსუალიზმის მიმდევრად მისი წარმოდგენა სრულიად გაუმართლებელი იყო. ზემდგომმა კომისიამაც ფილმის ტონი და სულისკვეთება მთლიანობაში უზნეოდ ჩათვალა და მიიჩნია, რომ წმინდანი მონაზვნის მიერ ქრისტეს სხეულისადმი მოპყრობას ქრისტიანთა რელიგიური გრძნობების შელახვა შეეძლო, რაც სავსებით საფუძვლიანად გვაფიქრებინებდა, რომ ფილმი ზიზღით ეპყრობოდა ქრისტეს ღვთიურობის საკითხს.

ულიცენზიო ფილმის ჩვენება ან გავრცელება, ბრიტანული წესის მიხედვით, სისხლის სამართლის დანაშაული იყო. ამიტომ ავტორმა ლიცენზიაზე უარის თქმის გადაწყვეტილება გაასაჩივრა და, სხვათა შორის, აღნიშნა, რომ მისი ფილმი იურიდიული გაგებით მკრეხელობად ვერ ჩაითვლებოდა, რადგან ის არც ღმერთს, არც იესო ქრისტეს და არც ბიბლიას არ აყენებდა შეურაცხყოფას, არამედ მე-16 საუკუნის კარმელის ორდენის მონაზვნის ეროტიკულ ფანტაზიებს აჩვენებდა. მისი აზრით, იმავე ლოგიკის თანახმად, ვერც მ. სკორცეზეს ფილმს „ქრისტეს უკანასკნელ ვნებას“ ვერ უნდა მიეღო ლიცენზია. ავტორმა მიუღებლად ჩათვალა, რომ ლიცენზიაზე უარის თქმა თავად ლიცენზიების კომისიების მიერ ნაშრომის სუბიექტურ ინტერპრეტაციას ეყრდნობოდა.

საბოლოოდ საქმე ევროპულ სასამართლოში გაიგზავნა. კანონის უხარისხობის შესახებ მომჩივნის ერთ-ერთ არგუმენტზე პასუხისას ევროპულმა სასამართლომ სამართლიანად შენიშნა, რომ მკრეხელობის ცნება ვერ იქნებოდა იურიდიულად ცალსახად განმარტებული. ამიტომაც ეროვნულ ინსტანციებს უნდა ჰქონოდათ შესაძლებლობა, ყოველი კონკრეტული შემთხვევის განხილვის ფარგლებში შეეფასებინათ, შეიცავდა თუ არა სადავო ფაქტები მკრეხელობის ელემენტებს. ფილმის ნახვის შემდეგ ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ ლიცენზიის მოთხოვნისას მომჩივანს თავისუფლად შეეძლო განეჭვრიტა, რომ ფილმის არაერთი ნაწილი, მათ შორის ჯვარზე გაკრული ქრისტეს სცენა, მკრეხელობის კანონმდებლობის მოქმედების არეში შეიძლებოდა მოხვედრილიყო.

რაც შეეხება აზრის გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის მიზანს, ევროპულმა სასამართლომ ლეგიტიმურად მიიჩნია, რომ ლიცენზიაზე უარის თქმის გადაწყვეტილება მიზნად ისახავდა ყველა იმ ინდივიდის დაცვას ზიზღის, შეურაცხყოფის, უხამსობისა და დაცინვისაგან, ვინც იცნობდა, აფასებდა და თავისად მიიჩნევდა ქრისტიანობის ისტორიასა და მორალს.

აზრის გამოხატვის შეზღუდვასა და დასახული მიზნის თანაზომიერების საკითხის შეფასებისას, ევროპულმა სასამართლომ პირველ ყოვლისა კმაყოფილებით აღნიშნა, რომ ბრიტანული სამართალი მკრეხელობის შესახებ არც ქრისტიანობის საწინააღმდეგო იდეების და არც ქრისტიანებისთვის შემაცბუნებელი აზრების გავრცელებას არ კრძალავდა. იმისათვის, რომ გამონათქვამი, აზრი თუ ინფორმაცია მკრეხელობად ჩაეთვალათ, შეურაცხყოფის ხარისხი საკმაოდ მაღალი უნდა ყოფილიყო, რაზეც მიუთითებდა კიდეც შიდა ინსტანციების მიერ გამოყენებული ისეთი ტერმინები, როგორიცაა ზიზღი, უხამსობა, დაცინვა. ევროპული სასამართლოს აზრით, წაბილწვის საკმაოდ მაღალი ზღვარი საუკეთესო მეხამრიდი იყო სახელმწიფოს მიერ აზრის გამოხატვის თავისუფლების თვითნებური შეზღუდვის თავიდან ასაცილებლად.

შიდა ინსტანციების მიერ საქმის განხილვის თავისებურებებისა და მათ მიერ გადაწყვეტილებებში მოყვანილი არგუმენტების განხილვის შედეგად ევროპულმა სასამართლომ ხმების უმრავლესობით დაადგინა, რომ მოცემულ შემთხვევაში ლიცენზიაზე უარი არ არღვევდა აზრის გამოხატვის თავისუფლებას. სასამართლომ არ გაიზიარა მომჩივნის აზრი იმის შესახებ, რომ მისი მოკლემეტრაჟიანი ფილმი ვერ იქნებოდა ნანახი იმდენი ქრისტიანის მიერ, რამდენი მაყურებელიც ოტოპრემინგერ-ინსტიტუტის საქმის ფილმს ეყოლებოდა, და უკმაყოფილება გამოთქვა, რომ ლიცენზია ვერც ფილმის სექსშოფებში საჩვენებლად მიიღო. ევროპული სასამართლოს აზრით, ფილმის ბაზარზე დაშვების შემთხვევაში, თუნდაც მის ყუთზე შესაბამისი გაფრთხილება ყოფილიყო, ვერავინ გააკონტროლებდა მისი გავრცელების, გაქირავების, თხოვებისა თუ ასლის გადაღების პროცესს. ამასთანავე, სტატისტიკური მონაცემებიდან გამომდინარე, ბრიტანეთის ყოველ ოჯახში სულ ცოტა ერთი ვიდეომაგნეტოფონი იყო, რის გამოც ფილმი ადვილად მოხვდებოდა ისეთ ადგილებში, სადაც შეძლებდა მორწმუნეთა შეურაცხყოფას.

და ბოლოს, რაც შეეხება იმ ფაქტს, რომ ბრიტანული სამართალი მკრეხელობის ცნებას მხოლოდ ქრისტიანული რელიგიის მიმართ აღიარებდა, ევროპულმა სასამართლომ შენიშნა, რომ ბრიტანეთის ხელისუფლება აცნობიერებდა ამ ანომალიას და რომ მას თავად, მოცემული დავის ფარგლებში, არ ჰქონდა უფლებამოსილება ინ აბსტრაცტო ემსჯელა ამ საკითხის თაობაზე.

შედარებით უფრო ახალ და აგრეთვე პრეცედენტული მნიშვნელობის საქმეში ი. ა. თურქეთის წინააღმდეგ⁸, საკითხი წიგნის გამომცემლის სისხლის სამართლის წესით დასჯას ეხებოდა. მომჩივანმა თავის კერძო გამომცემლობაში 2000-იანი ტირაჟით თეოლოგიური ხასიათის წიგნი გამოსცა, რომელშიც ავტორი რწმენას, ისლამსა და იმამებს აკრიტიკებდა. ის აცხადებდა, რომ ნებისმიერი რწმენა არის დადგმა; რომ ღმერთი, რომლის რწმენასაც ხალხს აიძულებენ ტვინების გამორეცხვის გზით, არცერთხელ არ გამოვიდა სცენაზე საკუთარი არსებობის დასამტკიცებლად; და რომ ეს ყველაფერი იმამებს ფიქრის უნარს უკარგავდა და მათ ერთ უბრალო თივის გორად აქცევდა.

პირველი ინსტანციის სასამართლომ წიგნის გამომცემელს ორი წლით თავისუფლების აღკვეთა და ჯარიმა მიუსაჯა, ხოლო სააპელაციო სასამართლომ მას მხოლოდ ჯარიმა აკმარა⁹ „ღმერთის, რელიგიის, წინასწარმეტყველისა და წმინდა წიგნის შეურაცხყოფისათვის“ (თურქეთის სისხლის სამართლის კოდექსის 175-ე მუხლი). სააპელაციო სასამართლომ განსაკუთრებით მიუღებლად ჩათვალა წიგნის ის პასაჟი, სადაც ავტორი აცხადებდა, რომ „მუჰამედს შთაგონებები ხშირად აიშეს მკლავებში, სექსუალური აღტყინების დროს მოსდიოდა, რომ ის მარხვას არღვევდა სექსუალური კავშირის დამყარების მიზნით და რომ იგი არ კრძალავდა ამგვარ კავშირს მკვდარ ადამიანთან ან ცოცხალ ცხოველთან“. სააპელაციო განაჩენი საკასაციო ინსტანციამ უცვლელად დატოვა. არცერთ ინსტანციაში ყური არ უგდეს გამომცემლის არგუმენტს იმის შესახებ, რომ მიუღებლად ჩათვლილი ფრაზები მხოლოდ წიგნის ავტორის პირად აზრს გამოხატავდა.

თავის გადაწყვეტილებაში, ევროპულმა სასამართლომ შესავლად მის მიერვე ოტოპრემინგერ-ინსტიტუტის საქმეში დადგენილი პრინციპები მოიყვანა და გაიმეორა, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში არსებობს რელიგიის თავისუფლების საწინააღმდეგო ინფორმაციისა და იდეების გავრცელების შეზღუდვის აუცილებლობა. თუმცა მან იქვე დასძინა, რომ ეს შეზღუდვა „იმპერატიული საზოგადოებრივი საჭიროებით“ უნდა იყოს განპირობებული და მასსა და მისაღწევ მიზანს შორის თანაზომიერება უნდა იყოს დაცული. დემოკრატია პლურალიზმზე, შემწყნარებლობასა და მოვლენათა ფართო ხედვის უნარზე დამყარებული საზოგადოების არსებობას გულისხმობს და, ევროპელი მოსამართლეების აზრით, ნებისმიერი რელიგიის მიმდევარი მისი აღმსარებლობის მიმართ გამოთქმული კრიტიკისათვის მზად უნდა იყოს. ნებისმიერ მორწმუნეს უნდა შეეძლოს შეიწყნაროს სხვა ინდივიდის მიერ მისი რელიგიის უარყოფა და თუნდაც მისი რწმენის საპირისპირო რელიგიის ქადაგება.

თუმცა, მოცემულ შემთხვევაში, მორწმუნისათვის უბრალოდ შემაცბუნებელ, შემაწუხებელ ან აღმაშფოთებელ აზრებს არ ეხებოდა საქმე. ევროპული სასამართლოს აზრით, სადავო წიგნში არსებული ფრაზები წინასწარმეტყველ მუჰამედის უსარგებლო და უსაფუძვლო შეურაცხყოფას შეიცავდა, განსაკუთრებით კი ის პასაჟი, რომელიც სააპელაციო სასამართლომაც მოიყვანა თავის განაჩენში (იხ. ზევით). ევროპული სასამართლოს მიხედვით, მართალია, თურქული საზოგადოება საერო საზოგადოებას წარმოადგენდა, მაგრამ მასში ძლიერი იყო ისლამის თაყვანისცემა და სადავო ფრაზები შეურაცხმყოფელი შეიძლებოდა ყოფილიყო მორწმუნეთათვის. შესაბამისად, თურქული სასამართლოების გადაწყვეტილებები „იმპერატიული საზოგადოებრივი საჭიროებით“ იყო გამოწვეული და გამომცემლის წინააღმდეგ გამოტანილი განაჩენი მართებულად ჩაითვალა. რაც შეეხება სასჯელის თანაზომიერებას, ევროპულმა სასამართლომ გადამწყვეტი მნიშვნელობა მიანიჭა იმ ფაქტს, რომ წიგნი არ ყოფილა აკრძალული და რომ მომჩივანს მხოლოდ უმნიშვნელო ჯარიმა მიესაჯა.

ევროპულ სასამართლოს არც ეს გადაწყვეტილება მიუღია ერთხმად (ოთხი ხმა სამის წინააღმდეგ). განსხვავებული აზრის ავტორმა მოსამართლეებმა ჩათვალეს, რომ მსგავს გადაწყვეტილებებს გამომცემლებზე მსუსხავი ეფექტი¹⁰ შეიძლებოდა ჰქონოდა - გამომცემლები თვითცენზურის მსხვერპლნი შეიძლება გამხდარიყვნენ და ხელი აეღოთ არაკონფორმისტული და პოლიტიკურად თუ რელიგიურად დაუშვებული აზრების შემცველი ნაშრომების გამოქვეყნებაზე. ამ მოსამართლეებმა მიიჩნიეს, რომ ოტო-პრემინგერ-ინსტიტუტის, ვინგროვისა და მისთანა პრეცედენტების გადახედვა აზრის გამოხატვის თავისუფლების სასარგებლოდ უნდა მომხდარიყო. ერთ-ერთ მომდევნო საქმეში, გინიევსკი საფრანგეთის წინააღმდეგ¹¹, ევროპულმა სასამართლომ მართლაც მიიღო აზრის გამოხატვის თავისუფლების სასარგებლო გადაწყვეტილება და ჩათვალა, რომ რელიგიის თავისუფლება მოცემულ შემთხვევაში არ იბღალებოდა მომჩივნის მიერ გაზეთში გამოქვეყნებული სადავო სტატიით, რომელშიც ის პაპის ერთ-ერთ ქადაგებას აკრიტიკებდა და აცხადებდა, რომ კათოლიკური ეკლესიის ისტორიული ანტიიუდეველობა ანტისემიტიზმის საწინდარი იყო და რომ ამან საბოლოოდ გზა გაუხსნა ოსვენციმს. რასიზმის საწინააღმდეგო და ფრანგული და ქრისტიანული მეობის დაცვის ალიანსმა ჟურნალისტს დიფამაციის მუხლით სასამართლოში უჩივლა. სასამართლოებმა საჩივარი დააკმაყოფილეს, თუმცა ევროპულმა სასამართლომ მათი მოსაზრებები არ გაიზიარა. მან ჩათვალა, რომ ეროვნული სასამართლოების გადაწყვეტილებებში წარმოდგენილი მოტივები აზრის გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის დასასაბუთებლად „საკმარისი“ არ იყო. კერძოდ, ჟურნალისტის სტატიას ჰოლოკოსტის მიზეზებთან დაკავშირებით მიმდინარე ფართო საზოგადოებრივ ბჭობაში წვლილი შეჰქონდა და მასში გამოყენებული გამონათქვამები არ წარმოადგენდა რელიგიური მრწამსის უსარგებლო შეურაცხყოფას ან მასზე თავდასხმას, არ იყო დაშორებული თანამედროვე საზოგადოებისთვის დამახასიათებელი აზრისაგან, არ ქადაგებდა სიძულვილს ან ძალადობას და ეჭვქვეშ არ აყენებდა ან არ აკნინებდა რომელიმე ისტორიულად დადგენილ ფაქტს.¹²

აზრის გამოხატვის თავისუფლების სასარგებლოდ იქნა აგრეთვე გადაწყვეტილი საქმე აიდინ ტატლავი თურქეთის წინააღმდეგ¹³. მომჩივანმა, პროფესიით ჟურნალისტმა, 1992-1996 წლებში ხუთტომიანი ნაშრომი გამოაქვეყნა, რომელშიც ყურანის ისტორიული კვლევა და კრიტიკული კომენტარები იყო მოცემული. ზოგიერთი კომენტარის მიხედვით, ისლამი ისეთი თავის თავში დაურწმუნებელი იდეოლოგია იყო, რომ ეს იწვევდა მისი სახელით გამოყენებული სანქციების სისასტიკეს; რომ ღმერთი არ არსებობდა; რომ მუჰამედი საკუთარ ოცნებებს რეალობად აღიქვამდა; რომ რელიგია წყვეტდა რამდენჯერ უნდა გადასჭეროდა მათრახი ქმრის მოაღალატეს და სხეულის რომელი ნაწილი უნდა მოსჭროდა ქურდს; რომ ისლამის ფუძემდებელი ძალადობას თავისი პოლიტიკის ფუნდამენტად აქცევდა და სხვ.

1997 წელს, პროკურატურამ მომჩივნის წინააღმდეგ სისხლის სამართლის საქმე აღძრა „ღმერთის, რელიგიის, წინასწარმეტყველისა და წმინდა წიგნის შეურაცხყოფისათვის“ (თურქეთის სისხლის სამართლის კოდექსის 175-ე მუხლი). პირველი ინსტანციის სასამართლომ მას ორი წლით თავისუფლების აღკვეთა და ჯარიმა მიუსაჯა, მაგრამ ეს სასჯელი იქვე პირობით შეუცვალა ჯარიმით (10 ევროს ეკვივალენტი). სასამართლომ მიუღებლად ჩათვალა მომჩივნის მიერ ალაჰის უარყოფა, ღმერთის შექმნის იდეა წერა-კითხვის უცოდინარი ადამიანების გასულელების მიზნით, ისლამის პრიმიტიულ რელიგიად წარმოდგენა და სხვ.

ევროპულმა სასამართლომ თავის გადაწყვეტილებაში შენიშნა, რომ, მართლაც, მომჩივნის მოსაზრებები ისლამის მწვავე კრიტიკის არაერთ ელემენტს შეიცავდა. თუმცა, მისი აზრით, ამ მოსაზრებათა მიზანი იყო იმის მტკიცება, რომ რელიგია აკანონებდა სოციალურ უთანასწორობებსა და უსამართლობას მათი ღმერთის ნებად გასაღების გზით. ეს კი ათეისტი ადამიანის კრიტიკას უფრო ჰგავდა, ვიდრე რომელიმე რწმენის შეურაცხყოფას. მართალია, ნაშრომის კითხვისას არაერთი მუსლიმი შეცბებოდა ისლამის ამგვარი უცნაური ინტერპრეტაციით, მაგრამ, ევროპული სასამართლოს აზრით, მომჩივნის მოსაზრებები არ სცილდებოდა დასაშვებ ზღვარს, რადგანაც არ შეიცავდა მორწმუნეების ან რომელიმე სიწმინდის უსარგებლო შეურაცხყოფას. მიუხედავად ამისა, მომჩივანს სისხლის სამართლის წესით ჯარიმა დაეკისრა, რომლის შეუსრულებლობის შემთხვევაშიც, მას ციხე ემუქრებოდა. ამგვარ სასჯელს მხოლოდ და მხოლოდ მსუსხავი ეფექტი შეიძლებოდა ჰქონოდა და ვერ იქნებოდა „აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში“. ამ მხრივ, ევროპული სასამართლოს აზრით, ეს საქმე მკვერთად განსხვავდებოდა ი. ა-ს საქმისგან, რომელიც აგრეთვე თურქეთის წინააღმდეგ იყო მიმართული.

მიუხედავად იმისა, რომ გინიევსკისა და აიდინ ტატლავის საქმეებშიც აზრის გამოხატვის თავისუფლებისა და რელიგიის თავისუფლების დაპირისპირების საკითხის გადაჭრა მოუწია ევროპულ სასამართლოს, მათი ფაქტობრივი გარემოებები ვერ იქნება გაიგივებული სხვა, ზემომოყვანილ მკრეხელობისა და რელიგიური უხამსობის საქმეებთან. ამიტომ ი. ა-ს საქმეზე უმცირესობაში დარჩენილი მოსამართლეების სურვილი ოტო-პრემინგერინსტიტუტისა და ვინგროვის საქმეთა პრინციპების გადახედვის შესახებ კვლავ ძალაში რჩება და საინტერესოა გამოყენებული იქნება თუ არა ეს პრეცედენტები იმ შემთხვევაშიც, თუ რელიგიური გრძნობების აშკარად შეურაცხმყოფელ პირს რეალური პატიმრობის სასჯელს გამოუტანენ.

რაც შეეხება რელიგიური ხასიათის ძალადობას, აღსანიშნავია, რომ ასეთი ტიპის საქმეები ევროპულ სასამართლოში იშვიათობაა. თუმცა სწორედ რელიგიური ძალადობის შემთხვევებში იძენს სტატიის დასაწყისში მოხსენიებული სახელმწიფოს მიერ პოზიტიური ვალდებულებისათვის თავის არიდება განსაკუთრებულ მნიშვნელობას. ამ მხრივ ევროპული სასამართლოს ყველაზე ცნობილი პრეცედენტი, სამწუხაროდ, ქართულმა საქმემ შექმნა.

რამდენიმე წლის წინ საქართველო რელიგიური ძალადობის მომსწრე შეიქნა. იეღოვას მოწმეების გონის დაკარგვამდე ცემამ, დასისხლიანებამ, ქალებისა და ზოგჯერ ინვალიდი ბავშვების თმებით თრევამ, თვალის ამოთხრამ, კიბეებზე დაგორებამ, მამაკაცებისთვის თავის გადაპარსვამ და სხვა ამგვარმა ფაქტებმა ბევრის მნახველ ევროპულ სასამართლოშიც კი შეცბუნება გამოიწვია¹⁴ კერძოდ, გლდანის კონგრეგაციის საქმეში სახელმწიფოს მიერ კონვენციის მე-3 და მე-9 მუხლების დარღვევად ჩაითვალა როგორც პოლიციის დაგვიანებით ჩარევა მომჩივანთა აგრესორებისაგან დასაცავად, ასევე საგამოძიებო ორგანოთა შემდგომი უარი 42 ნაცემი მომჩივნის მიმართ კანონის გამოყენებაზე საქმის გამოძიების მიზნით.

თუკი შედარებით იოლია განისაზღვროს, რა არის რელიგიური დაპირისპირება ან ძალადობა, არ არსებობს სტანდარტი იმის შესახებ, თუ რა შეიძლება ზოგადად იყოს მკრეხელობა ან რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფა. თითოეულ საზოგადოებაში ამ საკითხების თავისებური ხედვა და გაგება არსებობს. ამიტომ არის, რომ ევროპული სასამართლო ამგვარი დავების განხილვისას კულტურული რელატივიზმით ხელმძღვანელობს და უშვებს, რომ ერთ ქვეყანაში შეურაცხმყოფელად მოჩნეული გამოთქმა ან ნაშრომი შეიძლება უხამს, თუმცა მოსათმენ ხუმრობად ჩაითვალოს სხვა ქვეყანაში.¹⁵

რელიგიური ძალადობის ან ამგვარი ძალადობისაკენ მოწოდების აღკვეთას უდავოდ უნდა ითვალისწინებდეს ქვეყნის კანონი და სახელმწიფოს მხრიდან ამ კანონის უგულებელყოფა, როგორც ვნახეთ, ევროპული კონვენციის დარღვევას წარმოადგენს.

რაც შეეხება მკრეხელობას თუ რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფას, მათ აღკვეთას და დასჯას აუცილებლად უნდა ითვალისწინებდეს ისეთი საზოგადოების კანონი, რომლის წევრებსაც ერთმანეთის რწმენის ან აზრის შეწყნარება ჯერ კიდევ უჭირთ. ზოგ შემთხვევაში ეს აუცილებელიც არის რელიგიური დაძაბულობის თავიდან ასაცილებლად. ეს აუცილებლობა პირდაპირ გამომდინარეობს როგორც კონვენციის მე-10 მუხლიდან, ასევე ამ მუხლთან დაკავშირებული თუნდაც ზემომოყვანილი პრეცედენტებიდან. თუმცა არც ის არის უმნიშვნელო, რომ ზოგიერთ საზოგადოებაში ამ ტიპის კანონები საშიშ იარაღად შეიძლება იქცეს პოლიტიკური ხელისუფლების ხელში (მაგალითად, რომელიმე კონკრეტულ ეკლესიაზე ზეწოლის ან მისი დაკნინების, ან კონფესიების ერთმანეთთან დაპირისპირების საშუალებად). მაგრამ ამგვარი საზოგადოებები, როგორც წესი, არ ხდებიან ევროპული სივრცის წევრები და ამიტომ არ წარმოადგენენ ჩვენი მზრუნველობის საგანს ამ სტატიის ფარგლებში.

დემოკრატიული საზოგადოების შექმნა და შემდგომ მისი შენარჩუნება წინამდებარე სტატიაში მოყვანილ საკითხებთან დაკავშირებით გააზრებული გადაწყვეტილებების მიღებას გულისხმობს როგორც ინდივიდის, ასევე სახელმწიფოს მხრიდან. დემოკრატია ვერც ინდივიდის ცალსახა აზროვნებას ეგუება და ვერც ხელისუფლის ხისტ მმართველობას; ის ნიუანსურ აზროვნებასა და სხვადასხვა, სრულიად საპირისპირო ინტერესთა ერთმანეთთან მორიგების ხელოვნებაა (მაგალითად, კათოლიკე საზოგადოების ინტერესებისა მკრეხელური ფილმის ავტორის ან ფილმის ნახვის მსურველების ინტერესებთან).

ევროპის არაერთი ქვეყნის სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს მკრეხელობის, რელიგიური გრძნობების ან კულტის შეურაცხყოფის დასჯას, მაგრამ ფაქტია, რომ, ჭეშმარიტად დემოკრატიულ საზოგადოებებში, ამ დებულებებს უფრო პრევენციული ხასიათი აქვს და მათი გამოყენება მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევებში, კერძოდ, რელიგიური მშვიდობის დარღვევის ან შუღლის ჩამოვარდნის საფრთხის დროს თუ ხდება. მაგალითად, დიდ ბრიტანეთში 1920-1990 წლებში მკრეხელობის სამართალი მხოლოდ ორჯერ იქნა გამოყენებული. ზოგიერთმა ქვეყანამ ეს კანონმდებლობა გააუქმა კიდეც, რადგან მისი არსებობის საჭიროება გაქრა.¹⁶

ერთი შეხედვით, ამგვარი კანონების გაუქმების სურვილი გამოთქვა ევროპულმა სასამართლომაც ვინგროვის საქმეში, სადაც აღნიშნა, რომ „არაერთი არგუმენტი მკრეხელობის შესახებ კანონების გაუქმების სასარგებლოდ მეტყველებდა“. ამ არგუმენტებს შორის კი მოიხსენია იურიდიული მექანიზმების უუნარობა სათანადოდ დაარეგულიროს ინდივიდუალური რწმენებისა და კონფესიების კომპლექსური საკითხები. თუმცა მანვე იქვე დასძინა, რომ ევროპის ქვეყნებში ჯერ კიდევ არ არსებობდა ის სამართლებრივი და სოციალური კონსენსუსი, რომელიც გვაფიქრებინებდა, რომ მკრეხელობის აღკვეთა აღარ იყო საჭირო დემოკრატიულ საზოგადოებაში. ამიტომ ევროპული სასამართლოს ეს სურვილი ალბათ იდეალურ მომავალს უფრო ეხება, ვიდრე არსებულ რეალობას. თუმცა ი. ა-ს ზე მომოყვანილ საქმეში უმცირესობაში დარჩენილი მოსამართლეების მოსაზრებებს თუ გავიხსენებთ, არ არის გამორიცხული მომავალში ევროპული სასამართლო მართლაც დაადგეს არსებული პრეცედენტის შეცვლის გზას აზრის გამოხატვის თავისუფლების სასარგებლოდ.

შენიშვნები:

1. იხ. Fuentes Bobo v. Spain, no. 39293/98, 29 February 2000; Özgür Gündem v. Turkey, no. 23144/93, ECHR 2000 III.
2. 2 იხ., ბევრ სხვას შორის, Lingens v. Austria, 8 July 1986, Series A no. 103; Castells v. Spain, 23 April 1992, Series A no. 236; Thorgeir Thorgeirson v. Iceland, 25 June 1992, Series A no.239.
3. იხ., მაგალითისთვის, Handyside v. the United Kingdom, 7 December 1976, $ 49, Series A no.24; Soko³owski v. Poland, no. 75955/01, $ 41, 29 March 2005.
4. Otto-Preminger-Institut v. Austria, 20 September 1994, Series A no. 295 A.
5. ამ დანაშაულისთვის, ავსტრიული სისხლის სამართლის კოდექსის 188-ე მუხლი ექვს თვემდე პატიმრობას ან ფულად ჯარიმას ითვალისწინებდა.
6. Wingrove v. the United Kingdom, 25 November 1996, Reports of Judgments and Decisions 1996 V.
7. ბრიტანული სამართლის მიხედვით, მკრეხელობა მხოლოდ ქრისტიანულ რელიგიასთან დაკავშირებით მოიაზრებოდა.
8. Ý.A. v. Turkey, no. 42571/98, ECHR 2005 VIII.
9. 9 16 ამერიკული დოლარის ეკვივალენტი.
10. ინგლისური ტერმინიდან, “chilling effect”.
11. Giniewski v. France, no. 64016/00, ECHR 2006 I. იხ, აგრეთვე, შედარებით განსხვავებულ კონტექსტში, აზრის გამოხატვის თავისუფლების სასარგებლოდ გამოტანილი გადაწყვეტილება საქმეში კლაინი სლოვაკეთის წინააღმდეგ (Klein v. Slovakia, no. 72208/01, 31 October 2006).
12. ევროპული სასამართლოს პრეცედენტის მიხედვით, ჰოლოკოსტის უარყოფა და ე.წ. რევიზიონისტული მოსაზრებები არ სარგებლობს აზრის გამოხატვის თავისუფლების დაცვის გარანტიებით. თუმცა ყოველ კონკრეტულ საქმეში დეტალურად მოწმდება, რეალურად ეხებოდა თუ არა საქმე რევიზიონისტულ მოსაზრებებს, რათა სახელმწიფოების მხრიდან ამ საბაბით არ მოხდეს რომელიმე თავისუფალი სიტყვის გაუმართლებელი შეზღუდვა. იხ., მაგალითისთვის, Garaudy v. France, (dec.), no. 65831/01, ECHR 2003 IX (extracts).
13. Aydýn Tatlav v. Turkey, no. 50692/99, 2 May 2006.
14. სასამართლომ „შოკის მომგვრელად“ მიიჩნია ხელისუფლების ორგანოთა უმოქმედობა. იხ. Members (97) of the Gldani Congregation of Jehovah's Witnesses v. Georgia, no. 71156/01, $118, ECHR 2007 V.
15. Otto-Preminger-Institut v. Austria, 20 September 1994, $ 50, Series A no. 295 A; Ý.A. v. Turkey, no. 42571/98, $58, ECHR 2005 VIII.
16. Wingrove v. the United Kingdom, 25 November 1996, $$ 5 and 57, Reports of Judgments and Decisions 1996 V.
    
    
    
    ენტონი ლესტერ
    
    

    ლორდთა პალატის წევრი, ადამიანის უფლებების იურიდიული დაცვის საერთაშორისო ცენტრისსაპატიო თავჯდომარე, ადვოკატი

    სიტყვის თავისუფლება, ისევე როგორც თანასწორობის პრინციპი და აღმსარებლობის თავისუფლება, ფუნდამენტური სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებაა. ლიბერალურ-დემოკრატიულ საზოგადოებაში მისი დაცვა ცენტრალურ ადგილს უნდა იკავებდეს. სიტყვის თავისუფლება ნიშნავს ნებისმიერი ადამიანის უფლებას გაავრცელოს ინფორმაცია და გამოხატოს იდეები სახელმწიფოს ჩარევისა და კონტროლის გარეშე, ქვეყნებს შორის საზღვრების მიუხედავად.

    ადამიანის უფლებების საერთაშორისო აქტები ფართოდ განსაზღვრავს სიტყვის თავისუფლებას, მაგრამ აშშ-ის კონსტიტუციის პირველი შესწორებისგან განსხვავებით, გარკვეულ გამონაკლისებსაც შეიცავს. აზრის თავისუფლად გამოხატვის უფლება გამყარებულია სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტით, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციით, ადამიანის უფლებათა სხვა რეგიონული აქტებით და ასევე ნაციონალური კონსტიტუციებითა და კანონებით. ამ დოკუმენტებით დაშვებული გამონაკლისები თავისუფლად შეიძლება იყოს ინტერპრეტირებული და გამოყენებული ისე, რომ შეიბღალოს ამ უფლების არსი. ამიტომ უკიდურესად მნიშვნელოვანია, რომ ამგვარი გამონაკლისების ინტერპრეტაციას სასამართლოები და სხვა სახელმწიფო ორგანოები ახდენდნენ.

    სიტყვის თავისუფლება არ არის აბსოლუტური, მაგრამ ის მოიცავს ისეთი ინფორმაციის გავრცელებისა და იდეების გამოხატვის უფლებას, რომლებმაც შეიძლება შეურაცხყოს, აღაშფოთოს ან ააღელვოს სახელმწიფო და საზოგადოება. ამას იზიარებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, თუმცა სასამართლო პრაქტიკა წინააღმდეგობრივია და ზოგიერთ შემთხვევაში არ არის შემუშავებული მიდგომის ერთიანი პრინციპი.

    განსხვავებით გამოსვლებისაგან, რომლებიც მორწმუნეთა მიმართ კანონსაწინააღმდეგო ქმედებების განხორციელებისაკენ მოუწოდებს, გამოსვლები, რომლებიც უპატივცემლობას გამოხატავს ამა თუ იმ კონფესიის მიმართ, კანონით უნდა იყოს დაცული, მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება ისინი შეურაცხმყოფელნი იყვნენ და რელიგიური სწავლებებისა და კულტების მიმართ კრიტიკას შეიცავდნენ.

    რელიგიური სიძულვილის პროპაგანდის აღკვეთა და მის გამო ვინმეს დასჯა შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ის ძალადობისაკენ, მტრობისა და დისკრიმინაციისაკენ მოწოდებას შეიცავს. ასეთი მიდგომა შეესაბამება საერთაშორისო სტანდარტებს, რომლებიც სახელმწიფოებისაგან რელიგიური და რასობრივი სიძულვილის გარკვეული ფორმების აკრძალვას ითხოვს. მაგ., სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის მეოცე მუხლის მეორე პუნქტი ამბობს: «ყველა გამოსვლა, რომელიც ნაციონალური, რასობრივი ან რელიგიური შუღლის გაღვივებას ემსახურება, რომელიც მოუწოდებს დისკრიმინაციის, მტრობისა და ძალადობისაკენ, უნდა იკრძალებოდეს კანონით“. რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის საერთაშორისო კონვენციის მეოთხე მუხლის „ა“ პუნქტი ავალდებულებს ხელმომწერ სახელმწიფოებს „კანონსაწინააღმდეგო დანაშაულად გამოაცხადოს ყველა იმ იდეის გავრცელება, რომელიც დაფუძნებულია რასობრივ უპირატესობასა და სიძულვილზე, ყველანაირი მოწოდება რასობრივი დისკრიმინაციისაკენ და ასევე ყველა ძალადობრივი აქტი და ამ აქტისადმი მოწოდება, მიმართული ნებისმიერი რასის, სხვა კანის ფერის ადამიანებისა და ეთნიკური წარმომავლობის წინააღმდეგ“.

    სიტყვის თავისუფლების დაცვის მიზნით დიდ ბრიტანეთსა და აშშ-ში გააკეთეს დათქმები ამ ნორმებზე. დიდი ბრიტანეთის დათქმა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის მე-20 მუხლთან დაკავშირებით (რომელიც სიტყვის, შეკრებებისა და გაერთიანებების თავისუფლებას ეხება) ითვალისწინებს დიდი ბრიტანეთის უფლებას არ მიიღოს საკანონმდებლო აქტები ამ სფეროში. ამერიკის შეერთებულ შტატებშიც განაცხადეს, რომ არ მიიღებენ სპეციალურ კანონს, რომელიც შეზღუდავს კონსტიტუციაში მოცემულ სიტყვისა და გაერთიანების თავისუფლებას.

    დათქმები რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის საერთაშორისო კონვენციასთან დაკავშირებითაც დაახლოებით ასეთივეა. სიტყვის თავისუფლებისა და რწმენის თავისუფლების რეალიზაციისას ჩნდება რამდენიმე მნიშვნელოვანი შეკითხვა. მათ შორის შეიძლება ესენი გამოიყოს:

    • როგორმა ქმედებამ შეიძლება გამოიწვიოს სისხლის სამართლებრივი სასჯელი?

    • ასეთი ქმედება მხოლოდ მუქარას მოიცავს თუ მასთან ერთად - შეურაცხმყოფელ ქმედებებსა და გამონათქვამებსაც?

    • იგი მხოლოდ წინასწარგანზრახული ქმედებებით შემოიფარგლება თუ შედეგებისადმი ზერელე დამოკიდებულებას ან სიძულვილის გაღვივების უბრალო შესაძლებლობასაც მოიცავს?

    • უნდა არსებობდეს თუ არა მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი ქმედებებსა და მის შედეგებს შორის, მაგალითად, ძალადობის გამოყენება და ძალადობით მუქარა?

    • უნდა ჰქონდეს თუ არა კანონს სხვადასხვაგვარი მიმართება გამონათქვამებთან, რომლებსაც შეუძლიათ რასობრივი სიძულვილის გაღვივება, და გამონათქვამებთან, რომლებსაც შეუძლიათ რელიგიური სიძულვილის გაღვივება, იმის საფუძველზე, რომ პირველ შემთხვევაში საქმე გვაქვს ადამიანურ ბუნებასა და ბუნებრივ უფლებებთან, ხოლო მეორე შემთხვევაში სამიზნე რიტუალები და აღმსარებლობებია, რომლებიც ღია უნდა იყოს შესაძლო ძალიან უხეში და შეურაცხმყოფელი კრიტიკისადმი?

    • აშკარა ფორმით უნდა იცავდეს თუ არა კანონი სიტყვის თავისუფლებას და გაურბოდეს მის შესახებ არაზუსტი დეფინიციებისა და სამართლებრივი პრაქტიკის გავლენას?

    • არსებობობს თუ არა იმის აუცილებლობა, რომ შემოღებულ იქნეს მოთხოვნა - სამართლებრივი დევნა არ დაიწყოს პროკურორის ან სხვა კომპეტენტური თანამდებობის პირის თანხმობის გარეშე? ამგვარი რამ საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვის გარანტი გახდება თუ, პირიქით, პოლიტიკური მანიპულაციების მიზეზად იქცევა და ხელს შეუწყობს სამართალში ორმაგი სტანდარტების დამკვიდრებას?

    • ამგვარი ნორმების შემოღება ხელს შეუწყობს სიძულვილისა და ძალადობის კლებას თუ საწინააღმდეგო შედეგებამდე მიგვიყვანს?

    

    ეს შეკითხვები პასუხს ითხოვენ კანონმდებლებისა და სასამართლოებისაგან, მეცნიერი იურისტებისაგან და ადვოკატებისაგან. ეს მხოლოდ თეორიული შეკითხვები როდია. იმაზე, თუ როგორი პასუხები გაეცემა მათ, დამოკიდებულია საზოგადოების მიმართება რელიგიური სწავლებების შეურაცხმყოფელი კრიტიკისადმი. მუჰამედის კარიკატურების დანიური პუბლიკაციები, პარალელები, რასაც ავლებენ ისლამსა და ტერორიზმს შორის, მუსლიმთა მასობრივი გამოსვლები მთელ მსოფლიოში იმაზე მეტყველებს, თუ რაოდენ მნიშვნელოვანია ყურადღებით მოვეკიდოთ სამართლის ამ სფეროს, სამართლებრივ და უფლებრივ ნორმებს იმ პრინციპებთან შესაბამისობაში, რომლებსაც სიტყვის თავისუფლება და მისი შეზღუდვები ეფუძნება. ამგვარი მასობრივი გამოსვლების არარსებობა ფაშისტური ტიპის ვულგარული ანტისემიტური კარიკატურების გამო, რომლებიც ვრცელდება ზოგიერთ მუსლიმურ ქვეყანაში, არის მაგალითი იმისა, თუ რამდენად მარტივად შეიძლება იქნეს გამოყენებულ ორმაგი სტანდარტი. ორმაგი სტანდარტების გამოყენების დემონსტრირება ამას წინათ დიდ ბრიტანეთში მოხდა, როდესაც კარგად ცნობილმა მუსლიმმა ლიდერმა განაცხადა თავის უფლებაზე - შეურაცხმყოფელად დაეგმო ჰომოსექსუალიზმი, როგორც მორალური ბოროტება, და ამავე დროს იღვწოდა კანონის მისაღებად, რომელიც ისლამს სიტყვიერი შეურაცხყოფისაგან დაიცავდა.

    ბევრი ქვეყანა ასრულებს საერთაშორისო ვალდებულებებს იმგვარი კანონების მიღების გზით, რომლებიც კრძალავს ცილისწამებას ადამიანთა ჯგუფის მიმართ, რასობრივი ან რელიგიური ძალადობისკენ მოწოდებას, ზოგიერთ შემთხვევაში კი - ჰოლოკოსტის უარყოფასაც. არსებობს აგრეთვე მკრეხელობის საწინააღმდეგო კანონები, რომლებიც რელიგიურ რწმენას, საკულტო საგნებსა და თავად ღმერთს იცავენ შეურაცხყოფისა და თავდასხმისაგან.

    ამ საკითხისადმი მიდგომა ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ევროპასა და სხვა ქვეყნებში განსხვავებულია. აშშ-ის მიდგომა, რომელიც კონსტიტუციის პირველ შესწორებას ეფუძნება, იმაში მდგომარეობს, რომ აზრის გამოხატვა არ არის დასჯადი და ის ცენზურას არ ექვემდებარება. აშშ-ის კლასიკური პოზიცია ასეთია: შეურაცხმყოფელი გამოთქმებისათვის არავინ უნდა დაისაჯოს მანამ, სანამ ეს გამოთქმები განზრახ არავის უბიძგებს ძალადობისაკენ, ან სანამ ისინი არ არის დანაშაული, მაგალითად, დაშინება (შანტაჟი) ან აგრესია. ეს პოზიცია ძალიან ახლოსაა იდეასთან, რომელიც გამოთქმულია ადამიანის უფლებათა ამერიკულ კონვენციაში.

    ევროპული მიდგომის მიხედვით, სიძულვილის გამოწვევა და დისკრიმინაცია დასჯადია იმ შემთხვევებშიც კი, როდესაც გამონათქვამი არ ემუქრება საზოგადოებრიც წესრიგს (უფრო ფართო გაგება, ვიდრე ძალადობა).

    სტრასბურგის სასამართლი პრაქტიკა ამ საკითხთან მიმართებით ბოლომდე განვითარებული არ არის. მაგრამ სტრასბურგის ასამართლოს გადაწყვეტილებების საფუძველზე შეიძლება გამოვიტანოთ დასკვნა, რომ, სასამართლოს აზრით, გამოთქმები, რომლებიც უბიძგებს ძალადობისაკენ და სიძულვილის გამოვლენისაკენ, დასჯადია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ პირი განზრახ უბიძგებდა სხვებს ალადობისა და სიძულვილისაკენ და რეალურად შეეძლო ამ შედეგის მიღწევა.

    და ბოლოს, კომენტარს გავაკეთებდი დანიური კარიკატურების გამო. მიუხედავად მათი უადგილობისა და უსარგებლობისა, ჩემი აზრით, ისინი არ იყვნენ საფრთხის შემცველნი და ეს რომ დიდ ბრიტანეთში მომხდარიყო და ბრიტანულ ახალ აქტს რელიგიური სიძულვილის შესახებ ძალა ჰქონოდა, ეს კარიკატურები ამ აქტის ზემოქმედების სფეროში არ მოხვდებოდა. აქვე უნდა გავიხსენოთ, რომ არსებობს მრავალი სასტიკი ანტისემიტური და ანტიისრაელური კარიკატურა და კომიქსი, რომლებიც ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნების პრესაში იბეჭდება, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ეს პრობლემა მხოლოდ მუსლიმურ საზოგადოებასთან არ არის დაკავშირებული. ამიტომ მნიშვნელოვანია რამდენიმე ძირითადი პრინციპის ფორმულირება:

    • დემოკრატიულ საზოგადოებაში არ არსებობს ისეთი უფლება, როგორიცაა უფლება არ იყო შეურაცხყოფილი;

    • კრიტიკული შენიშვნა არ შეიძლება იყოს გამოთქმული ნაკლებ შეურაცხმყოფელი ტონით მისი შინაარსის შეცვლის გარეშე;

    • თუ უმცირესობებს სურთ, რომ სამართალი იცავდეთ დისკრიმინაციისაგან, ისინი მოთმინებით უნდა ეკიდებოდნენ შეურაცხყოფებსა და დაცინვებს იმ ოპონენტების მხრიდან, რომლებიც გამოდიან საკანონმდებლო ცვლილებების წინააღმდეგ უმცირესობათა უფლებების ინტერესებისათვის, ჩვენ ხომ დემოკრატიულ საზოგადოებაში ვცხოვრობთ. რელიგია (ნებისმიერი) უნდა იცავდეს დემოკრატიის პრინციპებს და არა პირიქით.

    • მკრეხელობის საწინააღმდეგო ახალი კანონების მიღების საფრთხე შესაძლებელია შეფასდეს იმ ქვეყნების მაგალითზე, სადაც სისხლისსამართლებრივად დასაჯეს გაზეთების რედაქტორები (იორდანიაში, იემენში, ალჟირში) და აკრძალეს გამოცემები, რომლებმაც კარიკატურები გამოაქვეყნეს (იემენში, ალჟირში, მალაიზიაში).

    რელიგია და რწმენა ის კატეგორიებია, რომლებიც სამართლებრივ განსაზღვრებას არ ექვემდებარება: ისინი თეოლოგიისა და ფილოსოფიის სფეროს განეკუთვნებიან და ისტორიის, პოლიტიკის, ტრადიციისა და კულტურის ძლიერ გავლენას განიცდიან. საზღვარი, რომელიც რელიგიურ რწმენას პოლიტიკური შეხედულებებისაგან მიჯნავს, მკაფიო არ არის, და არა მხოლოდ იმიტომ, რომ რელიგია ხშირად გამოიყენება პოლიტიკური მიზნებისათვის. ასევე ძალიან არაზუსტია განსხვავება მორწმუნისადმი აგრესიულ სიძულვილსა და მისი შეხედულებების აბსტრაქტულ, არაპერსონიფიცირებულ მიუღებლობას შორის.

    კარგი იქნებოდა მუდამ გვახსოვდეს სოლი სარაბჯის, ინდოეთის ყოფილი გენერალური პროკურორის სიტყვები: „გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ სისხლის სამართალი, რომელიც კრძალავს სიძულვილის შემცველ გამონათქვამებსა და გამოსვლებს, სტიმულს აძლევს შეუწყნარებლობას, მტრობასა და სიტყვის თავისუფლების უსაფუძვლო შეზღუდვას. ქრისტიანი ფუნდამენტალისტები, ღვთისმოსავი მუსლიმები და კეთილმორწმუნე ინდუსები დაიწყებენ საშუალებების ძიებას, რათა აამოქმედონ ერთმანეთის რელიგიის, დოგმატებისა და კულტების წინააღმდეგ სისხლის სამართლის დევნის მექანიზმი. ეს სულ უფრო და უფრო ხშირად ხდება ინდოეთში. ჩვენ აღარ გვჭირდება რეპრესიული კანონები, ჩვენ სიტყვის თავისუფლება გვჭირდება, რათა დავძლიოთ ფანატიზმი და მივაღწიოთ შემწყნარებლობას საზოგადოებაში“. კარგი იქნებოდა ამ რჩევისათვის ყური დაგვეგდო.
    
    
    წყარო: საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა
    
    ჟურნალი "სოლიდარობა"

Please Share it! :)