სიძულვილის ენა

სიძულვილის ენა გამოხატვის ფორმაა, რომელიც მიმართულია ადამიანის ან ადამიანთა ჯგუფის წინააღმდეგ რომელიმე სოციალური ან ეთნიკური ჯგუფისადმი მიკუთვნებულობის გამო, როგორიცაა რასა, გენდერი, ასაკი, ეთნიკური წარმოშობა, ნაციონალობა, რელიგიური აღმსარებლობა ან მისი არ ქონა, სექსუალური ორიენტაცია, გენდერული იდენტობა, შეზღუდული შესაძლებლობა, ენა, იდეოლოგია, სოციალური კლასი, საქმიანობა, გარეგნობა (სიმაღლე, წონა, კანის ფერი და სხვ.), მენტალური შესაძლებლობები და ა. შ. ტერმინი მოიცავს როგორც წერილობით, ასევე ზეპირი კომუნიკაციის ფორმებსაც.

ეს ტერმინი ჩვენში ახალი შემოსულია. შეიძლება ამიტომაც ამ თემაზე საკმაოდ იშვიათად საუბრობენ. თუმცა, როგორც ზედაპირული ანალიზითაც ჩანს, ქართული მედია და პოლიტიკოსები სხვადასხვა ჯგუფების მიმართ ხშირად იყენებენ სიძულვილის ენას. ჯერჯერობით ქართულ მედიაში სიძულვილის ენა არ გაუანალიზებიათ, რაც პრობლემას ნათლად გამოკვეთდა და უფრო ზუსტი დასკვნების გაკეთების საშუალებას მოგვცემდა.

დისკუსიაში მონაწილეობენ თინათინ ასათიანი (კონფლიქტებისა და მოლაპარაკებების საერთაშორისო ცენტრი), ეკა აღდგომელაშვილი (ფონდი ინკლუზივი) და ბექა მინდიაშვილი (საქართველოს სახალხო დამცველთან არსებული ტოლერანტობის ცენტრი).

ეკა აღდგომელაშვილი: სიძულვილის ენაზე საუბარი დასავლეთ ევროპაში მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ დაიწყო, როცა აქტუალური გახდა იმ გამოცდილების გააზრება, რაც ორმა მსოფლიო ომმა და ომთან დაკავშირებულმა პროპაგანდამ მოუტანა მსოფლიოს. დაინახეს საშიშროება, რის წინაშეც სიძულვილის ქადაგების უკონტროლობის პირობებში შეიძლება საზოგადოება დადგეს. სერიოზული, მეცნიერული საუბარი ამ ტერმინზე გასული საუკუნის 90-იანი წლების ბოლოდან დაიწყო. ცნობილია, რომ აფრიკაში, რუანდის კონფლიქტს მედიასაშულებებით სიძულვილის პროპაგანდა უძღოდა წინ. სწორედ ამ ფაქტის შემდეგ გახდა საზოგადოებისთვის აქტუალური სიტყვის თავისუფლების დაცვასთან ერთად დაედგინათ გარკვეული ჩარჩოები და გაერკვიათ, სად გადის ზღვარი სიტყვის თავისუფლებასა და სიძულვილის ქადაგებას შორის. სიძულვილით მოტივირებული დანაშაულის და სიძულვილის ენის მიმართ ევროპის ქვეყნების კანონმდებლობა და ჩვენი კანონმდებლობაც გარკვეულ შეზღუდვებს ითვალისწინებს. მიუხედავად იმისა, რომ სიტყვის თავისუფლება ადამიანის ფუნდამენტური უფლებაა, არსებობს შეზღუდვების ჩამონათვალი, როდესაც სიტყვის თავისუფლება, შესაძლოა, გარკვეულ ჩარჩოებში მოექცეს. მაგალითად, როდესაც საფრთხეშია ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობა, საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების დროს და სხვ. თუმცა რაკიღა მოცემული დეფინიციები სხვადასხვაგვარი განმარტების საშუალებას იძლევა, არსებობს საშიშროება, რომ ეს აკრძალვები სახელმწიფომ სათავისოდ გამოიყენოს.

20 წლის წინ სიძულვილის ენაზე მეტყველება საქართველოში ჩვეულებრივი რამ იყო. როგორც მედიაში, ასევე პოლიტიკოსების გამონათქვამებში ხშირად გვხვდებოდა სიძულვილის შემცველი ფრაზები ეთნიკურ უმცირესობათა მიმართ. რა შედეგებიც მოგვიტანა ამან, და რის წინაშეც აღმოვჩნდით, ყველამ ვიცით. მრავალეთნიკურ და მრავალკონფესიურ ქვეყანაში, იქ, სადაც ცხოვრობენ სხვადასხვა იდენტობის მატარებელი ადამიანები, სიძულვილის ენის წახალისებას მძიმე შედეგები მოაქვს. ამ მხრივ საკმაოდ მწარე გამოცდილება გვაქვს, თუმცა, რა გაკვეთილები გამოვიტანეთ აქიდან, ძნელი სათქმელია.

თინათინ ასათიანი: ამ მოვლენის მიზეზი შეიძლება დაგროვილი აგრესიაც იყოს. ცნობილია, რომ სიძულვილის ენას უფრო ხშირად კონფლიქტურ სიტუაციებში მიმართავენ. თუ არ არის კონფლიქტი და მაინც უარყოფით გამონათქვამებს ხმარობ, ე.ი. თავისებური ადამიანი ხარ, ან, უბრალოდ, უზრდელი, ან რაღაც პრობლემები გაქვს. მაგალითად, „ჩარეცხილი ინტელიგენია“ რატომ უნდა ახსენო? პოლიტიკოსები ხშირად მიმართავენ სიძულვილის ენას. რასაც მე ვაკვირდები, ეს აგრესიის, ნეგატიური დამოკიდებულების გამოხატვის საშუალებაა. ადამიანი უარყოფით დამოკიდებულებას მიმიკით, ჟესტებით და ტემბრითაც გამოხატავს, და ბოლო სიტყვებსაც მოაყოლებს. სიძულვილის ენა თვითგამოხატვის ერთ-ერთი საშუალებაა, მაგრამ ისიც ძალიან მარტივი დასანახია, გარკვეული ფრაზები როგორ იქცევა სტეროტიპად ან წინასწარგანსჯად. პოლიტიკას და მედიას რაც შეეხება, ეს საჯარო სფეროა, და ამიტომაც ეს ყოველივე აქ უფრო ჩანს. მედიის უპასუხისმგებლობას, რომლის საშულებითაც ხდება სიძულვილის ენის ტირაჟირება, უკვე მივეჩვიეთ. მაგრამ სიძულვილის ენა მხოლოდ მედიისა და პოლიტიკოსების პრობლემა არ არის და სხვა ჯგუფებსაც ეხება, მაგალითად, პედაგოგებს.

ეკა აღდგომელაშვილი: სიძულვილის ენა უმეტესად არა მხოლოდ კონკრეტული ადამიანისკენ არის მიმართული, არამედ, როგორც წესი, რომელიმე ჯგუფისადმი მიკუთვნებულობა და იდენტობა ექცევა ხოლმე დარტყმის ქვეშ. სიძულვილის ენა ქსენოფობიას, ანუ ზოგადად უცხოსადმი შიშს უკავშირდება. შეიძლება გარკვეულ შემთხვევებში იდენტობის დაკარგვის შიშით გამოწვეული ფსიქიკური რეაქციაც იყოს, რომელიც ვერბალურად ასე გამოიხატება. სიძულვილის ენამ შესაძლებელია უფრო მძიმე ფორმებიც მიიღოს და დისკრიმინაციაში ან ფიზიკურ ძალადობაში - სიძულვილით მოტივირებულ დანაშაულში - გადაიზარდოს.

როდესაც სიძულვილის ენა პოლიტიკურ სივრცეში იჭრება, მაშინ იდეოლოგიურ ქსენოფობიად იქცევა. ამას ხელს უწყობს მედია. ამიტომ გვიწევს მედიის სოციალურ პასუხისმგებლობაზე საუბარი. ცხადია, მედია ანგარიშვალდებულია სახელმწიფოს წინაშეც, მაგრამ გაცილებით უფრო დიდია მისი პასუხისმგებლობა საზოგადოების წინაშე.

ბექა მინდიაშვილი: სიძულვილის ენის ქვეშ მხოლოდ ქსენოფობიური შინაარსის ტერმინოლოგიის გამოყენებას არ მოიაზრებენ. აქ იგულისხმება როლის დამაკნინებელი და სტერეოტიპულად უთანასწორო დამოკიდებულება არადომინანტური ჯგუფის მიმართ. არსებობს სიძულვილის ენის სკალა, რომელიც რამდენიმე პუნქტისგან შედგება. როდესაც მედია ან პოლიტიკოსი რაღაც ჯგუფს დამაკნინებელ სტატუსს ანიჭებს, შეგვიძლია ჩავთვალოთ, რომ ეს სიძულვილის ენაა, მაგალითად, „მეეზოვე ქურთები“. მთავარი პრობლემაა რა მოვუხერხოთ სიძულვილის ენას, როგორ შევძლოთ მისი კონტროლი.

ქართული კანონმდებლობა როგორია სიძულვილის ენასთან მიმართებით, ითვალისწინებს თუ არა სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას?

ბექა მინდიაშვილი: ჩვენი კანონმდებლობა ამ მხრივ საკმაოდ მოუქნელია და არ ახდენს სიძულვილის ენის კრიმინალიზაციას. მიუხედავად იმისა, რომ ევროპის კომისია რასიზმისა და შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ მებრძოლი კომისია რეკომენდაციის სახით უკვე მეორედ სთავზობს საქართველოს, რომ მოხდინოს სიძულვილის ენის კრიმინალიზაცია და ცვლილებები შეიტანოს სისხლის სამართლის კოდექსში, ჯერჯერობით ჩვენში ამაზე არ საუბრობენ. ბუნებრივია, კოდექსში გათვალისწინებულია სასჯელი მუქარებზე და რელიგიური ან ეთნიკური შუღლის გაღვივებაზე, მაგრამ ამ ტერმინს - „სიძულვილის ენას“ - ქართული კანონმდებლობა არ ცნობს. პირადად ჩემი დამოკიდებულება ამ საკითხისადმი უფრო ლიბერალურია. არ ვფიქრობ, რომ კრიმინალიზაციით შესაძლებელი იქნება ამ პრობლემის დაძლევა და ეს ქვეყანაში დემოკრატიული პროცესების განვითარებას წაადგება. ვფიქრობ, კრიმინალიზაცია გამოხატვის თავისუფლებას დააკნინებს. ამ პრობლემის გადასაჭრელად მნიშვნელოვანია ის, რომ სამოქალაქო სექტორმა აიღოს მეტი პასუხისმგებლობა და სამოქალაქო საზოგადოება ისე გაძლიერდეს, რომ ყოველ კონკრეტულ გამონათქვამს შესაბამისი რეაგირება მოჰყვეს. სიძულვილის ენის კონტროლი, გნებავთ, ომბუდსმენის საქმიანობის პრიორიტეტული სფეროც უნდა იყოს. ეს უფრო ქმედითი და თავისუფალი მიდგომა იქნება ამ საკითხისადმი. წინააღმდეგ შემთხვევაში ჩვენ დილემის წინაშე აღმოვჩნდებით. რომელი ჯობს, გამოხატვის თავისუფლება თუ სიძულვილის ენაზე უარის თქმა.

ბოლო გახმაურებული შემთხვევა გავიხსენოთ. როდისაც თეა თუთბერიძემ პატრიარქის შეურაცხმყოფელი ვიდეოკლიპები ფეისბუქის ქსელით გაავრცელა, თავიდან თუთბერიძის და კლიპების დამამზადებლების გაკიცხვის საჯარო კამპანია დაიწყო, რასაც შემდეგ კლიპების ავტორების სისხლისამართლებრივი დევნა მოჰყვა, რომელიც ახლა, სამართლებრივი საფუძვლის არასებობის გამო, სავარაუდოდ, შეჩერებულია. თუკი ევროსაბჭოს რეკომენდაციები კანონმდებლობაში იქნებოდა ასახული, ცხადია, კლიპების ავტორებს იპოვიდნენ და დასჯიდნენ. ვფიქრობ, გაცილებით მნიშვნელოვანი იქნებოდა, რომ ამ ფაქტს ღია დისკუსია მოჰყოლოდა იმ ტაბუდადებულ და დახურულ თემაზე, რომელზეც, ბოლო წლებია ქართული საზოგადოება საჯაროდ აღარ საუბრობს. ეკლესიის მიმართ გამოთქმული ნებისმიერი კრიტიკული აზრი მტრობად განიხილება და ანალიზის ნებისმიერი მცდელობის უგულებელყოფა ხდება.

ბოლო პერიოდში გენდერული თვალსაზრისით დისკრიმინაციული გამონათქვამებს აქტიურად განიხილავენ ფეისბუქის სივრცეში. გახსოვთ ალბათ, როდესაც შალვა რამიშვილმა რესპონდენტს ჰკითხა, უნდოდა თუ არა სექსი ერთ ცნობილ ქალბატონთან. ამ კონკრეტულმა შემთხვევამ შესაძლებლობა მისცა საზოგადოებას გახსნილიყო ამ თემებზე სასაუბროდ და კრიტიკულად და მწვავედ დაესვა ეს საკითხი. ქალთა უფლებები ჩვენთან ყოველთვის განიხილებოდა სრულიად მარგინალურ და არაფრისმთქმელ ფენომენად. როდესაც კრიტიკული ზღვარი გამოჩნდა, სიძულვილის შემცველი გამონათქვამების სახით, მაშინვე გაჩნდა დისკუსიაც. პირველად ვარ მომსწრე იმისა, რომ ქალთა უფლებებზე საჯაროდ კრიტიკულად და ხისტად საუბრობენ, თუნდაც ისეთ დახურულ კლუბში, როგორიც ფეისბუქია. ასევე წინააღმდეგი ვარ მუჰამედის კარიკატურების გამოქვეყნების გამო ადამიანების დასჯისა და ვემხრობი პროტესტის იმ ფორმას, რომელსაც იტალიის ეკონომიკის მინისტრმა მიმართა. მან მაისურზე დაიხატა ეს კარიკატურები იმ რეაქციაზე პროტესტის ნიშნად, რაც ამ კარიკატურების დაბეჭდვას მუსლიმური სამყაროს ნაწილში მოჰყვა. გამოხატვის სრული თავისუფლება უნდა არსებობდეს და მე უფრო იმ მიდგომის მომხრე ვარ, როცა, საზოგადოების დიდი ნაწილისთვის მიუღებელ გამოხატვის ფორმას, მაგალითად, უხამსობას, ალტერნატიულ შესაძლებლობას ვუპირისპირებთ. ამერიკის სასამართლო გვეუბნება, რომ დამწვარ დროშას ახალი დროშა უნდა დაუპირისპირო. თავისუფლების ამ ხარისხამდე მისვლა უფრო სწორი გამოსავალი მგონია, ვიდრე კანონმდებლობით სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა. შეზღუდვით და კრიმინალიზაციით საზოგადოებაში სიძულვილის ენას ვერ აღმოვფხვრით. საზოგადოება ხშირად ისევე იქცევა, როგორც პატარა ბავშვი: როცა მშობელი რაღაცას უკრძალავს, ეს „რაღაც“ ბავშვისთვის უფრო მეტად მიმზიდველი ხდება. შეიძლება ამ აკრძალვამ უფრო მეტი აგრესია გააჩინოს.

კრიმინალიზაცია ერთი თემაა, მაგრამ, მეორე მხრივ, ალბათ უსამართლობაა, როდესაც იმ თანამდებობის პირების წინააღმდეგ, რომლებიც ქსენოფობიურ და ჰომოფობიურ გამონათქვამებს იყენებენ, საზოგადოებას არანაირი ბერკეტი არ გააჩნია. ისინი თანამდებობებსაც ინარჩუნებენ და არც სიძულვილის ენაზე ამბობენ უარს.

ბექა მინდიაშვილი: ვფიქრობ, რომ ლიბერალური დამოკიდებულება საზოგადოებას უფრო მეტ პასუხისმგებლობას აკისრებს, და ვთვლი, რომ მოქალაქეებმა პასუხისმგებლობა არ უნდა გადააბარონ ხელისუფლებას. ჯობს მეტი ვიზრუნოთ იმაზე, რომ საზოგადოება სენსიტური გახდეს ამგვარი გამონათქვამების მიმართ, ვიდრე ხელისუფლებას კონკრეტული ადამიანების დასჯა მოვთხოვოთ.

ეკა აღდგომელაშვილი: იმ ქვეყნებში, სადაც კანონმდებლობით არის შეზღუდული სიძულვილის ენა, ძალიან კონკრეტული ჩამონათვალი არსებობს, რა ისჯება. იქ ტრადიცია არსებობს და დავა მხოლოდ იმის თაობაზე მიმდინარეობს, რა ტიპის გამონათქვამები უნდა შედიოდეს ამ სიაში. ცალკეა განსაზღვრული ჯგუფები - რასა, ეთნიკურობა, რელიგიური მიკუთვნებულობა, სქესი და ა.შ. მეორეა - გამონათქვამების სიმძაფრე. გავიხსენებ ორ შემთხვევას, რომლებიც საკანონმდებლო ცვლილებების საფუძველი გახდა. ორივე ევროპულმა ადამიანის უფლებათა სასამართლომ განიხილა. „ფორისონი საფრანგეთის წინააღმდეგ“. ფორისონი მეცნიერი გახლდათ, რომელმაც ერთ-ერთი ფრანგული ჟურნალისათვის მიცემულ ინტერვიუში ნაცისტურ ბანაკებში არსებულ გაზის კამერებს მითი და გამონაგონი უწოდა. ამისათვის დააჯარიმეს როგორც თავად მეცნიერი, ისე ჟურნალი, რომელმაც ინტერვიუ დაბეჭდა. სწორედ ამ შემთხვევის შემდეგ შეიტანეს ცალკე მუხლად ფრანგულ კანონმდებლობაში ის, რომ ანტისემიტური გამონათქვამები ისჯება. იყო მეორე საქმეც - „ჯერსილდი დანიის წინააღმდეგ“. ჟურნალისტმა ეთერში გაუშვა ინტერვიუ ექსტრემისტული დაჯგუფების წარმომადგენელთან, რომელიც რასისტულ გამონათქვამებს იყენებდა. ჟურნალისტი ემიჯნებოდა რესპონდენტის პათოსს, მან მხოლოდ ტირაჟირება გაუწია სიძულვილის ენას, მაგრამ მაინც დასაჯეს.

რაც შეეხება თეა თუთბერიძის საქმეს, ჩვენ იმაზეც ვერ შევთანხმებულვართ, პატრიარქი შეიძლება თუ არა იყოს საჯარო პირი. მრევლის დიდი ნაწილი თვლის, რომ ის რელიგიური სიმბოლოა და ამიტომ მისი შეურაცხყოფა არ შეიძლება. მეორე მხრივ, მაგალითად, პრეზიდენტის კარიკატურას ან დაცინვას საზოგადოება გაცილებით უფრო რბილად უყურებს. რაც შეეხება ბექას ნახსენებ ალტერნატივებს, ვერ დავეთანხმები. შეიძლება ვინმემ საჯაროდ მოუწოდოს ხალხს ვინმეს ან რაიმეს დარბევის ან განადგურებისკენ, რასაც შეიძლება სიძულვილით მოტივირებული დანაშაული მოჰყვეს, ანუ სიძულვილის ენა გახდეს დანაშაულის წამქეზებელი. კანონმდებლობის არქონა დიდ პრობლემებს უქმნის კონკრეტული ჯგუფის წევრებს, რომლებსაც არა აქვთ საშუალება თავი დაიცვან. მაგალითად, ყველას გახსოვთ გია ჭანტურიას დისკრიმინაციული გამონათქვამები სხვადასხვა ჯგუფების მიმართ. „ფონდმა ინკლუზივმა“ დახმარებისთვის მიმართა ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციას, მაგრამ რადგან არ გვაქვს სათანადო კანონმდებლობა, ვერ შევძელით მოგვეხდინა ამ შეურაცხყოფის იურიდიული იდენტიფიცირება. კანონის არქონამ ეს საშუალება მოგვისპო. რაც შეეხება საზოგადოების აქტიურობას, მეც გეთანხმებით. ვთვლი, რომ სიტყვისა ხმებით. ვთვლი, რომ სიტყვისა უმნიშვნელოვანესი მონაპოვარია და კანონით რეგულირებას ალტერნატიული ფორმები და სამოქალაქო საზოგადოების აქტიურობა სჯობს, თუმცა ყველაზე უფრო მნიშვნელოვნად მაინც მედიის თვითრეგულაციის ფორმები მიმაჩნია.

მოქალაქემ, რომელიც თავს შეურაცხყოფილად გრძნობს, შეიძლება სარჩელი შეიტანოს, მერე ეს საქმე საზოგადოების მსჯელობის საგნადაც იქცეს, მაგრამ გარკვეული საბაზისო იურიდიული საფუძვლის გარეშე კონკრეტული პირებისთვის პასუხისმგებლობის დაკისრება შეუძლებელია. ვერც იმას ვიტყვით, რომ დღეს ჩვენს ქვეყანაში სიტყვის თავისუფლების მხრივ კარგადაა საქმე. განსაკუთრებით ეს ტელემედიას ეხება. ორი წლის წინ, როდესაც „იმედი“ დახურეს, შინაგანად ალბათ ყველას გაუჩნდა პროტესტის გრძობა, მაგრამ რა უნდა მოგვემოქმედებინა, არ ვიცოდით არც მაშინ და არც ახლა ვიცით. თუმცა ისიც აუცილებლად აღსანიშნავია, რომ „იმედის“ გადაცემებში ხშირად ხდებოდა სიძულვილის ენის ტირაჟირება. არ მახსოვს, რომ გადაცემა „დროებაში“, რომელსაც გიორგი თარგამაძე უძღვებოდა, ერთი სიუჟეტი მაინც არ ყოფილიყო რომელიმე ჯგუფის დისკრიმინაციისკენ მიმართული. ერთ სიუჟეტს გავიხსენებ, რომელიც დემოგრაფიულ პრობლემას ეხებოდა. ჟურნალისტი სამშო ბიაროში მივიდა, ჩანაწერების ჟურნალი მოითხოვა და თქვა: აი, ნახეთ, რამდენი მამედოვია დაბადებულიო. ეს არ ყოფილა უბრალო არაპოლიტკორექტულობა, ქსენოფობიურობა „იმედის“ იდეოლოგიის ნაწილი იყო.

ბექა მინდიაშვილი: ალბათ, ამ მხრივ აქტიურად უნდა იმუშაოს მედიასაბჭომ, რომელიც შეფასებას მისცემს სიძულვილის ენის ნებისმიერ გამოვლინებას, იმიტომ, რომ, როგორც წესი, სიძულვილის შემცველ გამონათქვამებს გარკვეული ქმედებები მოსდევს ხოლმე. „რუსთავი 2“-ზე გავიდა სიუჟეტი იმის თაობაზე, რომ რუსთავში, ერთ-ერთი სკოლის გვერდით, იეჰოვას მოწმეებმა დარბაზი ააშენეს. სიუჟეტში ამ თემაზე ექვსი ადამიანი ალაპარაკეს, მათ შორის მხოლოდ ერთი იყო იეჰოვას მოწმე. დანარჩენები სკოლის გვერდით ამ სალოცავის არსებობას აპროტესტებდნენ. ერთი სასულიერო პირიც ალაპარაკეს, რომელმაც თქვა, რომ ჩვენი ტრადიციების გადასარჩენად ყველანაირად უნდა დავუპირისპირდეთ იეღოვას მოწმეებს. სიუჟეტს ძალიან მალე - ორ დღეში - მოჰყვა იეჰოვას მოწმეთა ოფისის დარბევა და ორი ადამიანის ცემა.

ეკა აღდგომელაშვილი: ჩვენთან შეიქმნა მედიასაბჭო, რომელმაც ვერ იმუშავა.

ბექა მინდიაშვილი: უფრო აქტიურები უნდა ყოფილიყვნენ, მოეძიებინათ ეს ფაქტები, აღენუსხათ და ა. შ. ბევრ ქვეყანაში მუშაობს მედიასაბჭოს მექანიზმი. მათში არ მონაწილეობენ ტაბლოიდური მედიასაშუალებები, დანარჩენები კი აქტიურად არიან ჩაბმულნი ამ საქმეში, ეს არეგულირებს მედიას და ნორმების დაცვის გარანტიაა. საზოგადოებრივი ინსტიტუტები მკაფიოდ და აგრესიულადაც კი უნდა გამოდიოდნენ სიძულვილის ენის და ქსენოფობის გამოვლინების წინააღმდეგ. მაშინ აღარც სახელმწიფოს ჩარევაზე იქნებოდა საუბარი. სიძულვილის ენის კრიმინალიზაცია ჩვენს ჰიბრიდულ რეალობაში, როდესაც ერთდროულად ვაწყდები დემოკრატიზაციასაც და ავტორიტარიზმსაც, სახელმწიფოს მწვანე შუქს მისცემს, რომ კანონმდებლობა რეპრესიისთვის გამოიყენოს.

ძალიან მნიშვნელოვანია, და ამას უფლებადაცვითი გამოცდილებაც გვიჩვენებს, რომ ის ჯგუფები, რომლებიც სიძულვილის ენის არეალში ექცევიან და რომელთა უფლებებიც ილახება, ანუ უმცირესობები, აქტიურები იყვნენ. სანამ თვითონ არ ილაპარაკებენ მათ მიმართ გამოყენებული დისკრიმინაციის სხვადასხვა ფორმების შესახებ, არაფერი შეიცვლება. სხვებმაც უნდა ილაპარაკონ, მაგრამ თვითონ ჯგუფების მონაწილეობის გარეშე სასურველ შედეგს ვერ მივიღებთ.


ეკა აღდგომელაშვილი: ჩვენი ორგანიზაციის - „ფონდი ინკლუზივის“ - მიმართაც ხშირად მომისმენია ამ ტიპის საყვედური - განსახილავი საქმეების საჯარო სივრცეში გადმოტანა უნდა ხდებოდესო. ხშირად უთქვამთ, მე კი ვიაქტიურებ, მაგრამ თქვენც უნდა ჩანდეთო. იგივე სიტუაციაა, როდესაც ოჯახურ ძალადობაზეა საუბარი. თუმცა, ჩემი აზრით, არ არის აუცილებელი ოჯახური ძალადობის მსხვერპლი იყო, იმისათვის, რომ ოჯახური ძალადობა გააპროტესტო.


თინა ასათიანი: მე პროცესების მიმართულებით მაინტერესებს მუშაობა. თვითონ საკითხზე მუშაობა მოიცავს საფეხურებს, რომლებსაც ჩვენ ახლა გადავახტით. მეჩვენება, რომ ცოტა ნაჩქარევია დღეს სიძულვილის ენაზე საუბარი. თუ დინამიკაში შევხედავთ, რა სიტუაცია იყო წლების წინ ამ საკითხთან დაკავშირებით, ვნახავთ, რომ მაშინ თითქმის არავის უჩნდებოდა დისკომფორტი ლანძღვა-გინების სმენისას. დღეს, როცა სიძულვილის შემცველი ფრაზები გვესმის, უკვე რეაქცია გვაქვს და არამარტო სპეციალისტები ლაპარაკობენ ადამიანის უფლებებზე, სტერეოტიპებზე და ა.შ., არამედ ჩვეულებრივი მოქალაქეებიც გააქტიურდნენ. ყველაფერში გეთანხმებით, მაგრამ საკითხი სხვა ასპექტში მინდა განვიხილო. თქვენ მხოლოდ ქსენოფობიაზე ისაუბრეთ. ჩემთვის არ არის ცხადი ამა თუ იმ შემთხვევაში რა არის სიძულვილის ენის მიზეზი. ავიღოთ ორი სხვადასხვა სიტუაცია - ერთია, როდესაც სიძულვილის ენა, ვთქვათ, „იმედის“ ეთერიდან ისმოდა, და მეორეა - როდესაც გაგანია კონფლიქტის დროს მიმართავენ ადამიანები ამგვარ გამოთქმებს. მესმის, რომ კანონზომიერებები ერთი და იგივე შეიძლება იყოს, მაგრამ ყველა კონფლიქტს ერთნაირი გამომწვევი მიზეზი ხომ არა აქვს? შეიძლება საკითხს ვართულებ, მაგრამ კონფლიქტური სიტუაციები ერთმანეთისგან განსხვავდება და ყველას ერთნაირად რომ მივუდგეთ, შეცდომა იქნება. საჭიროა კვლევები.


კონკრეტულად სიძულვილის ენას საქართველოს მედიაში ჯერჯერობით არავინ იკვლევს. აღმოჩნდა, რომ სოციოლოგიური კვლევები არ არსებობს, მაშინ როდესაც, მაგალითად, რუსეთში, რამდენიმე ასეთი კვლევაა განხორცილებული.

თინა ასათიანი: ერთმა ერევნელმა ჟურნალისტმა რვა აგისტომდე ჟურნალისტმა რვა აგისტომდე საინფორმაციოს, „ვესტის“, გამოშვებებიდან ამოკრიფა გამონათქვამები საქართველოს შესახებ, და აღმოჩნდა, რომ ამ გამონათქვამების საფუძველზე შეიძლებოდა ომის წინასწარმეტყველება. მათ, ვისაც ტრენინგებს ვუტარებ, ვასწავლი, რომ, რაც არ უნდა დარწმუნებულები იყვნენ კონფლიქტის მიზეზებში, საკითხებს უნდა ჩაუღრმავდნენ და ნაუბადევად არ გამოტანონ დასკვნები. სიტუაციები ძალიან რთულია, კომპლექსურია. მე, როგორც სოციალურმა ფსიქოლოგმა, ვიცი, თუ აგრესია ფრუსტრაციაზეა დაფუძნებული და აქედან მოდის, მაშინ შეიძლება სიძულვილის ენის მიზეზი ისიც იყოს, რომ ადამიანმა გამოხატვის მხოლოდ ეს ფორმა იცის და სხვა არ ეხერხება. გაბრაზებულია და უნდა, რომ მწარედ და მკვახედ თქვას რაღაც. ამიტომ მიმაჩნია, რომ აუცილებელია განათლება, სამოქალაქო საზოგადოების აქტიურობა ამ მხრივ. ჩვენ ხშირად იმაზეც ვერ შევთანხმებულვართ, რა არის და რა არ არის სიძულვილის ენა. რაც შეეხება კანონმდებლობით მის აკრძალვას, არა მგონია, რომ ამან შედეგი გამოიღოს. თუკი სახლმწიფო 500 ლარიან ჯარიმას მომისჯის, რა თქმა უნდა, უფრო გავბრაზდები და შეიძლება შემდეგ უარესადაც კი მოვიქცე.

საქართველოს პრეზიდენტმა ზვიად გამსახურდიამ თქვა, რომ „აფხაზი ერი არ არსებობს“, რამაც ალბათ, შეუწყო ხელი აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის კონფლიქტების გაღვივებას. დღეს როგორი მდგომარეობაა ამ მხრივ, ყველაზე ხშირად ვის წინააღმდეგაა მიმართული სიძულვილის ენა?

ბექა მინდიაშვილი: საბჭოთა პერიოდის ნარატივი კოსმოპოლიტური იყო და იმ დროს ცალკეული ეთნიკური ჯგუფების მიმართ მედიაში სიძულვილის შემცველ ქსენოფობიურ ფრაზებს იშვიათად შეხვდებოდით. სამაგიეროდ იყო იდეოლოგიური წნეხი. როდესაც აკრძალვა მოიხსნა და სიტყვის თავისუფლება დაშვებულ იქნა, ერთ-ერთი მიზეზი სიძულვილის იმ ნაკადისა, რაც მაშინ ეთნიკური უმცირესობების მიმართ წამოვიდა ქართველი არაფორმალების და კულტურის მოღვაწეების მხრიდან, შეიძლება სწორედ ადრინდელი იდეოლოგიური წნეხი და აკრძალვები იყო. როგორ შეიძლება შეფასდეს ტერმინები - „აფსუა აფხაზები“, „ჩამოთესლილები საქართველოს ტერიტორიაზე“? ან გამუდმებული საუბარი იეღოველებზე, მსოფლიო შეთქმულებაზე ქართველებთან მიმართებში? ამ ფლანგზე 1989 წლიდან ძალიან აქტიური იყო ზვიად გამსახურდია და მისმა რიტორიკამ გამოიწვია ბევრი სტერეოტიპის გაჩენა ეთნიკური უმცირესობების მიმართ მედიაში. მაგრამ მაშინ არა მხოლოდ პოლიტიკოსები, არამედ მეცნიერებიც ჩაებნენ შუღლის გაღვივებაში. თითქმის მთელმა ქართულმა საზოგადოებამ, ფიგურალურად რომ ვთქვათ, უთხრა აფხაზებსა და ოსებს, აღარ გვჭირდებითო. იქიდანაც ზუსტად ისეთივე სიძულვილი წამოვიდა, რასაც მალევე ომები მოჰყვა. იმ დროიდან მე მხოლოდ ხუთიოდე თამამი ადამიანის წერილები მახსენდება, სადაც ავტორები ცდილობდნენ ამ სიძულვილს წინ აღდგომოდნენ. შევარდნაძის პერიოდში ტაბუდადებული იყო ეს საკითხი, შემდეგ კი ისევ იჩინა თავი გამოხდომებმა სომხებისა და ქვემო ქართლში მცხოვრები აზერბაიჯანელების მიმართ. 2002 წლიდან მოკიდებული ქართულ ბეჭდურ მედიაში გახშირდა არმენოფობიური გამონათქვამები. მაგალითად,

გაზეთ „ასავალ-დასავალში“ გამოქვეყნდა წერილები, სადაც ეჩმიაძინი „ჩეჩმიაძინად“ იყო მოხსენიებული, ეს კი უკიდურესი შეურაცხყოფაა. ქართულ გაზეთებში დღესაც ხშირად წერენ, რომ სომხებს უნდათ წაგვართვან მიწა, კულტურა, გავიდნენ შავ ზღვაზე და ა.შ. რაც კი რამ გვაქვს, ყველაფერი უნდათ მიითვისონ, „ვეფხისტყაოსნიდან“ დაწყებული, ქართული ტაძრებით დამთავრებული. მეორე თემაა რელიგიური უმცირესობების მტრულ ძალად წარმოჩენა ქართულ მედიაში. წერენ, რომ დასავლურ მასონურ გლობალიზმს ქართული იდენტობის წაშლა უნდა. ბეჭდური მედიისთვის ეთნიკური ნიშნით არმენოფებიაა დომინანტური ვექტორი, რელიგიური ნიშნით კი - „იეღოველები“. თუმცა ამასთანავე ისიც აღსანიშნავია, რომ ნებისმიერი სახის მედიაში ყოველთვის საუბრობენ, რომ ჩვენ ყველაზე ტოლერანტული ერი ვართ და, მაგალითად, ებრაელებს არაფერს ვერჩით. ლოკალურად - აქ მართლაც არ ერჩიან ებრაელებს, თუმცა შეთქმულების კონტექსტში ებრაული თემა აქტიურად განიხილება ხოლმე.

რა შეიძლება ასაზრდოებდეს სიძულვილის ენას? აღსანიშნავია ისიც, რომ ჩვენს საზოგადოებას ძალიან ხშირად არ უჩნდება პროტესტის გრძნობა სიძულვილის ენის მიმართ.

ეკა აღდგომელაშვილი: აქ ერთი საკითხია ძალიან მნიშვნელოვანი. ნებისმიერი სოციალ-პოლიტიკური კრიზისის დროს სოციალური ფობიები, როგორც წესი, ძლიერდება ხოლმე. სხვადასხვა ეტაპზე შეიძლება სხვადასხვა ჯგუფის მიმართ იყოს გამოხატული ფობია. კრიტიკულ სიტუაციაში მუდმივად ვეძებთ ხილულ მტერს, განტევების ვაცს, ეს შეიძლება იყოს რომელიღაც ჯგუფი, რომელზედაც შეიძლება ვიფიქროთ რომ რაღაცას, ჩვენს კუთვნილს ითვისებს - ან კულტურას, ან ტერიტორიას, ან ჩვენს კუთვნილ სამუშაოს. ჩვენთან, საქართველოში, განსაკუთრებით წინასაარჩევნოდ ძლიერდება ხოლმე ქსენოფობიური რიტორიკა, რადგანაც ელექტორატის სოციალურ ფობიებზე თამაში ძალიან მომგებიანია.

თინათინ ასათიანი: ზოგჯერ შეიძლება შიშითაც იყოს გამოწვეული ის, რომ ადვილად ვეგუებით სიძულვილის ენას, მაგრამ რად მინდა შიში, როდესაც პოლიტიკოსების მიმართ ხშირია იმედგაცრუება. ერთი პოლიტიკოსი ლანძღავს მეორეს, სწორედ იმას, ვინც მე იმედები გამიცრუა, რასაც, ცხადია, მივესალმები, ჩემს სათქმელს ამბობს და იმიტომ. შეიძლება ჩვენი საზოგადოება ზედმეტად ნევროტულია, მაგრამ როდესაც უზომო რაოდენობის იმედგაცრუებაა, შიშები აღარაა აქტუალური. დღევანდელ პოლიტიკურ ვითარებაში, როდესაც ყველაფერი სწრაფად იცვლება, სწრაფად ვვითარდებით, ყველა ვერ ახერხებს აჰყვეს განვითარების ტემპს და ხშირია აგრესია. ამ დროს გამოდის პოლიტიკოსი და ამბობს იმას, რასაც ცხელ გულზე მეც ვიტყოდი.


ეკა აღდგომელაშვილი: აქ ჩვენ მტრის ხატების გამოყენებაზე ვსაუბრობთ. გასაგებია, რამაც გამოიწვია აგრესია, მაგრამ ქართველი ჟურნალისტები ომის შემდეგ ხშირად წერდნენ - „ოსი მაროდიორები“, „ოსი მკვლელები“, „ოსი ბანდიტები“. ამგვარი ფრაზები კონფლიქტის დარეგულირებას, მოგვარებას ან სამომავლოდ რაიმე პოზიტიურ ცვლილებას ემსახურება? არ ვიცი, შეიძლება ეს ფრაზები აგრესიითაც იყო გამოწვეული. გავიხსენებდი იმასაც, რომ აგვისტოს ომის შემდეგ თბილისის ფორუმზე გაჩნდა ტერმინი „ღრუსები“. რუსოფობიამ წალეკა ინტერნეტსაშუალებები. ეს პრობლემა მარტო ჩვენთან არ დგას, მაგალითად, BBC-მ ჩაატარა კვლევა და ამოჩნდა, რომ გარკვეული სუბკულტურის წარმომადგენლები მტკივნეულად განიცდიან სტეროტიპულ გამონათქვამებს. შედეგად, BBC-მ ხმარებიდან ამოღო გამოთქმები „ისლამისტი ტერორისტი“, „ინდუსი ქურდი“, ცდილობენ, რელიგიურ მიკუთვებულობაზე აღარ გაამახვილონ ყურადღება.

ბექა მინდიაშვილი: ეს სწორი მიდგომაა, იმიტომ, რომ შეუძლებელია ისლამი ან ქრისტიანობა, ან ინდუიზმი იყოს დანაშაულის მიზეზი. შეიძლება ცალკეულ შემთხვევაში ამანაც ითამაშოს გარკვეული როლი, მაგრამ სიძულვილის განმსაზღვრელი ან განმაპირობებელი ეს ნაკლებად იქნება. ასევე არ შეიძლება თქმა, რომ რუსეთი მტერია ყოველივე ქართულისა. შეიძლება ილაპარაკო მთავრობაზე, იმპერიულ პოლიტიკაზე, მაგრამ არანაირად - მთელ ერზე.

ეკა აღდგომელაშვილი: ამგვარი ტიპის ისტერიის აგორება მედია-სივრცეში ჩვეული ამბავია. დამკვეთების აღმოჩენაც არ არის ძნელი. ერთი მხრივ, ეს შეიძლება იყოს პოლიტიკოსი, რომლისთვისაც საზოგადოების სოციალურ ფობიებზე თამაში მომგებიანია, მეორე მხრივ - ყვითელი პრესა, რომელსაც უნდა ტირაჟი გაზარდოს და სკანდალებს ეტანება. ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში კონკრეტული დაინტერესებული პირები შეიძლება გამოვლინდნენ.


თინათინ ასათიანი: უმიზეზოდ არაფერი ხდება - ეს გასაგებია. სტერეოტიპი, რომელიც ლამისაა სალანძღავ სიტყვად ვაქციეთ, არსებობს, განზოგადებებიც არსებობს. მაგრამ როგორც კი მოვისმინე რამდენიმე განზოგადება, რაღაც დისკომფორტი შემექმნა. სტერეოტიპები პიროვნებისა და სოციალური ჯგუფების ღერძია, სტერეოტიპების გარეშე ძალიან დავიბნეოდით. რაღაც დონის განზოგადება, ცხადია, უნდა არსებობდეს, მაგრამ, მეორე მხრივ, უკიდურესობაში ვვარდებით. თქვენ ყველა ჯგუფი - რელიგიური, ეთნიკური, გენდერული - ერთ ქვაბში მოაქციეთ და ყველაფერი ეკა აღდგომელაშვილი ფობიას მიაწერეთ. სხვადასხვა ჯგუფის მიმართ დამოკიდებულებას სხვადასხვა მიზეზი განსაზღვრავს. ზოგ შემთხვევაში სიძულვილის ენის გამომწვევი მიზეზი შეიძლება იყოს ფობია, ზოგ შემთხვევაში - არა.


ეკა აღდგომელაშვილი: სოციალური ფობიებისგან არცერთი საზოგადოება არ არის თავისუფალი. ევროპაში, რომელმაც სხვადასხვა სოციალური ფობიების დაძლევა ნაბიჯ-ნაბიჯ მოახერხა, დღეს ხელებდაკაპიწებულნი ებრძვიან ისლამოფობიას, რომელიც ძალიან ძლიერია. ბუნებრივია, გარკვეული დინამიკა არის, ერთი ფობიის ადგილს მეორე იკავებს. მაგრამ იქ რეგულაციის მექანიზმები არსებობს. იმისდა მიუხედავად, თუ რითია გამოწვეული სიძულვილი, ამას წინააღმდეგობა ხვდება საზოგადოების ნაწილის და სახელმწიფოს მხრიდან. სწორედ ამ ფობიების ერთ-ერთი გამოხატულებაა სიძულვილის ენა. მოსაძებნია მისი დარეგულირების ფორმები. საშიშროება, რომ ხელისუფლებამ შეიძლება სათავისოდ გამოიყენოს კანონი, ცხადია, არსებობს. თუმცა მაინც მომხრე ვარ სიძულვილის ენის კრიმინალიზაციისა, იმის მიუხედავად, რომ ეს დამატებით აქტივობას მოითხოვს ჩვენგან - ხელისუფლება უნდა ვაკონტროლოთ. სანამ კანონმდებლობაში ცვლილებები შევა, ჩვენ ფაქტის წინაშე ვდგავართ, და ეს მედიის მონიტორინგმაც დაგვანახა: სხვადასხვა ჯგუფთა მიმართ სიძულვილის ენის გამოყენების სიხშირე ძალიან მაღალია. უნდა ვიფიქროთ იმაზე, როგორ მივახვედროთ ჟურნალისტები, რომ მათ სოციალური პასუხისმგებლობა ეკისრებათ საზოგადოების წინაშე, საზოგადოებას კი ავუხსნათ, რომ მრავალფეროვნება სიმდიდრეა და არა ნაკლი.

ბექა მინდიაშვილი: ძალიან მნიშვნელოვანია განათლების სფეროში, კერძოდ, სამოქალაქო განათლების სფეროში ტოლერანტობის კულტურის სწავლების გაძლიერება. ეს აუცილებლად გამოიღებს შედეგს.

სოლიდარობა №6(33)

Please Share it! :)