რელიგიისა და რელიგიის თავისუფლების როლი თანამედროვე კონფლიქტურ სიტუაციებში

რუდიგერ ნოლი

ბოლო პერიოდში რელიგიას ძალადობრივ კონფლიქტურ სიტუაციებთან მიმართებაში საერთაშორისო გაზეთების პირველ გვერდებს უფრო ხშირად უთმობენ, ვიდრე ოდესმე. “მარშის სეზონმა” ჩრდილოეთ ირლანდიაში ძალადობრივი ინციდენტები გამოიწვია კათოლიკეებსა და პროტესტანტებს შორის, რამაც საშიშროება შეუქმნა სამშვიდობო პროცესს; ებრაელები და პალესტინელები იერუსალიმის წმინდა ადგილების გამო იბრძვიან; მეჩეთის რეკონსტრუქციის წამოწყება ბანჯა ლუკაში (ბოსნია-ჰერცეგოვინა) მუსლიმების წინააღმდეგ მართლმადიდებელი სერბების აჯანყების საბაბი გახდა; ბელგიურმა სასამართლომ ორი კათოლიკე მონაზონი დამნაშავედ ცნო რუანდას გენოციდში მათი როლის გამო; რუსეთი და ცენტრალური აზიის სახელმწიფოები მუქარას გრძნობენ ავღანეთის რადიკალური ისლამური თალიბების მხრიდან; ქრისტიანული და მუსლიმური თაყვანისცემის ადგილების განადგურების ფაქტებს ხშირად გადმოსცემენ ინდოეთიდან, ინდონეზიიდან, ფილიპინებიდან და შრი ლანკიდან. ყველა ეს ჰედლაინი უკვე დიდი ხნის მანძილზე მიმდინარე კონფლიქტების ახლანდელ გამოვლინებებზე მიუთითებს. ამ ჰედლაინებისა და ქვეყნების სია ერთობ გრძელია.

რელიგიური თემები საფრთხესთანაა დაკავშირებული; მთავრობებისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების შეშფოთება იზრდება; უფრო და უფრო ხშირად აღინიშნება ძალისმიერი ინციდენტის ფაქტები გაერო-ს საგანგებო მომხსენებლის ანგარიშებში რელიგიის ან რწმენის თავისუფლების შესახებ. რელიგია უფრო და უფრო მეტად ასოცირდება ძალადობრივ კონფლიქტებთან. რელიგიური თემები და მთავრობები, როგორც ჩანს, იმ გზებისა და საშუალებების სიმწირეს განიცდიან, რომლებითაც ამ ტენდენციის შეჩერებას შეძლებდნენ. აქედან გამომდინარე, ვინმემ შეიძლება ამტკიცოს – და ზოგი სწორედ ასეც იქცევა – რომ რელიგიის გავლენის სფერო უნდა შემცირდეს, რელიგია უნდა განიდევნოს პოლიტიკიდან და საჯარო ცხოვრებიდან, ხოლო რელიგიის თავისუფლების მიმართ მოქმედი საერთაშორისო სტანდარტები მხოლოდ ტრადიციულ, დიდი ხნის წინ დაფუძნებულ რელიგიებთან მიმართებაში უნდა არსებობდეს. ეს თავი საწინააღმდეგოს დამტკიცებას შეეცდება: რელიგიის ან რწმენის თავისუფლების დარღვევა გაზრდის და გააძლიერებს კონფლიქტურ სიტუაციებს. რელიგიის საზოგადოებიდან და პოლიტიკიდან დაშორების მცდელობა კი არ შეამცირებს, არამედ, გაზრდის ძალადობას.

გაცილებით ნაკლები საზოგადოებრივი ყურადღება ექცევა რელიგიის როლს კონფლიქტის პრევენციაში, არაძალადობრივი კონფლიქტის მენეჯმენტსა და თემის მშენებლობაში პოსტ-კონფლიქტური სიტუაციებისას. იმისათვის, რომ ეს პოზიტიური როლი შესრულდეს, რელიგიებს უნდა ჰქონდეთ სივრცე, რომელსაც რელიგიის ან რწმენის თავისუფლების საერთაშორისო სტანდარტები დაიცავს.

ჩვენ არ ვიხილავთ საკითხს, უნდა თამაშობდეს თუ არა რელიგია რაიმე როლს საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში. საკითხის არსი რელიგიის პოზიტიური როლის გაძლიერებაა. მიგვაჩნია, რომ რელიგიის ან რწმენის თავისუფლების სრული დანერგვა კონფლიქტის თავიდან აცილების, კონფლიქტების მშვიდობიანი მოგვარებისა და პოსტ-კონფლიქტური სტაბილურობის წინაპირობაა.

რელიგია, როგორც თანამედროვე კონფლიქტების ელემენტი

1998 წლის ოსლოს დეკლარაცია რელიგიისა და რწმენის თავისუფების შესახებ, რელიგიის ან რწმენის თავისუფლების ოსლოს კოალიციის საფუძველმდებარე დოკუმენტი, აცხადებს, რომ: “რელიგიები და რწმენები ასწავლიან მშვიდობასა და კეთილ ნებას”. მშვიდობა და შერიგება, ისევე, როგორც მეზობელზე ზრუნვა, ყველა რელიგიური დოქტრინის არსებითი ნაწილია. მაშინ, როგორ არის შესაძლებელი, რომ დღეს მოწმენი ვართ რელიგიების სულ უფრო ხშირი თანამონაწილეობისა კონფლიქტურ სიტუაციებში? თავად რელიგიები ქმნიან ძალადობას, თუ მათ სხვა ძალები იყენებენ ბოროტად?

მართლაც, ისტორიამ აჩვენა, რომ ერთი რელიგიის ექსპანსია მეორის ტერიტორიაზე ხშირად ძალადობრივი გზით მიმდინარეობდა. ინციდენტები დღემდე ხდება. კაცობრიობის ისტორიის მანძილზე, ყოველ პერიოდში დგებოდა რელიგიის მიერ ძალადობის გამოყენების გამართლების საკითხი ისეთი რელიგიური ფასეულობების დასანერგად, როგორიცაა თავისუფლება, სამართლიანობა, თანასწორობა და ადამიანთა უფლებები. მაგალითისთვის ქარისტიანობის მიერ განვითარებლი საღვთო ომის და ისლამური ჯიჰადის მოყვანა შეიძლება. ახლო წარსულში მსოფლიო ეკლესიათა საბჭოს სპეციალურმა ფონდმა დისკუსია გამართა რასიზმის აღმოსაფხვრელი, განმათავისუფლებელი მოძრაობის პროგრამის დახმარების თემაზე: იყო თუ არა ეს პროგრამა გამართლებული, - თუ ის ძალადობას იყენებდა, როდესაც აპარტეიდის სისტემის შეცვლა სხვა საშუალებებით ვერ ხერხდებოდა.

სუდანისა და მილოშევიჩის იუგოსლოვიის მაგალითი ყოველთვის სვამს ჰუმანიტარული მიზნებისთვის სამხედრო ჩარევის ლეგიტიმურობის საკითხს. 2001 წლის იანვარში მსოფლიო ეკლესიათა საბჭოს წევრმა ეკლესიებმა წამოიწყეს ძალადობის დამარცხების ათწლეულის პროგრამა და მიიღეს განცხადება “შეიარაღებული ძალადობის დროს საფრთხეში მყოფი მოსახლეობის დაცვის” თაობაზე, რომელიც ამ საკითხთან მიმართებაში სხვადასხვა რელიგიური მიმდინარეობის მრავალფეროვან დამოკიდებულებას ასახავს.

ისეთი ინციდენტები, სადაც რელიგიური რწმენა იყო მიზეზი ბოლოდროინდელი შეირაღებული კონფლიქტებისა, გაცილებით უფრო იშვიათია იმ სიტუაციებთან შედარებით, სადაც რელიგია ბოროტად იქნა გამოყენებული სხვა მიზნების მისაღწევად.

ამასთან დაკავშირებით ორი მნიშვნელოვანი ტენდენციის გათვალისწინებაა საჭირო. პირველი ტენდენცია ცივი ომის დასრულების შემდეგ შეიარაღებული კონფლიქტების ბუნების ცვლილებაა. თუ, ერთი მხრივ, შეიარაღებული კონფლიქტების წილი მეტ-ნაკლებად უცვლელია, მეორე მხრივ, 1990-იან წლებში, აღმოსავლეთ ევროპასა (განსაკუთრებით, ყოფილ საბჭოთა კავშირში) და აზიაში შეიარაღებული კონფლიქტების საოცარი ზრდა შეიმჩნევა. ამ მხრივ განსხვავდება ლათინური ამერიკია, სადაც მასშტაბური კონფლიქტების რიცხვი კლებულობს.

მეორე ტენდენცია აჩვენებს, რომ თანამედროვე კონფლიქტთა უმრავლესობა შიდასახელმწიფოებრივია და საფუძვლად უდევს ავტონომიისა და თვითმმართველობის საკითხები. ვინაიდან რელიგია და ეთნოსი ხშირად ადამიანის თვითიდენტობის გამოხატვის საშუალებაა, ანალიტიკოსები რელიგიურ და ეთნიკურ საფუძველზე აღმოცენებული კონფლიქტების ზრდას დიდ ყურადღებას აქცევენ. რეალურად, თვით რელიგია და ეთნოსი იშვიათად ხდება ამგვარი კონფლიქტების საფუძველი. ამიტომაც, ჯონ პოლ ლედერახი და ენკი რეგეერი უპირატესობას “იდენტობის კონფლიქტებზე” საუბარს ანიჭებენ, რადგან “ხშირად, მმართველი სტრუქტურების წარუმატებლობის შედეგად, ვერ ხერხდება ძირეული საჭიროებების უზრუნველყოფა, გადაწყვეტილების მიღებაში მონაწილეობა და რესურსებისა და სარგებლის თანასწორი გადანაწილება: ეს ის მახასიათებელებია, რაც ამა თუ იმ ჯგუფთან იდენტიფიკაციას მომხიბვლელს ხდის”.

გლობალიზაციის პროცესი იდენტობის ძიების აუცილებლობას ზრდის და ამ საკითხს აქტუალურობას მატებს. იმ დროს, როდესაც გადაწყვეტილების მიღება უფრო და უფრო შორდება ჩვეულებრივ ადამიანებს, როდესაც ისინი უძლურად გრძნობენ თავს იმათ წინაშე, “ვინც ძლიერია ფინანსურად, ვისაც ნაკლებად აწუხებს ეთიკური ან სხვა სახის პრობლემები, ვინც საკუთარ თავს სრულ თავისუფლებას ანიჭებს”, ერთგვაროვან ჯგუფებში იდენტობისა და სოლიდარობის საკითხი უფრო და უფრო მწვავდება.

პრობლემები მაშინ ჩნდება, როდესაც იდენტობის საკითხს მივყავართ ფუნდამენტალიზმისკენ ან ექსტრემიზმისაკენ - როგორც სეკულარიზაციის “თანამედროვე ტენდენციისათვის” წინააღმდეგობის გამწევი ძალისკენ. ეპლები ფუნდამენტალიზმს “რელგიური ბრძოლის” ისეთ სპეციფიკურ ნაწილად განიხილავს, რომლის მეშვეობითაც თვითმარქვია ჭეშმარიტი მორწმუნეები ცდილობენ რელიგიური იდენტობის ეროზიის შეკავებას, რელიგიური თემების საზღვრების დაცვას, სეკულარული სტრუქტურების და პროცესების სიცოცხლისუნარიანი ალტერნატივების შექმნას. ბრძოლის არსებითი ნაწილი რეაქციაა სეკულარული ან რელიგიური აუტსაიდერების მხრიდან რელიგიურ თემებში ჩარევაზე.”

დღეს მზარდი ფუნდამენტალიზმის მოწმენი ვართ, რაც კონფლიქტის წყაროა. ისლამურ ექსტრემისტებთან (ტერორისტებთან) ბრძოლის საჭიროება ჩენჩნეთის ომის გასამართლებლად გამოიყენეს. ძალიან ხშირად გადმოსცემენ ჰეზბოლას მოძრაობის თავდასხმების შესახებ. ასევე ხშირად გვესმის ძალადობრივი ექსტრემიზმის ამბები ისეთი ქვეყნებიდან, როგორებიცაა ინდონეზია, ინდოეთი, პაკისტანი და შრი ლანკა.

სირთულე ისაა, რომ როგორც ვილიამსონმა აჩვენა, ფუნდამენტალიზმთან ბრძოლისას:

დიალოგისა და ტოლერანტობის რეცეპტები, სამწუხაროდ, ყოველთვის არ გვეხმარება – რადგან რელიგიური ლიდერები დიალოგის მოწინააღმდეგე მონოთეისტები არიან. აქედან გამომდინარე, დიალოგი და კომპრომისი გამორიცხულია. ფუნდამენტალისტები არ არიან საუბრის წინააღმდეგნი. ხშირად ძალიან რთულია საუბრისას მათი შეჩერება. მაგრამ ამ საუბრის მიზანი არ არის საერთო პოზიციის მოძებნა, მეორე მხარის შიშებისა და ხედვის უკეთ გაგება, რითიც შესაძლებელი გახდებოდა ერთობლივი პოზიციის ჩამოყალიბება და მისი დანერგვა.

ფუნდამენტალიზმზე პასუხი ვერ იქნება საჯარო სფეროდან ან პოლიტიკიდან რელიგიის სრული განდევნა. რელიგიას, როგორც მარგინალიზირებულთა დამცველს - მაშინაც კი, როდესაც ის მზად არის ფრთხილ დიალოგში ჩასართავად - ყოველთვის ექნება პრეტენზია, ეს როლი საჯაროდ შეასრულოს. საშუალება, რომლითაც შეიძლება რელიგიური ფუნდამენტალიზმთან დაპირისპირება, არის მისი სიღრმისეული მიზეზების გარკვევა, დიალოგში რელიგიურ ლიდერებთან ერთად რიგითი მორწმუნეების ჩართვა და ტოლერანტობის იდეის გავრცელების ხელშეწყობა. ეს არის ის ელემენტი, რომელიც აუცილებლად უნდა გვახსოვდეს, როდესაც ძალადობრივი კონფლიქტების შეჩერებისას რელიგიის როლით ვინტერესდებით.

კოსოვოს მთელი კრიზისის განმავლობაში, ამ რეგიონის რელიგიური ლიდერები, ისევე, როგორც საერთაშორისო ორგანიზაციების წარმომადგენლები, ხაზს უსვამდნენ, რომ “ეს არ არის რელიგიური ომი”. გერ დუიჯზინგსმა რამდენიმე კველვაში აჩვენა, რომ “კოსოვოს მოსახლეობას თანაარსებობის ისტორია აქვს, რაც გულისხმობს ხშირ მოძრაობას მის ეთნიკურ და რელიგიურ საზღვარზე - ვაჭრობის, კულტურული დიფუზიის, რელიგიური გაცვლის და რწმენის შეცვლის გზით; ხალხის უმეტესობა არ არის ღრმად მორწმუნე და არ იცავს რელიგიურ წესებს”. თუმცა, თემის მშენებლობა რელიგიური საზღვრების სხვადასხვა მხარეს უცბად და რადიკალურად შეწყდა, როდესაც ადამიანის უფლებათა მძიმე დარღვევებმა და ომმა ქვეყანა ეთნიკური კუთვნილების მიხედვით დაყო: “რელიგიური იდენტიფიკაცია ეთნიკურ იდენტიფიკაციას დაექვემდებარა... დაყოფის ეთნიკური ხაზი უფრო მნიშნველოვანი გახდა, ვიდრე რელიგიის, იმ ფაქტის მიუხედავად, რომ ეს უკანასკნელი განაგრძობს მნიშვნელოვანი როლის თამაშს პირველის ფორმირებაში.”

კიდევ ერთი მაგალითი “რელიგიური ომის” მოხსენიებისა სუდანია. ბრიტანული კოლონიური ძალაუფლება გაერთიანდა კულტურულ და ინტელექტუალურ მუსლიმურ ელიტასთან და ამით წვლილი შეიტანა ჩრდილოეთის მუსლიმური და სამხრეთის ქრისტიანული თემების (რასაც დღეს სუდანად მოვიხსენიებთ) გახლეჩაში. პირველი ომი ჩრდილოეთსა და სამხრეთს შორის ბრიტანეთის მმართველობის დროს, 1955 წელს დაიწყო და 1972 წელს დასრულდა. მსოფლიო ეკლესიათა საბჭომ და აფრიკის ეკლესიათა კონფერენციამ მნიშნველოვანი როლი ითამაშეს 1972 წლის სამშვიდობო შეთანხმების მიღწევაში ადის აბაბაში. შეთანხმების გასაღები აღმოჩნდა სამხრეთში შავკანიანი აფრიკელი უმცირესობისთვის გარანტიის მიცემა, რომ ისინი თანასწორ პირობებში იცხოვრებდნენ, რომ მათ საკუთარი რელიგიური რიტუალების შესრულების უფლება ექნებოდათ და ჩრდილოეთის არაბულ-ისლამური უმრავლესობის პოლიტიკა არ შეავიწროებდა. ამ სამშვიდობო შეთანხმების შედეგად, სამხრეთელებს, “სამხრეთის პროვინიციების რეგიონული თვითმმართველობის კანონის” თანახმად, ფართო ავტონომიას დაჰპირდნენ. მაგრამ როდესაც 1983 წელს პრეზიდენტმა ნუმეირიმ ისლამური შარია მთელი ქვეყნის კანონად გამოაცხადა, სამხრეთელებმა დაიწყეს ომი, რომელიც დღემდე გრძელდება. თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ სუდანური ომი აშკარად რელიგიურ საზღვრებშია მოქცეული, შვედეთის სიცოცხლისა და მშვიდობის ინტიტუტის წარმომადგენელი სუზან ტურფჯელი ასკვნის, რომ “რეალურად ამ ომში – ისევე როგორც “რელიგიური ომების” უმეტესობაში – არ იბრძვიან რელიგიური რწმენის ან დოგმის გამო, ბრძოლა მიმდინარეობს თანასწორი პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური განვითარებისათვის, აგრეთვე, სოციალური სარგებლებისა და ძალაუფელბის თანასწორად გამოყენების შანსისთვის”.

ჩრდილოეთ ირლანდია შეიძლება მესამე მაგალითად მივიჩნიოთ. “უსიამოვნებები”, რომლებიც ხშირად პროტესტანტებსა და კათოლიკეებს შორის კონფლიქტამდე დაჰყავთ, სათავეს მე-17 საუკუნის პირველ წლებში იღებს, როდესაც ინგლისის სამეფოს უნდოდა, ირლანდიელი მოსახლეობა ლოიალური ინგლისელი და შოტლანდიელი მოსახლეობით ჩაენაცვლებინა. ყოველ წელს პროტესტანტი ორანჟისტები ჩრდილო ირლანდიის ქალაქებში საზეიმო მსვლელობით კათოლიკე მეფე ჯეიმს II–ის დამარცხებას აღნიშნავენ – რაც რომაული კათოლიციზმის შეურაცხყოფაა. რამდენჯერმე მსვლელობების სეზონებს მოჰყვა აჯანყებები, რომლებმაც სამშვიდობო პროცესებს საფრთხე შეუქმნა. ამან 1998 წლის “წითელი პარასკევის შეთანხმების” ხელმოწერის შემდეგ ახალი იმედები წარმოშვა. საერთო მოსაზრებას, რომ უსიამოვნებების ძირითადი შინაარსია კონფლიქტი პროტესტანტებსა და კათოლიკეებს შორის, ჯონ. დ. ბრიუერი ეწინააღმდეგება. მან პროტესტანტ ლეუენბერგის ეკლესიის თემთან შეხვედრაზე განმარტა:

ადვილია იმის დანახვა, თუ როგორ შეუძლიათ ადამიანებს, განსაკუთრებით ირლანდიის გარეთ მცხოვრებთ, აღიქვან კონფლიქტი რელიგიურად, რელიგიის მიზეზით გამოწვეულად, რელიგიური პრინციპების დაცვისთვის ბრძოლად და იმ ადამიანთა შორის დავად, ვისთვისაც რელიგიური კუთვნილება იდენტობის ძირითადი წყაროა. თუმცა, ადამიანთა უმეტესობისთვის, მათი რელიგიური მიკუთვნებულობა არ წარმოადგენს კონფლიქტის შინაარსს. “პროტესტანტი” და “კათოლიკე” უბრალოდ იარლიყებია, რომლებიც სახელმწიფოს ლეგიტიმურობასთან მიმართებაში კონტრასტულ პოზიციას წარმოადგენს.

ხშირად რთულია იმის გარჩევა, რელიგია კონფლიქტის საფუძველია თუ ის, უბრალოდ, ბოროტად არის გამოყენებული სხვა მიზნებისთვის. მაგრამ ამ ორი პოზიციის გამიჯვნა აუცილებელია. თუ რელიგია არ არის კონფლიქტის არსებითი მიზეზი, მაშინ სხვა ძირის მოძებნა იქნება საჭირო. კონფლიქტში რელიგიური თემის ჩართვა მისი გადაჭრის მიზნით, ალბათ, ნაყოფიერი იქნება. თუმცა, ჩვენი კითხვა შემდეგია: თუ რელიგია არ არის კონფლიქტის საფუძელი, მაშინ როგორ იყენებენ რელიგიას კონფლიქტის დამაჩქარებელად და მის იარლიყად?

თ.კ. ოომმენმა, ფრანსუა ჰუტარტმა და რ. სკოტ ეპლებიმ ცადეს ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა. თ.კ. ოომმენი ამბობს, რომ “რელიგია, როგორც ასეთი, არ შეიძლება საკუთარ თავში კონფლიქტის დამოუკიდებელ წყაროს მოიცავდეს.” თუ ისტორიას გადავხედავთ, მრავალჯერ შეგხვდება რელიგიები, რომლებიც საკუთარი გავლენის გავრცელების მიზნით ძალადობას მიმართავდნენ. შესაბამისად, ეს განცხადება, შესაძლოა, საკამათო გახდეს. მაგრამ როგორც ზემოთ ნახსნები მაგალითები ცხადყოფს, ისევე, როგორც სხვები, რომელთა მოხსენიება ასევე შეიძლებოდა, რელიგია ძალადობის წყაროდ მაშინ იქცევა, როდესაც მას სახელმწიფოსთან, ერთან ან ეთნოსთან აიგივებენ. შესაბამისად, ადამიანის უფლებათა იმ საერთაშორისო სტანდარტების დანერგვა და მათზე ყურადღების გამახვილებაა საჭირო, რომლებიც სახელმწიფოსა და რელიგიური თემების განცალკევებას, ან სახელმწიფოს მხრიდან რელიგიის მიმართ ნეიტრალობას დაუჭერს მხარს. მაგრამ მაშინ, როდესაც დასავლურ ქრისტიანობაში სახელმწიფოსა და რელგიური თემების გაყოფა მიღებულია, ეს ასე არ არის ისლამსა და სიხიზმში. რუსული მართლმადიდებლური ეკლესიის უკანასკნელი განცხადება სოციალური ცნებების შესახებ აღიარებს ახლო კავშირს მართლმადიდებლურ ეკლესიას, ერსა და ეთნოსს შორის, ისევე, როგორც ამ კავშირის შესაძლო საფრთხეებს:

როდესაც ერი, სამოქალაქო ან ეთნიკური, წარმოადგენს სრულად ან დომინანტურად მაკრო-კონფესიურ მართლმადიდებლურ თემს, ის შესაძლოა, გარკვეულწილად, აღქმულ იქნას, როგორც რწმენის ერთი თემი – მართლმადიდებლური ერი. ამავდროულად, ეროვნულმა გრძნობებმა შეიძლება გამოიწვიოს ისეთი ცოდვით აღსავსე ფენომენი, როგორიცაა აგრესიული ნაციონალიზმი, ქსენოფობია, ნაციონალური ექსკლუზია და ინტერ-ეთნიკური მტრობა. უკიდურეს შემთხვევებში, ეს ფენომენები ხშირად გზას უკვალავენ ინდივიდთა და ერთა უფლებების შევიწროებას, ომებს და ძალადობის სხვა გამოხატულებებს... ამგვარად, ინტერ-ეთნიკურ კონფლიქტებში მართლმადიდებლური ეკლესია არ აიგივებს საკუთარ თავს არც ერთ მხარესთან, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც ამ მხარეთაგან ერთ-ერთი აგრესიული ან
უსამართლოა.

რელიგია, როგორც მშვიდობისა და დაზავების აგენტი

იმის მიუხედავად, რომ რელიგიას ხშირად ძალადობრივი კონფლიქტების ელემენტად მოიხსენიებენ, ის “შეიძლება და უნდა თამაშობდეს კიდეც მნიშვნელოვან როლს კონფლიქტის პრევენციასა და პოსტ-კონფლიქტურ მორიგებაში” . ხშირად აღიარებენ, რომ რელიგიურ თემებს შეუძლიათ წვლილი შეიტანონ სამშვიდობო და დაზავების პროცესებში, მაგრამ გაცილებით ნაკლებად ამახვილებენ ყურადღებას და კიდევ უფრო ნაკლებად იყენებენ მას რეალურ კონფლიქტურ სიტუაციებში.

მრავალი მიზეზია საიმისოდ, რომ რელიგიებმა პოზიტიური როლის შესრულება შეძლონ. ყველა რელიგია თავისუფლების, სამართლიანობის, მშვიდობის და შერიგების ფასეულობების ერთგულია. მაგალითად, მსოფლიო რელიგიათა პარლამენტი ცდილობს ამ ფასეულობების გარშემო შემოიკრიბოს რელიგიური ლიდერები. ამ პარლამენტის 1993 წლის დეკლარაციის უმნიშვნელოვანეს ნაწილში ვკითხულობთ: “ჩვენ ვემსახურებით არაძალადობის კულტურას, ურთიერთპატივისცემას, სამართლიანობას და მშვიდობას. ჩვენ არ შევავიწროებთ, დავაზარალებთ, ვაწამებთ ან მოვკლავთ სხვა ადამიანებს. ჩვენ ვგმობთ ძალადობას, როგორც განსხვავებათა გადაწყვეტის საშუალებას”. მნიშვნელოვანია იმის ცოდნა, რომ ამგვარი ინიციატივები მხოლოდ აბსტრაქტულ დონეზე არ რჩება. უკანასკნელი ათწლეულის განმავლობაში რელიგიური თემების, როგორც კონფლიქტური სიტუაციების მედიატორობის, კომპეტენცია მნიშვნელოვნად გაიზარდა. ტრეინინგ-კურსები არაძალადობრივი მედიაციისთვის თითქმის ყველა კონტექსტში არსებობს და, შედეგად, მათი ბევრი მონაწილე უკვე ჩართულია გაყოფილ საზოგადოებებში მშვიდობისა და თემის მშენებლობაში. დაფუძნდა რამდენიმე სპეციალიზებული ინსტიტუტი (მაგალითად, სიცოცხლისა და მშვიდობის ინსტიტუტი უპსალასა და ნაირობიში), რომლებიც ღირსსაცნობ როლს ასრულებენ. 

ის, რომ რელიგიებს აქვთ სტრუქტურა ადგილობრივ, ნაციონალურ და საერთაშორისო დონეზე, სერიოზული ფაქტორია, რომელსაც ხშირად არასაკმარისი მნიშვნელობა ენიჭება. რელიგიური თემები საკუთარი კონტექსტიდან თავს უფრო ფართო, საერთაშორისო თემის ნაწილად აღიქვამენ, რომელიც ეროვნულ ან ეთნიკურ საზღვრებს ლახავს. დღეს ურიცხვი საერთაშორისო სტრუქტურა არსებობს: მონო-რელიგიური, ეკუმენური, ასევე, ინტერრელიგიურიც. ისინი ერევიან კონფლიქტურ სიტუაციაში, როგორც მესამე მხარე და მედიატორულ როლს ასრულებენ, იმის მიუხედავად, ამ კონფლიქტებს რელიგიური კომპონენტი ახლავს თუ არა. ვინაიდან თანამედროვე კონფლიქტები, მეტწილად, ადგილობრივ ან ნაციონალურ კონტექსტში მიმდინარეობს, საერთაშორისო პოლიტიკურ ინსტრუმენტებს, რომლებიც, ძირითადად, სახელმწიფოთაშორისი კონფრონტაციების მოსაგვარებლადაა შექმნილი, შეზღუდული ეფექტი აქვს. ამგვარად, ადგილობრივი თემების პოზიტიური წვლილი მზარდ მნიშვნლობას იძენს. მათი მეშვეობითა და საერთაშორისო რელიგიური ორგანიზაციების ჩარევით, კონფლიქტების გადაწყვეტა უფრო ეფექტური ხდება.

დაბოლოს, უნდა ითქვას, რომ უმრავლეს შემთხვევაში მშვიდობის დამყარება ხანგრძლივი პროცესია. რელიგიების ერთ-ერთი სტრატეგიული უპირატესობა კონფლიქტურ სიტუაციებში ხანგრძლივი თანაარსებობაა, რაც მათ პროექტებსა და ინიციატივებში გრძელვადიანი მონაწილეობის საშუალებას აძლევს. პოლიტიკოსებისგან განსხვავებით, რელიგიური თემები და მათი ლიდერები არ არიან დამოკიდებულნი ხანმოკლე წარმატებებსა და პროლემების არამდგრად გადაჭრაზე. რელიგიებს არა მხოლოდ მშვიდობისა და დაზავების იდეის გავრცელების პოტენცია აქვთ, არამედ მრავალი მაგალითი არსებობს მათ მიერ თანამედროვე კონფლიქტურ სიტუაციებში მნიშვნელოვანი წვლილის შეტანისა.

რელიგია და კონფლიქტის პრევენცია

კონფლიქტების პრევენცია, სამხედრო ჩარევის შემდგომ რეკონსტრუქციასთან შედარებით, გაცილებით უფრო ჰუმანური და ეკონომიური ალტერნატივაა. მაგრამ, როგორც წესი, კონფლიქტების პრევენციას ძალიან მცირე ყურადღება ექცევა. როგორც ეს უახლესმა ისტორიამ აჩვენა, სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპაში მთავრობები, ჯერჯერობით, უფრო დიდ ინვესტიციებს სამხედრო ოპერაციებსა და პოსტ-კონფლიქტურ რეკონსტრუქციაში დებენ.

იმისათვის, რომ სახელდახელოდ გაჩენილ კონფლიქტებზე რეაგირება მოხდეს მანამ, სანამ ისინი ძალადობრივ კონფლიქტებში გადაზრდილან, “ადრეული გაფრთხილების” მექანიზმებს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება. შეუწყნარებლობა, დისკრიმინაცია და ადამიანის უფლებათა შელახვა, განსაკუთრებით კი, უმცირესობების და რელიგიის თავისუფლების ან რწმენის შელახვა, ხშირად ძალადობის წარმოშობის ინდიკატორია. იმ ფართო ქსელების მეშვეობით, რომლებიც ხელმისაწვდომია რელიგიური თემებისთვის, ამ თემთა წარმომადგენლები საერთაშორისო ორგანიზაციებს მათ მიერ მასალების შეგროვების პროცესში ხშირად აწვდიან ადრეული გაფრთხილების სიგნალებს.

ამავდროულად, როდესაც საზოგადოებრივი ყურადღება მიპყრობილია კონფლიქტებზე, საერთაშორისო საზოგადოება ცდილობს, კონფლიქტურ მხარეებს შორის დიალოგი აწარმოოს: თუ კონფლიქტს რელიგიური მომენტიც ახლავს, ცდილობს, დიალოგი რელიგიურ თემებს შორისაც შედგეს. თუმცა, უმეტესწილად, რეალური დიალოგი უკვე დაგვიანებული შეიძლება იყოს და საერთაშორისო ორგანიზაციებს მოუწიოთ ეკონომიკური, პოლიტიკური და სამხედრო ზეწოლის გამოყენება იმისათვის, რომ კონფლიქტური მხარეები ერთ მაგიდასთან დასვან; მაშინ მათი როლი უკვე კონფლიქტის პრევენცია კი არ იქნება, არამედ კონფლიქტის მხარეებს შორის მედიატორობა. იმისათვის, რომ პოტენციურად კონფლიქტურმა მხარეებმა ურთიერთნდობა დაიმსახურონ, მათ დიალოგისთვის სივრცე სჭირდებათ; ასეთი რამ კი არსებობს მანამ, სანამ კონფლიქტი ძალადობაში გადაიზრდება. მრავალ ქვეყანაში რელიგიურმა თემებმა დიალოგისა და შეხვედრების სტრუქტურები ჩამოაყალიბეს, რაც ნამდვილად მნიშვნელოვან როლს თამაშობს რელიგიურ თემებს შორის ნდობის მშენებლობაში და ინსტრუმენტია კონფლიქტურ სიტუაციაში. თითქმის მთელ მსოფლიოში არსებობს ეკლესიათა ეროვნული და რეგიონული საბჭოები, ხანდახან კი რელიგიათშორისიც. მაგალითად, ასეთი იყო სწორედ ჭჩჩ, აფრიკის ეკლესიათა საბჭოსთან (Aფრიცა ჩოუნცილ ოფ ჩჰურცჰეს _ Aჩჩ) ერთად, რომელმაც შეძლო 1972 წელს სუდანში კონფლიქტურ მხარეებს შორის შუამავლობა. როგორც ბოსნია-ჰერცოგოვინის რელიგიათშორისი საბჭოს მაგალითმა აჩვენა, რომელიც ჭჩღP-ის მხარდაჭერით ჩამოყალიბდა, ძალიან რთულია ამგვარი ინსტრუმენტის ეფექტურ მედიატორულ საშუალებად გადაქცევა, თუ კონფლიქტი უკვე დაწყებულია. მთავრობებს არ ევალებათ ეკლესიათა და ინტერრელიგიური საბჭოების დაარსება. მთავრობის ჩარევამ შესაძლოა პროდუქტიულობას ზიანი მიაყენოს, როგორც ეს კომუნისტური დროის მაგალითებმა აჩვენა. მაგრამ მთავრობებმა უნდა დაიცვან ის სივრცე, სადაც რელიგიებს შეეეძლებათ, შეხვდნენ ერთმანეთს ეროვნულ, ეთნიკურ და რელიგიურ საზღვრებზე.

რელიგია და კონფლიქტის მედიაცია

როდესაც კონფლიქტი ძალის გამოყენების ეტაპს მიაღწევს, როგორც წესი, ირღვევა დიალოგის რელიგიური თუ სეკულარული სტრუქტურები, რომლებმაც ვერ განავითარეს საკმარისი ნდობა დიალოგში ჩართულ მხარეებს შორის. როგორც ბოლოდროინდელმა კონფლიქტებმა აჩვენა, სხვა ძალები რელიგიურ თემებს ხშირად ბოროტად იყენებენ. ამის მიუხედავად, რელიგიურ ორგანიზაციებსა და სტრუქტურებს მაინც მნიშვნელოვანი როლის შესრულება შეუძლიათ. როდესაც კონფლიქტი იწყება, ხშირად სწორედ საერთაშორისო ორგანიზაციებს შეუძლიათ ადგილობრივი თემები ერთად შეკრიბონ. ბოსნია-ჰერცოგოვინის და კოსოვოს კრიზისის შემთხვევებში, რელიგიური თემების მრგვალი მაგიდების მოწყობა ყოფილ იუგოსლავიაში სწორედ ისეთმა ორგანიზაციება შეძლეს, როგორებიცაა მსოფლიო ეკლესიათა საბჭო, ევროპულ ეკლესიათა კონფერენცია და სინდისის ფონდის მოწოდება. ამ შეხვედრებმა დააახლოვა რელიგიები და მკაფიო სიგნალი გაუგზავნა არარელიგიურ სამყაროს. ამ მრგვალი მაგიდების მოწყობის მიზანი არ ყოფილა რელიგიების გამოყენება ნაციონალური მიზნებისთვის; მათ განსაზღვრეს საერთო პოლიტიკა დახმარების ოპერაციებთან, ლტოლვილებთან და მედიასთან დამოკიდებულების კუთხით. ბოსნია-ჰერცოგოვინასა და კოსოვოში ასეთი მრგვალი მაგიდები ძალიან დაგვიანებით გაჩნდა. უფრო დროული იყო ყოფილი იუგოსლავიის მაკედონიის რესპუბლიკის რელიგიური თემების ბოლოდროინდელი ერთობლივი დეკლარაცია, დადებული 2001 წლის 13 ივნისს, რომელიც აცხადებს:

ვხელმძღვანელობთ ჩვენი რწმენის პრინციპებით, ურთიერთდაკავშირებული ვართ ერთად საცხოვრებლად და სამუშაოდ, როგორც ძმები და დები . . . ჩვენ ვგმობთ ძალადობასა და კონფლიქტს, რომელიც გადაჭრის გზების ძიების მაგივრად მხოლოდ ქაოსს ქმნის. ახლანდელი ძალადობა და კონფლიქტი არ არის დაფუძნებული რელიგიასა და ან რელიგიურ განსხვავებებზე, და ჩვენ ვგმობთ მცდელობებს, მიენიჭოს მათ რელიგიური შეუწყნარებლობის იარლიყი . . . ჩვენ მკაცრად ვეწინააღმდეგებით ჩვენით მანიპულაციის ნებისმიერ მცდელობას, ისევე, როგორც რელიგიური სიმბოლოების და ენის ბოროტად გამოყენებას ძალადობის მიზნებისათვის.

ეს დეკლარაცია საჭირო დროს გამოჩნდა, - როდესაც რელიგიური თემების კონფლიქტში ჩართვის მცდელობები ახალი დაწყებული იყო. რაოდენ მნიშნველოვანიც უნდა ყოფილიყო მსოფლიო ეკლესიათა საბჭოს და ევროპული ეკლესიების კონფერენციის როლი რელიგიური წარმომადგენლების შეხვედრის სივრცის შესაქმნელად, შეთანხმების მიღწევა შეუძლებელი იქნებოდა ადგილობრივი არასამთავრობო სექტორის, საერთაშორისო თანამშრომლობის მაკედონიური ცენტრის ხანგრძლივი მედიატორული როლის გარეშე.

თუმცა, არ არის აუცილებელი, რომ მესამე ჯგუფის ჩარევა კონფლიქტურ სიტუაციებში მოხდეს გარედან ან ზემდგომი სტრუქტურებიდან. მაგალითად, ჩრდილოეთ ირლანდიაში ადგილობრივი კორიმეელას თემი აერთიანებს ადგილობრივ ადამიანებს, განურჩევლად მათი რელიგიური ან ეთნიკური კუთვნილებისა, რათა მათ შეძლონ საერთო მშვიდობაზე დაკვირვება. ეკუმენურობის ირლანდიური სკოლა ადამიანებს კონფლიქტის ორივე მხრიდან მოგონებებისგან განკურნების პროცესში რთავს. ბოსნია-ჰერცოგოვინის ომების დროს “შავოსანი ქალები” საჯარო დემონსტრაციებს მართავდნენ ძალადობის გამოყენების წანააღმდეგ. ხორვატიაში ოსჯეს მშვიდობის, არაძალადობის და ადამიანთა უფლებების ცენტრი აწარმოებდა ტრეინინგებს ადამიანებისათვის არაძალადობრივი კონფლიქტების მედიაციის სფეროში და აგზავნიდა მათ ბიკომუნალურ სოფლებში, როგორც კი საერთაშორისო მედიატორები ტოვებდნენ იქაურობას. რაც უფრო ადგილობრივ დონეზეა ორგანიზებული ასეთი ინიციატივები, და რამდენადაც უფრო მეტად არის მასში ჩართული ადგილობრივი თემი, უფრო მეტია ეფექტურობა.

რელიგია და ომისშემდგომი თემის მშენებლობა

ომისშემდგომ სიტუაციებში, როგორც წესი, სამოქალაქო საზოგადოება აღარ არსებობს. ხშირად ასეთი სახის სტრუქტურებიდან მხოლოდ რელიგიური თემები გადარჩებიან ხოლმე. ასეთ დროს სწორედ მათ უწევთ ხალხის აზრის გამოხატვა და სამოქალაქო საზოგადოების თავიდან ფორმირება.

ყოფილი იუგოსლავიის შემთხვევაში, რელიგიაზე დაფუძნებულმა დახმარების ურიცხვმა ორგანიზაციამ საკუთარი რესურსები გააერთიანა სამხრეთ აღმოსავლეთ ევროპის პარტნიორულ პროგრმაში ჭჩჩ-ის მფარველობის ქვეშ. გადაუდებელი, საბაზისო დახმარებების პერიოდის გავლის შემდეგ, ახლა ეს ორგანიზაციები იწყებენ ხანგრძლივი განვითარების პროგრამას ადგილობრივი თემების და სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციების ჩართვით. პროგრამა ყურადღებას ამახვილებს სამ უმთავრეს საკითხზე: მშვიდობა და დაზავება, ადგილობრივი არასამთავრობო ორგანიზაციების უნარების განვითარება, რეპატრიაცია და ლტოლვილებისა და დევნილების ინტეგრაცია.

რელიგიის ან რწმენის თავისუფლების დანერგვა, როგორც მშვიდობასა და დაზავებაში რელიგიის წვლილის წინაპირობა

ზემოთქმულიდან ცხადი უნდა გამხდარიყო, რომ რელიგიის აკრძლავა პოლიტიკასა და საჯარო ცხოვრებაში არ შეიძლება კონფლიქტურ სიტუაციებში რელიგიის როლის განსაზღვრის ადეკვატური პასუხი იყოს. “რელიგიურ ექსტრემიზმთან და რელიგიით მანიპულაციასთან დაპირისპირების საკუთესო გზა . . . არის უფრო გაძლიერებული, უფრო აუთენტური რელიგია და არა დასუსტებული რელგია”. შესაბამისად, რელიგიისა და რწმენის თავისუფლების სრული დანერგვა - ისე, როგორც ეს განსაზღვრულია სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო კონვენციაში და 1981 წლის გაეროს დეკლარაციაში ყველა ფორმის შეუწყნარებლობისა და დისკრმინაციის აღმოფხვრის შესახებ - შეიცავს წინაპირობას რელიგიებისთვის, რათა მათ შეასრულონ თავისი როლი კონფლიქტის პრევენციაში, მედიაციასა და ომის შემდგომი თემის მშენებლობაში. ცხადია, მნიშვნელოვანია ადამიანთა უფლებებთან დაკავშირებული სხვა საყოველთაო და რეგიონული სტანდარტებიც, რომლებიც ეხება რელიგიის ან რწმენის თავისუფლებას, პოლიტიკურად აუცილებელი ეუთო-ს ვალდებულებების ჩათვლით. ამ სტანდარტების ერთი ნაწილი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია კონფლიქტურ სიტუაციებში რელიგიის ჩარევასთან მიმართებაში. ამ სტანდარტების ეფექტურმა დანერგვამ, იმ ჯგუფებისადმი პატივისცემის გამოხატვით, რომლებიც სხვა შემთხვევაში თავს შევიწროებულად გრძნობენ, შესაძლოა წვლილი შეიტანოს უნდობლობის შემცირებაში; ამან შეიძლება აგვარიდოს იმ საფრთხესაც, რომ რელიგიურმა შეუწყნარებლობამ ან დისკრიმიციამ კონფლიქტური სიტუაცია წარმოშვას.

იმისათვის, რომ რელიგიურმა თემებმა შეძლონ თავისი როლის შესრულება მშვიდობის შენებასა და დაზავების პროცესში, სრულიად აუცილებელია, მათ ჰქონდეთ უსაფრთხო სტატუსი საკუთარ მთავრობასთან მიმართებაში და დაცული სივრცე თვითგამოხატვისათვის. გაერო-ს ადამიანთა უფლებების კომიტეტის მიხედვით, მთავრობასთან მიმართებაში ყველა რელიგიის თანასწორობის პრინციპი აუცილებლობით არ ნიშნავს, რომ ყველა რელიგიურ თემს ამა თუ იმ სახელმწიფოში ერთნაირი სტატუსი უნდა ჰქონდეს. მაგრამ “ის ფაქტი, რომ რომელიმე რელიგია აღიარებულია, როგორც სახელმწიფო რელიგია, ან რომ ის დაფუძნებულია, როგორც ოფიციალური ან ტრადიციული რელიგია, ან რომ მისი მიმდევრები შეადგენენ მოსახლეობის უმრავლესობას, არ უნდა ნიშნავდეს, რომ მას გააჩნია იმაზე მეტი უფლება, რაც მოცემულია [საერთაშორისო სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების] კონვენციაში მე-18 და 27-ე მუხლების ჩათვლით, ან შეეძლოს სხვა რელიგიის მიმდევრების ან არამორწმუნეების დისკრიმინაცია.” ხშირად დაძაბულობის, კონფლიქტებისა და რელიგიური ექსტრემიზმის აღმოცენების მიზეზი სწორედ მთავრობების მიერ განხორციელებული დისკრიმინაცია ან უმცირესობათა თემების დისკრიმინაციისგან დაუცველობის ფაქტია. ამის საპირისპიროდ, იმ ქვეყნებში, სადაც ყველა რელიგიური თემი აღიარებულია და სარგებლობს რელიგიის ან რწმენის თავისუფლებით, ნაციონალური და ეთნიკური მიზნებისთვის რელიგიის ბოროტად გამოყენების შესაძლებლობა თითქმის არ არსებობს.

ამიტომაც, საერთაშორისო საზოგადოება განსაკუთრებული გამოწვევის წინაშეა, როდესაც მონიტორინგს ატარებს იმის გასარკვევად, შეესაბამება თუ არა ნაციონალური კანონმდებლობა და სახელმწიფო პრაქტიკა საერთაშორისოდ აღიარებულ ნორმებს. იქიდან გამომდინარე, რომ თანამედროვე კონფლიქტების უმრავლესობა შიდასახელმწიფოებრივია, ხოლო ადამიანთა უფლებების საერთაშორისო ინსტრუმენტები და ზედამხედველობითი მექანიზმები შექმნილია სახელმწიფოთშორისი კონფლიქტების აღმოსაფხვრელად, უნდა დაისვას საკითხი: არის კი მსგავსი ინსტრუმენტები და მექანიზმები ადეკვატური საწყის ეტაპზე ეფექტური ჩარევისათვის. აშკრაა, რომ ადამიანთა უფლებები მხოლოდ სახელმწიფოს საშინაო საქმედ აღარ შეიძლება ჩაითვალოს.


olerantoba

Please Share it! :)