ართრონი - მეტაფორა, თუ სივრცული სიმბოლო?

ირაკლი მჭედლიშვილი

არისტოტელე მეტაფორას, ამ „უჩვეულო” და „გადატანითი მნიშვნელობის” სიტყვას (ან სახელს), როგორც მრავალ ნაშრომში გაბნეული მსჯელობა მოწმობს, ძირითადად მაინც, ნეგატიურად აფასებდა.¹მისი შედარებით დადებითი დამოკიდებულება მხოლოდ ერთგან - „პოეტიკაში” - ვლინდება: გადატანითი მნიშვნელობით სიტყვათა გამოყენების ცოდნა ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანია, „რადგან ამ უნარის ოდენ სხვისგან გადმოღება შეუძლებელია, ეს ნიჭიერების ნიშან-თვისებაა - მართლაც, მსგავსების შემჩნევის უნარი კარგად „გადატანისათვის” აუცილებელია.”²

აქ, ამ გამონათქვამში და, საზოგადოდ, მეტაფორის რაობასთან მიმართებაში სიძნელეს ან გაურკვევლობის პირობას სიტყვა „მსგავსების” არაერთმნიშვნელოვანი გაგება წარმოშობს. მართლაც, რას გულისხმობს ან მოიცავს მსგავსება - ანალოგიას, შედარებას, მსგავსის ან იმავეს მოხელთებასა თუ იკონურობას? მეტაფორის თეორიაში ამ საკითხის კვლევას ერთ-ერთი ცენტრალური ადგილი უკავია, მაგრამ აღნიშნული სფეროს უშუალო წვდომა წინამდებარე სტატიის მიზანს ნამდვილად არ წარმოადგენს.³

მოცემული თემისათვის უფრო მნიშვნელოვანი, ალბათ, ისევ არისტოტელეს შეხედულების მონიშვნაა. მსგავსების ერთადერთი, მკაცრად განსაზღვრული მნიშვნელობა, როგორც ჩანს, შეესაბამება იმას, რასაც არისტოტელე ანალოგიად მოიხსენიებს. ანალოგიას კი ის თანაფარდობათა ტოლობას უწოდებს⁴(ლათინური pro-portio-ს ტერმინ „ანალოგიასთან” გაიგივება მოგვიანებით ალბათ მაინც ციცერონის ინიციატივით მოხდა). მსგავსების ამ ძირითად (ანალოგიურ) მნიშვნელობასთან ახლოს, არისტოტელეს მიხედვით, შედარების (eïkôn) გაგებაა.

შედარება კი, განსხვავებით ანალოგიისგან, არა წყვილ სიდიდეთა თანაფარდობას, ანუ პროპორციის ოთხ წევრს, არამედ - შესადარებელთა ერთმნიშვნელოვან დამოკიდებულებას მოიცავს. სწორედ ამიტომ, არისტოტელე შედარებას მეტაფორას „უქვემდებარებს”, მას მარტივ, ქმედების არმომცველ კონსტრუქციად მიიჩნევს. მაგალითად, გამონათქვამი, „ზნეობრივი ადამიანი ოთხკუთხედია”, არისტოტელეს განმარტებით, მეტაფორაა, მაგრამ ისეთი, სადაც ორივე შემავალი ცნება (ზნეობრივი ადამიანი და ოთხკუთხედი) მიუხედავად სრულყოფილებისა, ქმედებას არ გამოსახავს⁵ (და, ალბათ, ამის გამო „პოეტიკაში” შედარებას საერთოდ არ იხსენიებს).

ამგვარი, ერთობ ზედაპირული, შემზადების შემდეგ მკითხველის ყურადღება ერთ მეტაფორულ გამონათქვამს გვსურს მივაპყროთ. ნაშრომში „სულის შესახებ”, კერძოდ, იმ ადგილას, სადაც მამოძრავებლისა და მოძრავის ურთიერთობაზე მსჯელობს, არისტოტელე გაკვრით შენიშნავს: „ახლა კი მხოლოდ მოკლედ მივუთითოთ, რომ ორგანოს მეშვეობით მამოძრავებელი ისაა, რომლის საწყისი და ბოლო ერთმანეთს ემთხვევა ისევე, როგორც შენაწევარში”.⁶

ერთი შეხედვით, შენიშვნის ჩართული სახე თითქოს მხოლოდ მეტაფორულ შედარებას გულისხმობს. თუმცა უფრო დაწვრილებითი განხილვის შედეგად შეიძლება დავინახოთ, რომ ამგვარივეა ანალოგიის (ანალოგიური მიმართების) პირობა. მართლაც, თუ „შედარების” ორივე მხარეს დავაკვირდებით, აღმოჩნდება, რომ იქაც და აქაც წყვილ-წყვილი ფარდობა გვაქვს (მისწრაფება/ორგანო და ფოსო/ბურცული). მაგრამ არისტოტელე ამ შემთხვევაში პროპორციულ თანაფარდობას საერთოდ არ ეხება. თუმცა კი, ნაწევარის მოქმედების პრინციპის აღწერას საკმაო ადგილს უთმობს - სახსარი, მისი ხედვით, ისეთი სივრცული ერთიანობაა, სადაც, როგორც წრის შემთხვევაში, ერთი წერტილი მაინც რჩება უძრავი (იგულისხმება წრის ცენტრი), იმისათვის, რომ მოძრაობის დაწყება შესაძლებელი იყოს.

სხვაგან, სხვა შემთხვევაში კი, ვთქვათ, „ნიკომახეს ეთიკაში”, არისტოტელე „ამჩნევს” და აღნიშნავს კიდეც პროპორციულ დამოკიდებულებას - „ამრიგად, სამართალი რაღაც თანაფარდობითი [ე.ი. პროპორციული] რამეა. პროპორციაში შესვლა კი - არა მხოლოდ რიცხვის თავისთავადი, არამედ თვლადის თვისებაა.”⁷ არისტოტელეს წინა მაგალითთან მიმართებით აღნიშნული თითქოს უცნაური გაურკვევლობა ცხადი ან ახსნადი სწორედ ამ შენიშვნის შემდეგ შეიძლება გახდეს.

„ნიკომახეს ეთიკაში” განხილული პროპორციის ორივე წყვილი - პირველი, - სამართლიანი განაწილების მაძიებელი ორი პიროვნება და, მეორე, - შესაბამისი მფლობელობის ორი წილი - თანაფარდობადია, რადგან თვლადია (აქ იგულისხმება, რომ პიროვნებასთან მიმართებაში განაწილების პრინციპი „ღირსების მიხედვით” უნდა დგინდებოდეს, რაც სტრატიფიცირებული სოციალური სტრუქტურისა და, შესაბამისად, თვლადი კრიტერიუმებით აღწერის პირობაა).

მაგრამ სულიერი წარმომავლობის არასივრცითი ფენომენის - სწრაფვის ან მისწრაფების და სხეულოვანი ორგანოს თანაფარდობა არაკორექტულია, რადგან ამ ორიდან პირველი არათვლადი ბუნებისაა (entelecheia/dynamis, ანუ სინამდვილე და შესაძლებლობა თვისებრივად განსხვავებულნი არიან). სწორედ ამიტომაა, რომ ნაშრომში „სულის შესახებ” პროპორცია ან ანალოგია არ გვხვდება. ამის ნაცვლად, არისტოტელე ხშირად მიმართავს შედარებას, როგორც მინიშნების საშუალებას. ასეთი „შეტყობინება” ამ ნაშრომში ყოველთვის ირიბია, მაშინაც კი, როცა თითქოს უშუალო გადატანა ხდება.

მაგალითად, იმავე ტრაქტატში არისტოტელე კვლავ მეტაფორულ შედარებას მიმართავს: „სული თითქოს ხელია; როგორც ხელი იარაღთა იარაღია, ასევე გონი ფორმათა ფორმაა, ხოლო, შეგრძნება - შესაგრძნებლის ფორმა.”⁸ ასე რომ, ადამიანის ხელი შეიძლება „იარაღთა იარაღი” იყოს, მაგრამ გონი, არა - „ხელის ხელი”, არამედ „თითქოს ხელია”.

მნიშვნელოვანი ამ შემთხვევაში სწორედ ეს „თითქოს”-აა. ცნობილია, რომ აზროვნების განვითარების ადრეულ ეტაპზე მეტაფორის ენობრივი ხორცშესხმა ორ საფეხურად ხდებოდა - თავიდან იყო მტკიცება და შემდგომ - უარყოფა. ჩვენს დრომდე მოღწეულ უძველეს წყაროებში ამგვარ შედარებათა ბევრი მაგალითია: „მაგარი, მაგრამ არა კლდე”, „მდინარე ბღავის, მაგრამ ხარი არ არის”, „მეფე კეთილია, მაგრამ მამა არ არის” და ა.შ.

არისტოტელესთან კი მეტაფორული მტკიცება-უარყოფა ერთდროულად ხდება, ხოლო სიტყვა „თითქოს” სწორედ ამ „თან არის და თან არც არის” ფუნქციის მატარებელია. ეს შემთხვევით ან არქაული ინერციის გამო არ ხდება. სხვა ნაშრომებში, სადაც არისტოტელე ანალოგიასა და პროპორციულ დამოკიდებულებაზე საუბრობს, სიტყვა „თითქოს” იშვიათად გვხვდება. ხოლო ნაშრომში „სულის შესახებ” ამგვარ „თან/თან” კონსტრუქციას ყოველ ნაბიჯზე ვაწყდებით: „გონი თითქოს თვალით ხედავდეს”, „გონი მათემატიკური საგნების მოაზრებისას მათ სხეულისგან გამოცალკევებულად იაზრებს, თუმცა ისინი მისგან გამოცალკევებულნი არ არიან”, „დრო - მსგავსად განფენისა - დაყოფადია და დაუყოფადიც”⁹ და მრავალი სხვა.

ასევეა იმ გამონათქვამებშიც, სადაც არისტოტელე თითქოს თანაფარდობას მიგვანიშნებს, მაგალითად: „არც შეგრძნების უნარის არსება და არც შეგრძნება სივრცული სიდიდე არ არის, მაგრამ ისინი რაღაც თანაფარდობასა და შემგრძნების შესაძლებლობას წარმოადგენს.”¹⁰ აქ, ალბათ, ყურადღება ერთ მნიშვნელოვან მომენტს უნდა მიექცეს. არისტოტელეს მოდელის თანახმად, შეგრძნება სულის შემადგენლობის ის ერთადერთი დონეა, სადაც გარე საგნობრივ-მატერიალურ სამყაროსთან (ან გარემოსთან) უშუალო „შეხვედრა” ხდება.

შეგრძნება, არისტოტელეს აზრით, ისევე მოქმედებს, როგორც აზროვნება (ჭვრეტა). განსხვავება კი ისაა, რომ შეგრძნების მოქმედება მიმართული გარეთ, ერთეულისკენაა, ხოლო ცოდნა ან აზროვნება - იმ ზოგადისაკენ, რომელიც სულის შიგნით არსებობს. იმისათვის, რომ სულის ერთიანობა არ დაირღვეს, შეგრძნებიდან სულის შემადგენლობაში არა სხეულოვანი ანაბეჭდი (ანუ სივრცულ-გეომეტრიული სიდიდე), არამედ საგნის გარკვეული თვისებრიობა, ანუ ფორმა (logos) შემოდის.

მაგრამ თუ არც შეგრძნება და არც, საზოგადოდ, სული სივრცული ბუნების არაა, მაშინ რას ეფუძნება სულის არსების ლოგოსური წესრიგი? და ამ კითხვაზე არაპირდაპირი პასუხი ისევ არისტოტელეს ამავე ნაშრომში („სულის შესახებ”) უნდა ვეძიოთ. როგორც ჩანს, პასუხი „ამოფარებული” ქმედებისა და მოძრაობის ცნებათა უკან არის. საგულისხმო მინიშნებას სწორედ მოძრაობის აღმძვრელის, „წმინდა” სულიერი ფენომენის, სწრაფვის ან მისწრაფების აღწერა გვაძლევს.

არისტოტელეს თანახმად, მისწრაფების უკან სურვილი, ვნება და ნება იგულისხმება. ამიტომ სულის „სივრცეში” ერთდროულად შეიძლება ერთმანეთის საწინააღმდეგო მისწრაფებანი არსებობდეს. ეს იმ შემთხვევაში, „როცა გონი სურვილებს ეწინააღმდეგება, და ეს კი მათთან ხდება, ვისაც დროის გრძნობა აქვს.”¹¹ ასე რომ, სურვილებს, რომელთა აღმძვრელი წადილი მყისიერ, ამწამიერ განხორციელებას, სიამოვნების მიღებას ესწრაფვის, გონი სწორედ მომავალი სიკეთის ან მადლის, ანუ დროის ნიშნის მიხედვით აფერხებს და აწესრიგებს. აქედან კი შეიძლება სრულიად ერთმნიშვნელოვანი დასკვნა გაკეთდეს - სულის ველში, სულის სფეროში, არისტოტელეს მიხედვით, დროითი მოწესრიგება დაშვებულია.

მაგრამ ამ შემთხვევაშიც პრობლემა კვლავ გადაუჭრელი რჩება. თუ გონი ერთდროულად არსებულ მისწრაფებებს (ან, საზოგადოდ, სულიერ ფენომენებს) შორის დროით „გადარჩევას” ახდენს, ეს დროითი დინებიდან გასვლასა და მიმდევრობის წყვეტას ნიშნავს. ამიტომ, კვლავ გასარკვევია, როგორ ხდება, ერთი მხრივ, დროითი თანმიმდევრობიდან „გასვლის” პირობებში თვით ერთიანი დროის წარმოდგენის შენარჩუნება და, მეორე მხრივ, ამ ხან ერთ, ხან მეორე და ა.შ. სულიერ მოვლენებზე გადართული გონის კვლავ ერთიან დროით თანმიმდევრობაში ჩართვა?

ამ კითხვას პასუხი წარმოდგენილი ნაშრომის მიხედვით (და ალბათ რისტოტელეს სხვა წყაროების მიხედვითაც) ვერ გაეცემა. თუმცა VI თავში ზროვნების შესახებ გაშლილი მსჯელობა რაღაც მინიშნებას მაინც გვაძლევს. „დრო - განფენის მსგავსად - დაყოფადიც და დაუყოფადიც არის”.¹²

რას ნიშნავს ეს? იმას, რომ არისტოტელე ამ შემთხვევაში სულიერ პროცესებს შესაძლებლობის სფეროს მიაკუთვნებს (სივრცეც და დროც ხომ სინამდვილეში დაუნაწევრებადად მიიჩნევა, ხოლო მოძრაობა, არისტოტელეს თანახმად, შესაძლებლობის განხორციელებისაკენ სწრაფვის ტენდენციად მოიაზრება)? მეტ გარკვეულობას ისევ მოძრაობის სახეთა არისტოტელესეული დაყოფა უნდა იძლეოდეს.

არისტოტელეს მიხედვით, თუ სივრცითის გარდა ყველა სხვა სახის მოძრაობა წყვეტადია, მაშინ, შესაბამისად, სულიერი სწრაფვებით აღძრული მოძრაობაცა და მისი „ზომაც”, ანუ დროც წყვეტადი უნდა იყოს. ეს კი იმას უნდა ნიშნავდეს, რომ არისტოტელე სულის სფეროს უშუალოდ დროის ზოგად თანმიმდევრობაში, ანუ უწყვეტ განზომილებაში არ მოიაზრებს. რაც შეეხება აზროვნების აქტს, როგორც ჩანს, აქ დრო უკვე მოდალურ მიმართებას იღებს. რადგან გონი ცალკეულ სააზროვნო საგნებს (ან ფორმებს) აკავშირებს და, ამასთან, ამ პროცესში ყოველ ნაწილს „ცალკე იაზრებს, [ის] იმავდროულად დროის დაყოფასაც ახდენს.”¹³ მეორე მხრივ, არისტოტელე იქვე გვეუბნება, რომ იმას, რაც სახეობის მიხედვით დაუყოფადია, „გონი დაუყოფად დროსა და სულის დაუყოფად ნაწილში მოიაზრებს”.¹⁴

ასე რომ, ამ ერთობ „ჩახლართული” მსჯელობის შედეგად, მეტ-ნაკლები დანამდვილებით ორი რამ მაინც შეიძლება ითქვას: პირველი ის, რომ აზროვნების სფერო და ალბათ მთლიანობაში სულის ველიც, არისტოტელეს ნააზრევიდან გამომდინარე, დროითი ნიშნით მოწესრიგებულ ფრაგმენტულ (წყვეტილ) ერთიანობად წარმოგვიდგება; და მეორე, - სასაზღვრო არეებში (შეგრძნების ორგანოები და მამოძრავებელი - სწრაფვა/ორგანო), იქ, სადაც სული სივრცულ-სხეულოვან ობიექტებს „ხვდება”, არისტოტელეს, მართალია მეტაფორულად, მსგავსებით, მაგრამ მოწესრიგების, ანუ მორგების უკვე სივრცითი (სხეულოვანი სახსარი) პრინციპი შემოაქვს.

აქვე, დაწვრილებითი განხილვის ან კვლევის გარეშე, მხოლოდ ვარაუდის სახით შეიძლება გამოითქვას მოსაზრება, რომ შემდგომი პერიოდის „დროითი კონცეფციები” დიდწილად არისტოტელეს ამგვარი განაზრების შედეგი იყო. კერძოდ, როგორც ჩანს, სივრცულ-სხეულოვანი წარმონაქმნი, ნაწევარი, ანუ სახსარი, არისტოტელეს „მიმდევრებმა” უნივერსალურ კვანძად მიიჩნიეს და წყვეტილ (ფრაგმენტულ) დროთა დამაკავშირებლადაც გადააქციეს.

არისტოტელეს მიერ მკაფიო მეტაფორული მნიშვნელობით შემოტანილი სიტყვის „ნაწევარის” (სახსრის) ლათინური შესატყვისი არტიკულუსი (articulusს) და მისგან ნაწარმოები არტიკულაცია (articulatio - დანაწევრება, დასახსვრა) სააზროვნო კულტურაში, რომიდან და ადრეული ქრისტიანობიდან დაწყებული დღევანდლამდე, მყარად მკვიდრობს. ამასთან, ისიც საგულისხმოა, რომ ეს თავდაპირველად სივრცული მიმართების ტერმინი თანამედროვე გამოთქმებში, უმეტესწილად, სწორედ დროითი ნიშნით მოწესრიგებას გულისხმობს (მაგ. „არტიკულირებული ენა, სიტყვა ან მეტყველება”, „აზროვნების არტიკულაცია” და ა.შ.).

არადა, მიუხედავად იმისა, რომ არც არისტოტელესა და არც სხვა ელინ მოაზროვნეს „სახსარი” ცნების ან თუნდაც, ტერმინის მნიშვნელობით ნახსენები არ აქვს, უეჭველია, რომ ეს სააზროვნო წარმონაქმნი შემდგომ და თანამედროვე ძირეულ “საკვანძო” წარმოდგენებთან განმაპირობებელ კავშირშია. მაგრამ იმისათვის, რომ ეს კავშირი უფრო ნათლად იყოს გამოკვეთილი, ენის დროთა განმავლობაში დანალექ გამყარებულ ასოციაციათაგან ნაწილობრივი გამოთავისუფლება მაინც ხდება საჭირო.

სიტყვა „ნაწევარის” ბერძნული შესატყვისის - „ართრონის” (arthron) შემოღება, უპირველეს ყოვლისა, არტიკულუსის დადგენილ, ჩვეულ კონტექსტს აგვარიდებს, და, მეორეც, მისი ელინური „იერი” ანტიკურ სააზროვნო სივრცეში თითქოს ხელოვნურ-პირობითად ჩართვისას (სინამდვილეში, დაბრუნებისას) წარმოქმნილ „საჩოთირო კუთხეებს” მოამრგვალებს და რაც ასევე მნიშვნელოვანია, ეს ტერმინი ელინური აზროვნების სიმბოლურ ხასიათს უფრო ნათლად გამოავლენს.

ეს ბოლო მომენტი, რა თქმა უნდა, არისტოტელეს ნააზრევთან მიმართებაშიც უნდა იყოს მნიშვნელოვანი და ყოველთვის გასათვალისწინებელი, მაგრამ განსაკუთრებული დატვირთვა მას მაინც პლატონის წარმოდგენათა განხილვისას მიეცემა. შემდგომი წერილიც სწორედ პლატონურ „კოსმოსურ-გეომეტრიულ დასახსვრას” მიეძღვნება.

_________________

1. „ტოპიკაში” არისტოტელე მეტაფორას „ქარაგმულ გაურკვევლობას” უწოდებს და მიიჩნევს, რომ მისი გამოყენება მხოლოდ სადღესასწაულო გამოსვლასა და ბუნდოვან გამოთქმათა უარყოფისას შეიძლება (იხ. „ტოპიკა”, 139ბ 33-35 და 158ბ 9-12). იმავე საკითხს არისტოტელე სხვა ნაშრომებშიც ეხება („მეორე ანალიტიკა”, „სოფისტურ დასაბუთებათა უარყოფის შესახებ” და სხვ.).

2. არისტოტელე, „პოეტიკა”, 1459, 5.

3. უფრო დაწვრილებით ამ საკითხს დაინტერესებული მკითხველი შეიძლება გაეცნოს, მაგალითად: П. Рикёр, ,,Живая метафора”. В кн. ,,Теория метафоры” М., ,,Прогресс”, 1990, 435

4. იხ. არისტოტელეს „ნიკომახეს ეთიკა”, 1131ა 30.

5. იხ. ,,რიტორიკის” III წიგნის X, XI.

6. Аристотель, ,,Одуше” X, 433b 20

7. Аристотель, ,,Никомахева этика”, 1131a 28.

8. Аристотель, ,,Одуше”, VIII, 431b 30.

9. Ibid., 431b 8, 431b 16, 430b 9.

10. Ibid. 424a 27.

11. Ibid. 433b 5.

12. Ibid. 430b 9.

13. Ibid. 430b 12.

14. Ibid. 430b 15.

წყარო

Please Share it! :)