ფეოდალური ხანის ქართული ეკლესია და ერთმორწმუნე მტერი, ანუ უნდა ეშინოდეს თუ არა ეკლესიას საკუთარი წარსულის?

ავტორი: კახაბერ კურტანიძე 

ცნობილია, რომ საქართველოს ისტორიის ბოლო ოცი წლის განმავლობაში მომხდარი სხვადასხვა სახის მნიშვნელოვანი მოვლენები პირდაპირ თუ ირიბად ერის ყველა ფენასა და ტრადიციულად მის წიაღში არსებულ ინსტიტუციას, მათ შორის, რა თქმა უნდა, ქართულ სამოციქულო ეკლესიასაც შეეხო. ამიტომაც დღეს, როდესაც რუსეთ-საქართველოს უკიდურესად დაძაბული ურთიერთობის ფონზე, არსებული პოლიტიკური ჩიხიდან გამოსვლის მიზნით, რუსეთთან წარმოებულ მოლაპარაკებებში ცალკეულ პოლიტიკურ წრეებთან და საზოგადოებრივი ელიტის წარმომადგენელთა გვერდიგვერდ ხშირად ქართული სამოციქულო ეკლესიის წარმომადგენლებიც ერთვებიან, სრულიად ბუნებრივია, რომ ქართულ საზოგადოებაში ამასთან დაკავშირებით არაერთგვაროვანი კითხვები ჩნდება. 

ცნობილია, რომ საქართველოში ტრადიციულად არსებულ სხვადასხვა რელიგიურ მიმდინარეობათა შორის, ქართული მართლმადიდებლობა ყოველთვის ყველაზე უფრო ავტორიტეტულ კონფესიად, სოციალურ ინსტიტუციად ითვლებოდა, რაც მას ქვეყნის რეალობაში მუდამ განსაკუთრებულ პრივილეგირებულ სტატუსსა და გავლენას სძენდა. ამიტომაც ხშირად უშუალოდ მის პოზიციაზე იყო დამოკიდებული ერის ისტორიაში ამა თუ იმ უმნიშვნელოვანესი პრობლემის გადაწყვეტა-არგადაწყვეტის საკითხიც. ქართულ საზოგადოებაში ტრადიციულად დამკვიდრებული შეხედულების თანახმად, უშუალოდ ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის დამსახურებაა ქართველი ერის, როგორც ასეთის, ჩამოყალიბება, ძნელბედობის ჟამს მისი გადარჩენა და დღემდე მისი უვნებელად შენარჩუნება. მართლაც "ქართლად ფრიადი ქუეყანაი აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვაი ყოველი აღესრულების", გადმოგვცემს გიორგი მერჩულე და ალბათ, არცა გვაქვს საფუძველი არ დავეთანხმოთ მას. მითუმეტეს, როდესაც საქართველოს ისტორიაში მრავლად მოგვეპოვება ცალკეულ ქართველ სასულიერო პირთა ერისა და მამულისათვის თავგანწირვის შესანიშნავი ფაქტები, მაგრამ არის კი ყველაფერი ასე ცალსახად, რომ ადგილობრივი ეკლესიის ოფიციალური პოზიცია ყოველთვის მხარში ედგა საერო ხელისუფლებას ქვეყნის ინტერესთა დაცვის საქმეში და თუკი მართლაც ასე იყო, რა განაპირობებდა ამ ფენომენს? ამ წერილში, შესაძლებლობისდაგვარად, შევეცდებით განვიხილოთ ესა და ამ საკითხთან დაკავშირებული კიდევ სხვა რამოდენიმე პრობლემა.

დღევანდელ ქართულ საზოგადოებაში, ეკლესია იქნება ეს, სამეცნიერო ან პოლიტიკურ წრეები, ფართოდ მუსირებს აზრი იმის თაობაზე, რომ თითქოსდა ქართული სამოციქულო ეკლესია მუდამ ერთგულად იდგა ქართველი ერისა და ქართული სახელმწიფოებრიობის ინტერესთა სადარაჯოზე. «გარყვნილი და ვერაგი» ევროპელი კათოლიკეებისაგან განსხვავებით, მთელი თავისი წმინდა და მადლმოსილი არსებობის მანძილზე, არც არავითარი «გადაცდომები» არა ჰქონია და ამ აზრის გასამყარებლად XI საუკუნის გამოჩენილი ქართველი განმანათლებლისა და სასულიერო პირის გიორგი მთაწმინდელის სიტყვებსაც იშველიებენ, არასოდეს არ გადავხრილვართ არც მარცხნივ და არც მარჯვნივო. საერთოდ თავი რომ დავანებოთ იმის ხაზგასმას, რომ ეს სიტყვები მისმა ავტორმა არა კათოლიკეებთან, არამედ სწორედაც რომ «ერთმორწმუნე» ბიზანტიელ იერარქებთან ქართული ეკლესიის ავტოკეფალობის დაცვის მიზნით გაჩაღებულ პოლემიკაში გამოიყენა, უბრალოდ საკითხისადმი ობიექტური მიდგომის სურვილი და ისტორიული სამართლიანობის კეთილსინდისიერი აღიარების აუცილებლობა, მიუხედავად ჩვენი, რელიგიური თვალსაზრისით, ამა თუ იმ კონფესიისადმი კუთვნილებისა, არ გვაძლევს იმის საშუალებას, თვალი დავხუჭოთ, ქართული ეკლესიის მრავალსაუკუნოვან ისტორიაში ამგვარ ადამიანურ «გადაცდომათა» უამრავ ფაქტებზე. «არ გადავხრილვართ» კი არა, სულიერთან ერთად ხორციელ საზრუნავით გართული ქართველობა, «ერიცა და ბარიც», იოვანე საბანისძის სიტყვებისა არ იყოს,ირხეოდნენ,“ ვითარცა ლერწამნი ქართაგან ძლიერთა“. ჯერ ჩვენი ერის ისტორიიდან საერო და საულიერო იერარქთა დაპირისპირების საზოგადოდ ცნობილი, არც თუ ისე სასიამოვნო ფაქტების გარდა, (როგორებიცაა მაგალითად მეფე ვახტანგ გორგასლისა და ელინოფილ მთავარეპისკოპოსის მიქაელის დაპირისპირების, გიორგი მთაწმინდელის მიერ მეფე ბაგრატ IV-ისა და მისი ზნედაცემულ მღვდელმთავართა მხილებისა და ბოლოს, ყველაზე ცნობილი, რუის-ურბნისის კრების აქტები), რომელთა, სხვათა შორის, კომუნისტური პერიოდისაგან განსხვავებით, არა თუ განხილვისაგან, ხსენებისაგანაც კი დელიკატურად თავს იკავებს ჩვენი ღრმადპატივცემული სასულიერო იერარქია და მათი გავლენის ქვეშ მოქცეული ქვეყნის «ინტელექტუალური» სამეცნიერო წრეც. ქართული ეკლესიის ისტორია, როგორც ზოგადი ქრისტიანული სამყაროს ნაწილი, სავსეა შუა საუკუნეებისა და მის შემდგომ პერიოდში ეკლესიის მიერ ქვეყნის საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში აქტიური ჩართულობისა და მისგან გამოწვეული სხვადასხვა «გადაცდომების» უამრავი, საზოგადოებისათვის დღემდე ნაკლებად ცნობილი ფაქტებით. 

მხოლოდ «ქართლის ცხოვრებაში» წარმოდგენილ ქართველ ავტორთა ისტორიულ ნაწარმოებებს თუ გადავავლებთ თვალს, ნათლად დავინახავთ, რომ მავანთა მიერ დასმული რიტორიკული კითხვა ადრე თუ ასეთი დონის რწმენა ჰქონდათ ჩვენს წინაპრებს, ეხლა რაღა დაგვემართო, რბილად რომ ვთქვათ, გადაჭარბებულად და უადგილოდ მოგვეჩვენება. აშკარად თვალშისაცემია სასულიერო იერარქიულ კიბეზე აღმავალ პირთა დიდგვაროვანი წარმომავლობა და მისი, ჯერ კიდევ, სასულიერო კარიერამდე პრივილგირებულ წრისადმი კუთვნილების ფაქტები. ასევე აშკარაა, თანამედროვე ტერმინები რომ ვიხმაროთ, ნეფოტიზმისა და მექრთამეობის, ე.წ. სიმონიის დაუფარავი ფაქტები. ამ მხრივ, სურათის ნათელსაყოფად, ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითის სახით, შეიძლება «გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება»-ში აღწერილი ჯავახეთის საეკლესიო კრება და მისი წინმსდევი გარემოებანი დასახელდეს. საქმე იმაშია, რომ გრიგოლის ერთ-ერთი მოწაფე, წარჩინებული გვარის წარმომადგენელი არსენი, მამამისმა, მირიან აზნაურმა, საეკლესიო და სამღვდელმთავრო კრების დაუკითხავად, სამცხის ერისკაცთა დახმარებითა და რამდენიმე ეპისკოპოსის თანადგომით, კათოლიკოსად დაადგინა. ეს იყო საეკლესიო კანონების აშკარა, უხეში დარღვევა, რაც ერისკაცის მიერ საეკლესიო საქმეებში კადნიერი და, სავარაუდოდ, არც თუ უანგარო ჩარევით იყო გამოწვეული. მართალია, იმდროინდელი ქართლისა და კლარჯეთის სამღვდელოების სასახელოდ, არც ის არის დასამალი, რომ კანონის ამგვარი დარღვევის ფაქტს მათი მხრიდან მყისიერი რეაქცია მოჰყვა, (მათ სადავო საკითხის გადასაჭრელად ჯავახეთში საეკლესიო კრება მოიწვიეს, რომელიც მცხეთის საყდარზე უკანონოდ აღზევებულ არსენ კათალკოსს დიდი ალბათობით გადაყენებდა კიდეც), მაგრამ კრების მსვლელობაში გრიგოლ ხანძთელის ჩარევამ და მისმა პირადმა ავტორიტეტმა (ყოველ შემთხვევისათვის წყაროში სხვა რაიმე სახის მინიშენებებს ვერ ვხვდებით), კრების დადგენილებაზე გავლენის მოხდენა მაინც მოახერხა და მუჰამედ მოციქულისა არ იყოს, თავის საკუთარ გამოცხადებებზე დაყრდნობით, კრების მონაწილენი იმაშიც კი დაარწმუნა, რომ არსენის კათოლიკოსად აღსაყდრება ღვთის ნების შედეგი იყოო. „ღმერთსა ებრძანა კათალიკოზობაჲ არსენისი სისრულისა მისისათჳს, არამედ მირეან მამან მისმან აუგიან ყო უჟამოდ შესწრაფებითა, ვითარცა ადამ ჭამა ხილი იგი, რომელი არ-ღა მწიფე იყო“. მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლოა იმ ეპოქის მკითხველთათვის, რომელშიაც «გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების» ავტორი გიორგი მერჩულე მოღვაწეობდა, დასახელებული არგუმენტი საკმაოდ დამაჯერებლად ჟღერდა, მაგრამ თანამედროვე, კრიტიკულ, რაციონალურ ანალიზზე დაფუძნებულ მეცნიერებაში, ფაქტების ამგვარი ინტერპრეტაცია გარკვეულ კითხვებს მაინც ჰბადებს. 

 იგივე თემას შეეხო გიორგი მთაწმინდელი საქართველოში, ბაგრატ IV- ის კარზე სტუმრობის დროსაც. მისი მემატიანე მოგვითხრობს თუ რაოდენ დამთრგუნველი შთაბეჭდილება მოახდინა დიდ ქართველ განმანათლებელზე მის სამშობლოში გამეფებულმა უწესობამ. „ჰოჲ მე, რაჲსათვის-მე მოვიწიე ამას ქვეყანასა ხილვად ეგევითართა ბოროტთა“, წამოსცდენია მას ყოველივე ამის ხილვისას. სახილველი და აღსაშფოთებელი კი იმ დროინდელ საქართველოში, ისევე როგორც დღეს, იცოცხლეთ, მრავლად მოიპოვებოდა. საგარეო თუ საშინაო მრავალწლიანი ომებით გაჩანაგებული ქვეყანა, შიმშილის ზღვარზე მყოფი ხალხი და, მიუხედავად ყოველივე ამისა, უჩვეულოდ მდიდარი, ნეტარი და თვითკმარი, «მოზეიმე» ეკლესია. ეკლესია, სადაც, ისევე როგორც მანამდე (გრ. ხანძთელის დროს) და შემდეგაც, სასულიერო პირებს, მათ შორის უმაღლესი იერარქებს, ,,თვალღებით“ ანუ მიკერძოებით და პირადი სიმპათიის საფუძველზე აკურთხებდნენ. ეს დაუშვებელიაო - აღშფოთდა წმ. მამა, - ასე არ შეიძლება, რადგანაც ეს ყოველივე ეწინააღმდეგება პავლე მოციქულის სიტყვებს, რომლის თანახმად სამღვდელო კანდიდატი გულმოდგინედ უნდა გამოიცადოს და მხოლოდ იმ შემთხვევაში უნდა იკურთხოს, თუკი დადასტურდება, რომ უბიწოაო (1 ტიმ. 3,10). ქვეყნის მძიმე ხვედრით გულდამძიმებულ ბერს არ შეეძლო ამ ყველაფრისათვის მშვიდად ეცქირა, სადაც ეკონომიკურად და მორალურად დაცემული ქვეყანაში უბრალო ხალხი მწუხარებასა და სასოწარკვეთილებას მოეცვა, სახელმწიფო მოხელეები კი მათ ისედაც სავალალო მდგომარეობას არა თუ ამსუბუქებდნენ, არამედ იმ უკანასკნელ სარჩო-საბადებელსაც ართმევდნენ, რაც ჯერ კიდევ შერჩენოდათ. ფეოდალური ხანის სამყარო დიდი ჰუმანურობით რომ არ გამოირჩეოდა, ეს დღეს თითქოს არავისთვისაა უცნობი, მაგრამ სასულიერო იერარქიაც რომ მაშინ ფეოდალთა კლასში გადიოდა, ამაზე დღეს რატომღაც ყურადღების გამახვილება ცუდ ტონად ითვლება. 

 მაშ ასე, ამ საერთო აპოკალიფსურ სცენარში ათონელი მამის განსაკუთრებული ყურადღება, სრულიად გასაგები მიზეზების გამო, მაინც სამღვდელოთა შორის ქრისტიანული ზნეობის და აზროვნების აშკარად თვალშისაცემმა დეფიციტმა მიიპყრო. სამღვდელოება, რომელსაც ამ მძიმე ჟამს სამწყსოს მიმართ გულშემატკივრობა თითქოსდა ყველაზე მეტად უნდა გამოეჩინა, სინამდვილეში ამ ყველაფერს სრულიად გულგრილად ეპყრობოდა. გიორგი ერთ ისეთ ეპისკოპოსსაც კი შეხვედრია, რომელიც მდიდარიც ყოფილა, გავლენიანიც და მართალია, ამ შესაძლებლობას, ერთი შეხედვით, ღვთის სათნო საქმეს - ეკლესიების მორთვა-მოხატვასა და გამშვენებას ახმარდა, (ისევე, როგორც მონასტრებს სწირავდა ბევრ ფულს, რათა ბერებს მისი სულისათვის წესისა და რიგის მიხედვით ელოცათ), მაგრამ აი ღარიბები კი, რატომღაც სრულიად დაივიწყა. ყოველივე ამის მხილველმა მთაწმინდელმა მამამ მას პირდაპირ მიმართა: „ჰოჲ, მეუფეო, ეგ ბრძოლა ბოროტი მტერისაჲ არს, რათა ეკლესიის შემკობის მიზეზით გლახაკთა უწყალოებასა შინა მოგკლა, რამეთუ არა ამას გეტყვის ღმერთი, ეკლესიანი არა შეამკვენითო, არამედ მშიოდა და არა მეცით მე ჭამადიო, ვითარცა იტყვის იოანე ოქროპირი (†407)“ (რომელმაც მეფესა და დედოფალს შესძახა: ასეთი გაჭირვების დროს, რა სინდისით აძლევთ თავს უფლებას, ასეთი ეკლესიები, ასეთი სრა-სასახლეები ააგოთ და წვეულებები ასე მდიდრულად იხადოთო?!). ამ სტრიქონების კითხვისას შეუძლებელია არ დაგეუფლოს ერთგვარი «Déjà-vu»-ს განცდა. თითქოს მას შემდეგ საქართველოში არც არაფერი შეცვლილა. ომიანობა, ისევ ის კრიზისული მდგომარეობა, ისევ ისეთი პესიმიზმი საზოგადოებაში, ისევ ისე შიმშილობს ხალხი, ისევ ისე ღვთის სადიდებლად მდიდრულად იხატებიან და ირთვებიამ ეკლესია-მონასტრები, რაც წესით ალბათ, უნდა გვიხაროდეს, მაგრამ ზოგიერთ სასულიერო პირთა სამწუხაროდ, ყველა ისეთი «მორწმუნე» როდია, როგორიც მათ მზერასა და გულს გაახარებდა. გიორგი მთაწმინდელის სამოღვაწეო ხანის წყაროებს რომ თვალი მივადევნოთ, ვნახავთ, რომ იმ დროინდელი რეალობა დღევანდელობისაგან არც თუ ისე დიდად განსხვავდებოდა, ქვეყანა ისეთივე მატერიალურ და სულიერ კრიზისს განიცდიდა, როგორსაც დღეს განიცდის, მაგრამ მიუხედავად ამისა, XI საუკუნეში აგებულ გრანდიოზულ ქართულ ხუროთმოძღვრების შესანიშნავ ნიმუშებს (ბაგრატის ტაძარი, სვეტიცხოველი, ალავერდი და სხვ.) რომ ვუმზერთ, რომელნიც ასე ახარებენ თანამედროვე ქართველი ადამიანის მზერას და მის გულს სიამაყით ავსებენ, სულ სხვა შთაბეჭდილება გვრჩება. სწორედ ეს არის, მარტოოდენ გარეგნული ეფექტის მოხდენის სურვილი, რომელიც სამწუხაროდ, ლამისაა ეროვნულ ხასიათად გვექცა. რა თქმა უნდა, სვეტიცხოველიც კარგია და თბილისის წმ. სამების სახელობის კათედრალიც, მაგრამ იქნებ ის აჯობებდა, რომ ამ უზარმაზარი კედლების აგებაში გახარჯული თანხა და ენერგია ხალხს, ერს მოჰხმარებოდა, ამ და სხვა ნაგებობებსაც ხომ სწორედ ხალხი აშენებდა, ხალხის კეთილდღეობა კი ქვეყნის მომავალი აღმშენებლობის საწინდარია. მშიერმა და მომაკვადვმა ერმა სვეტიცხოველი რომ ააგო, ძლიერი და მოზეიმე ქვეყანა ხომ უფრო მეტს შესძლებდა? „გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრებიდან» ვიგებთ, რომ გიორგის მხილებას დადებითად უმოქმედია პატივმოყვრე ეპისკოპოსზე, მას შეუნანია და ქველმოქმედებისთვისაც კი მიუმართავს. ჩვენ კი ისღა დაგვრჩენია, ახალი გიორგი მთაწმინდელის იმედად ვიყოთ. 

 რაც შეეხება თავად იმ ეპოქას, სადაც გიორგი მთაწმინდელს მოუწია ცხოვრება და მოღვაწეობა და რომელიც ასე ჩამოჰგავს ჩვენს დღევანდელ რეალობას, მან მთელი თავისი ავ-კარგიანობით უდიდედსი მნიშვნელობა იქონია ქართველი ერის სულიერი თუ ფაზიკური პორტრეტის ჩამოყალიბების, მისი ფსიქოლოგიური არქეტიპის შექმნის საქმეში. გაცილებით უფრო მეტი, ვიდრე ყველა სხვა ეპოქასა და საუკუნეს, თვით «ოქროს ხანად» მიჩნეული XII საუკუნის ჩათვლითაც კი, რადგანაც ის, რაც ჩვენ მივიღეთ დავითისა და თამარის ეპოქაში, სწორედ იმ კულტურულ-ფსიქოლოგიური კატაკლიზმების შედეგად იყო მიღწეული, რაც ერმა XI საუკუნეში განიცადა. ამიტომაც ჩვენც განხილვის მთავარ თემად სწორედ XI საუკუნის საქართველოს რეალობა ავირჩიეთ და ამ წერილშიც სწორედ ამ ეპოქაზე ვფოკუსირდებით. 

XI საუკუნეს წინ ძირითადად არაბთაბატონობაგამოვლილ ბაგრატიონთა მცირე ქართულ-სომხურ სამეფო-სამთავროებად დაქუცმაცებული IX-X საუკუნეების ამიერკავკასია უძღოდა. ჩამოყალიბების პროცესში მყოფი მომავალი ერთიანი ქართული სახელმწიფოებრიობა უკვე ჩანასახშივე უდიდესი მსოფლიო რეგიონალური გამოწვევების წინაშე დადგა. ერთის მხვრივ პოლიტიკური დაღმავლობის სტადიაში მყოფ არაბობასთან ქვეყნის დანარჩენი ნაწილების განთავისუფლებისათვის ბრძოლები, მეორეს მხრივ კი, რეგიონში, ყოფილი სუზერენის, ბიზანტიის იმპერიის ხელახლაგამოღვიძებული მადა, ამბიციები და პრეტეზნიები, რაც მალე იმპერიასა და ამიერკავკასიის სახელმწიფოთა შორის ფართომაშტაბიან ომში გადაიზარდა, რომელიც შემდეგში, ასევე დროდადრო იგივე იმპერიის წაქეზებით, უკვე თავად ამ სახელმწიფოთა შიგნით არსებულ ცენტრალურ ხელისუფლებასა და ცალკეულ ფეოდალთა შორის დაპირისპირებაში გრძელდებოდა და ყოველივე ამასთან ერთად, თურქ-სელჩუკთა სახით, აღმოსავლეთიდან კარსმომდგარი ახალი საშიშროება, რომელსაც სულ მალე, არა მხოლოდ საქართველოს, არამედ მთელი მსოფლიოს ბედი უნდა შეეცვალა. 

ყოველივე ამის ფონზე, ქვეყანაში არსებული რეალური სურათის უკეთ აღსაქმელად, მნიშვნელოვანია ამ პროცესებში ქართული ეკლესიის როლის დადგენა. ერთი შეხედვით, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ერთმორწმუნეობის ფაქტორისა და ქართულ ეკლესიაზე კონსტანტინეპოლის, როგორც აღმოსავლური ქრისტიანობის რელიგიურ-პოლიტიკური ცენტრის, გავლენის გათვალისწინებით, ბიზანტიელებს XI საუკუნის დასაწყისში საქართველოში განვითარებულ პროცესებში ქართული ეკლესიის მხარდაჭერის თუ არა, როგორც მინიმუმ, მისი ნეიტრალიტეტის იმედი მაინც უნდა ჰქონოდათ. როგორც ჩანს, ხშირად სწორედ ასეც ხდებოდა და ქართულ-ბიზანტიური პოლიტიკური ხელმძღვანელობის მტრობის ფონზე, ქართული ეკლესია, ქრისტიანული რწმენის ზოგადი ინტერნაციონალური არსის შესაბამისად, იმ ხიდად რჩებოდა, რომელსაც საბოლოოდ დაპირისპირებული მხარეები ერთმანეთთან უნდა დაეახლოვებინა და მათთვის დიალოგისათვის ხელსაყრელი პირობები შეექმნა. (დღევანდელი ქართულ-რუსული ურთიერთობის პროტოტიპი. როგორც ჩანს, «მესამე რომი» ამ მხრივაც თავისი წინამორბედი «რომის» ღირსეულ მემკვიდრედ ჩამოყალიბდა და მოვლენებიც თითქმის იგივე სცენარით ვითარდებიან, რასაც საუკუნეების წინ ჰქონდა ადგილი). ანუ ისევე, როგორც დღეს რუსეთთან, მაშინაც, ბიზანტიასთან მიმართებაში, ქართულ ეკლესიას სერიოზული დიპლომატიური რესურსები გააჩნდა, რომლის არგამოყენებაც ორივე დაპირისპირებული მხრიდან უპატიებელი შეცდომა იქნებოდა. ეს გარემოება, ისევე როგორც დღეს, რა თქმა უნდა, არც იმ ხანად დარჩენილა ყურადღების მიღმა და ქართულ-ბიზანტიური ომის ბოლო წელს, ზავის დასადებად კონსტანტინეპოლში, ქართულ დიპლომატიურ მისიას, საქართველოს მეფის, ბაგრატ IV-ის დედასთან, მარიამ დედოფალთან ერთად, ქართლის პირველი კათოლიკოს-პატრიარქი, (მანამდე საქართველოს ეკლესიის მესვეური, მცხეთის საყდრის საჭეთმპყრობელი ეპისკოპოსნი მხოლოდ კათოლიკოსის ტიტულს ატარებდნენ) მელქისედეკ I-იც მიჰყვება. ამ პატრიარქს, ჩვენამდე მოღწეულ წყაროთა მონაცემების გათვალისწინებით, სავარაუდოდ, საკუთრივ, ეკლესიის მეთაურისათვის დამახასიათებელი გავლენის გარდა, თავისი აღმშენებლობითი, რეფორმატული მოღვაწეობისა თუ პოლიტიკური გამჭრიახობის წყალობით, სამშობლოში და მის ფარგლებს გარეთაც, დღევანდელი კათოლიკოს-პატრიარქის, ილია II შიოლაშვილზე ნაკლები ავტორიტეტი არ უნდა ჰქონოდა. ამიტომაც ისეთი საპასუხისმგებლო მისია, როგორიც ქართულ-ბიზანტიური საზავო ხელშეკრულების გაფორმება იყო, საქართველოს დედოფალთან ერთად (რომელიც ამ შემთხვევაში საერო ხელისუფლებას წარმოადგენდა) სწორედ მას, როგორც ერის სულიერ ლიდერს უნდა ეკისრა. ეს გარემოება ამ დიპლომატიური მისიის წარმატების ალბათობას ერთი-ორად ზრდიდა. და მართლაც, «მატიანე ქართლისაი“-ს თეიმურაზისეულ ნუსხაში ვკითხულობთ: «წარვიდა კათალიკოზ-პატრიარქი მელქისედეკ წინაშე რომანოზ მეფისა კონსტანტინეპოლედ. შეიწყნარა და მოსცა შესამკობელნი ეკლესიათანი, ხატნი და ჯუარნი სამღდელმთავრო და სამღდელო სამკაული, და წარმოვიდა ქუეყანასა და სამწყსოსავე თჳსსა». 

 აქვე გასათვალისწინებელია ერთი არანაკლებ მნიშვნელოვანი გარემოებაც, საკუთრივ ის, რომ თუკი ამ პერიოდისათვის ქართული ეკლესია საქართველოსა და ბიზანტიის საერო ხელისუფლებათა შორის ერთგვარი შუამავლის (მედიატორის) როლს ასრულებს, ცოტა ადრე, სამხრეთ საქართველოში, საბრძოლო მოქმედებების ეპიცენტრში, ამ მხრივ, სრულიად საპირისპირო სურათს ვხედავთ. იმ დროს, როდესაც ბიზანტიელთა «ერთმორწმუნე» ლაშქარი სამხრეთ საქართველოს არბევს, ერთ-ერთი ქართველი სასულიერო იერარქი, ტბეთის ეპისკოპოსი საბა თავის ეპარქიაში თავდაცვით ბასტიონს «სუეტს» აგებს და ანჩის ეპისკოპოს ეზრასთან და რამოდენიმე ფეოდალთან ერთად მტრის ურდოების წინააღმდეგ ადგილობრივი მოსახლეობის ბრძოლას უდგება სათავეში. «და ღმერთმან განაძლიერნა მყოფნი იგი სუეტსა შინა მადლითა და მეოხებითა წმიდითა მოციქულთათა და ლოცვითა წმიდათა ამათ მღდელთ-მოძღუართათა . და ვითარცა ერთგულნი და ჭეშმარიტნი მარტჳლნი საღმრთონი თავთა თჳსთა სიკუდილად განსწირვიდეს, და ჴორციელთა უფალთათჳს თავთა თჳსთა განსწირვიდეს, და სისხლთა დასთხევდეს სიტყჳსაებრ მოციქულთასა, და განძლიერდებოდეს. ყოველთავე ეტყოდეს, ვითარმედ: «ნუმცა შეგჳტყუებენ ჩუენ ლიქნანი ესე და საფასენი მსწრაფლ წარმავალნი, არამედ მოვიგოთ მადლი ერთგულებისა და გჳრგჳნი ახოვნების. რამეთუ მბრძოლნი იგი გარე მოდგომილნი მათდა ლიქნიდეს აღთქმითა და ქადაგებითა კეთილითა და საფასეთათა». 

როგორც უკვე ვახსენეთ, ბიზანტიელები ამ ომში ქართველი მეფეების წინააღმდეგ ხშირად მის მოღალატე ქვეშევრდომებსაც იყენებდნენ. ისტორიულად ცნობილია, რომ კონკრეტულად ამ ბრძოლაშიც მტრის მხარეზე მებრძოლ ქართველებს «ძე გურგენ კლარჯისა დემეტრე» და სხვა მოღალატე ქართველი დიდგვაროვნები ხელმძღვანელობდნენ. როგორც ჩანს სწორედ ისინი ცდილობენ სხვადასხვა ხერხებით «სუეტის» დამცველთა წინააღმდეგობის შეწყვეტაზე დაყოლიებას. გამორიცხული არ არის, რომ ამ მოლაპარაკებაში მათი მხრიდან კოლაბორაციონალისტი ქართველი სასულიერო პირებიც მონაწილეობდნენ, მითუმეტეს, რომ ისტორიულმა წყაროებმა ერთ-ერთი ასეთი იერარქის, ბანის ეპისკოპოსის იოანეს სახელიც შემოგვინახა. აკი, XII საუკუნის სომეხ ისტორიკოსის მათეოს ურჰაეცის ცნობითაც, ქართულ-ბიზანტიური დაპირისპირება და მას მოყოლილი ომიც სწორედ იქედან დაიწყო, რომ კეისრისაგან მოსყიდულმა ქართველმა ეპისკოპოსმა ილარიონმა, ერთიანი საქართველოს იდეის ერთ-ერთი სულისჩამდგმელი, დიდი ქართველი მამულიშვილი, ტაოს მმართველი დავით კურაპალატი ჯერ საიდუმლო ზიარებაში შერეული საწამლავით მოაუძლურა, ხოლო შემდეგ კი საკუთარ საძინებელში მძინარე გვირგვინოსანი ბალიშით მოგუდა. 

საერთოდ, როგორც ცნობილია, ეკლესია იმ ხანად სერიოზულ იდეოლოგიურ პოტენციალს ფლობდა. სამყაროში, სადაც არც ინტერნეტ სივრცე, არც რაიმე სახის მედია, და ზოგადად, ინფორმაციის გაცვლის სწრაფი და ეფექტური საშუალებები არსებობდა, ხალხთა ფართო მასებისათვის თითქმის ერთადერთ მყარ იდეოლოგიასა და ინფორმაციის წყაროს რელიგია და მისი მსახურნი წარმოადგენდნენ, რაც ამ უკანასკნელთ იმდროინდელ საზოგადოებაში განსაკუთრებული ავტორიტეტით სარგებლობის საშუალებას აძლევდა. ავტორიტეტსა და ძალაუფლებას კი, როგორც ცნობილია, ამ რესურსის სხვადასხვა საშუალებებით შენარჩუნება-გაძლიერებისათვის ბრძოლა მოჰყვება ხოლმე. შესაბამისად, უმაღლესი რანგის სასულიერო პირები, მათ ხელთ არსებულ ძლიერ იდეოლოგიურ იარაღს სხვა საპატიო მიზნების გარდა, ხშირად საკუთარი ძალაუფლების გაძლიერებისათვის ბრძოლაშიც კი იყენებდნენ. ცხადია, გამონაკლისს ამ მხრივ, როგორც ერთიანი ქრისტიანული კულტურულ-პოლიტიკური სივრცის განუყრელი ნაწილი, არც საქართველო წარმოადგენდა. რის თვალსაჩინო მაგალითად თუნდაც «გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში» დაცული საბა იშხნელის ბაგრატ კურაპალატისადმი მიმართვა წარმოადგენს, სადაც იგი მას მის საერო ხელისუფლებას ქვეყნიერების შემოქმედი ღვთის წინაშე (და შესაბამისად ღვთისმსახურთა წინაშეც) როგორც გარკვეული სიტუაციით გამოწვეულ ერთგვარ პირობითობას, დროით შემოფარგლულ წარმავალ რეალობად წარმოუდგენს. ზოგადად, ამგვარ, იდეოლოგიურ პასაჟებს, «ქართლის ცხოვრებაში» მრავლად ახლავს ქვეყნის საერო და სასულიერო ხელისუფალთა ფარული და აშკარა დაპირისპირების ამსახველი კონკრეტული მაგალითებიც, როდესაც ზნეობის დაცვის საბაბით სასულიერო იერარქები ქართველ მონარქთა (ვახტანგ გორგასალი, აშოტ კურაპალატი, თამარ მეფე, ლაშა გიორგი და სხვ.) ნების ხელყოფას ან უფრო მეტიც, მათ პირად ცხოვრებაში უხეშ ჩარევასაც არ ერიდებიან. ამ დროს ისინი მტკიცედ და თავდაჯერებულად მოქმედებენ, რაც თავის მხრივ, იმდროინდელი საზოგადოებრივი მხარდაჭერითაც უნდა იყოს განპირობებული. არისტოტელეს თუ დავესესხებით, ადამიანი დროთა განმავლობაში, თავისი გონებრივ-ინელექტუალური განვითარების პროცესში, თანდათანობით «პოლიტიკურ ცხოველად» ჩამოყალიბდა, რელიგია და, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, ეკლესიაც, მითუმეტეს შუა საუკუნეებში, ადამიანის ყოველდღიური ცხოვრების განუყრელ კომპონენტს წარმოადგენდა, შესაბამისად პოლიტიკას ვერც ეკლესია ასცდა. თავი რომ დავანებოთ დასავლეთ ევროპის ისტორიისათვის ასე დამახასიათებელ ეკლესიის მესვეურთა ამა თუ იმ ფორმით პოლიტიკურ პროცესებში ჩართულობისა და აქტივობის უამრავ პრეცედენტს, მსგავსი შემთხვევების სიმცირეს ვერც საქართველოს ისტორია დაიჩივლებს. მაგრამ სანამ მათ განხილვას შევუდგებოდეთ, მათი გამომწვევი მიზეზების ახსნაც არ გვაწყენდა. 

 როგორც ცნობილია, უკვე ნახსენები, ზოგადი შუასაუკუნეობრივი მსოფლმხედველობითი წარმოდგენების გარდა, შექმნილ რეალობაში, სოციალურ-ქონებრივი საკითხიც საკმაოდ მნიშვნელოვან ასპექტს წარმოადგენდა. არავისთვის საიდუმლოს არ წარმოადგენს, რომ მსოფლიო ისტორიაში, სხვადასხვა დაპირისპირების, ომებისა და ათასგვარი სხვა ბოროტების სათავე, ხშირად მატერიალური ქონების, სიმდიდრის, კაპიტალის დაგროვება და საზოგადოების სხვადასხვა ფენებში მის გადანაწილებასთან დაკავშირებული ერთგვარი დისონანსი გამხდარა. კაცობრიობის საზოგადოებრივი განვითარების გარკვეულ ეტაპზე, ეკლესია, სხვადასხვა გარემოებათა გამო, გასცდა თავისი პირვანდელი ბუნებრივი არსებობის ფორმათა ჩარჩოებს და თანდათანობით ფეოდალური სტრუქტურისათვის დამახასიათებელი სახე მიიღო. ამიერიდან ეკლესია უკვე აღარ არის დევნილი, პირიქით, იგი თავად ერთვება აქტიურად ადამიანის ცხოვრების ყველანაირ სფეროში და, უფრო მეტიც, თავის პირობებსა და მოთხოვნებსაც ჰკარნახობს მას. ეკლესია ხდება აუარებელი სიმდიდრის ბატონ-პატრონი. კონკრეტულად საქართველოს მაგალითზე, ჩვენ ვხვდებით უამრავ უტყუარ ცნობებს, ეკლესია-მონასტრების მიერ დიდი რაოდენობით ადგილ-მამულების, საძოვრების, ტყეების, სასოფლო-სამეურნეო თუ სწავლა-აღმზრდელობითი დანიშნულების მქონე შენობა-ნაგებობებისა და ასევე დიდი რაოდენობით ყმების ყოლის ფაქტებს. (და ეს, არა მხოლოდ ქვეყნის საერთო ძლიერების ხანაში). უმაღლესი სასულიერო იერარქები უკვე არამხოლოდ რელიგიის მსახურნი, არამედ აქტიური მეწარმეები, პოლიტიკოსები და ვაჭრებიც კი ხდებიან, რომლებიც, დროდადრო თავიანთი ამგვარი საქმიანობის დაცვის მიზნით, ჩვეულებრივი საერო ფეოდალისათვის დამახასიათებელ ქმედებებს (სიტუაციის მიხედვით, ომში, ამა თუ იმ მხარის სასარგებლოდ მონაწილეობის მიღება, რაც ზოგჯერ კოლაბორაციონალიზმის კონტურებსაც კი იღებს, არაკონტროლირებადი მონარქის ცენტრალიზებული მმართველობის წინააღმდეგ მიმართული პოლიტიკური ინტრიგები, დაბალი სოციალური ფენათა მღელვარების დაშოშმინებისას გაბატონებული წრის ინტერესების დაცვა და ა. შ.) ამის ყველაზე ნათელ მაგალითს, ჩვენს მიერ უკვე ნახსენები, თავად კათოლიკოს-პატრიარქი მელქისედეკი წარმოადგენს, რომელიც თავისი პატრიარქობის განმავლობაში სამ ბიზანტიელ იმპერატორს (ბასილ II ბულგართმჟლეტელს, კონსტანტინე VIII-ს და რომანოზ III არგიუროსს) მოესწრო და თავისი აქტიური დიპლომატიის წყალობით მაშინ, როდესაც მთელი საქართველო მათი შემოსევებისა და ზოგადად ანტიქართული პოლიტიკის შედეგად იტანჯებოდა, ამ ერთმორწმუნე უცხოელ მოძალადე გვირგვინოსნებისაგან არა მხოლოდ ხელშეუხებლობის გარანტია და ზოგადად ოფიციალური, ბრწყონვალე პატივით მიღება, არამედ «შემოწირულობის სახით» დიდძალი მატერიალური ქონება და, რაც მთავარია, მათ შორის, საკუთრივ ბიზანტიის ოფიციალურ სამფლობელოებში და ბიზანტიის მიერ ოკუპირებულ საქართველოს ტერიტორიაზეც დიდძალი ადგილ-მამულები მიიღო. (საკუთრივ ის საკითხი, თუ რამდენად ღვთივსათნო მოტივაცია ედო სარჩულად ბიზანტიის იმპერატორთა ესოდენ ხელგაშლილობას, ალბათ, განხილვისა და კვლევის კიდევ სხვა, დამატებით თემას წარმოადგენს, ჩვენ კი, ისღა დაგვრჩენია, ვივარაუდოთ, რომ, «ღვთივრჩეული» «ბერძენთა მეფე» ქართველთა სამეფოს მართალია, აჯანყებულ, მაგრამ მაინც ჯერ კიდევ თავისი იმპერიის ნაწილად, ხოლო ქართველ პატრიარქს კი თავის ერთ-ერთ ხელქვეით ეპისკოპოსად განიხილავდა). თავად მელქისედეკს კი პატივი და დიდება არც შინ აკლდა, ამის დასტურად შეგვიძლია მოვიყვანოთ ის ფაქტი, რომ ჯერ კიდევ 1029 წლით დათარიღებულ თავის «დაწერილში» იგი პირდაპირ აღნიშნავდა: «და რომელნი ძუელად ჰქონდეს ამას წმიდასა დედაქალაქსა, შესავალნი იყუნეს და მე მოვაჴსენე გამზრდელსა ჩემსა ბაგრატ კურაპალატსა და შეუვალად გამიჴადნეს და მიბოძეს სიმტკიცე შეუვალობისა». როგორც ვხედავთ, ამ პერიოდისათვის (დაახ. 1011-1014 წწ.) ერთიანი საქართველოს პირველი მეფე ბაგრატ III, რომელიც ხელისუფლების ცენტრალიზაციისათვის იღწვოდა და ამ მიზნით ფეოდალურ არისტოკრატიასთან ბრძოლაში გარკვეულ წარმატებასაც კი მიაღწია, იძულებულია ეკლესიას მაინც დაუთმოს და იდეოლოგიური მხარდაჭერის ან თუნდაც ლოიალობის სანაცვლოდ, შეუვალობა მიანიჭოს. როგორც ჩანს, თვითრეკლამირების მიზნით ეკლესიის ავტორიტეტის გამოყენება, არც იმ დროის პოლიტიკოსთათვის წარმოადგენდა უცხო ხილს. მოკლედ რომ ვთქვათ, ასეთი პოლიტიკის გატარებით მცხეთის კათოლიკოსი საერო ხელისუფლების ფლობის კუთხით თანდათან რომის პაპს ემსგავსებოდა, ხოლო რომივით საერო ხელისუფლებისაგან დაცლილ ყოფილ სატახტო ქალაქ მცხეთას კი, როგორც ჩანს, პერსპექტივაში რაღაც პაპის ოლქის მსგავსი სუვერენიტეტი ელოდა. უბრალოდ, როგორც შემდგომში განვითარებულმა მოვლენებმა დაგვანახეს, პაპისაგან განსხვავებით, ქართლის კათოლიკოს-პატრიარქი მაინც ეროვნული ეკლესიის ჩარჩოებით შემოიფარგლა და შესაბამისად, მის ძალაუფლებასაც იმხელა გასაქანი ვერ მიეცა, თან ქვეყნის პოლიტიკური «ბედის ბორბალიც» იმ მიმართულებით არ დატრიალდა, საითაც მელქისედეკი და სხვა მისი მემკვიდრე უმაღლესი ქართველი იერარქნი ისურვებდნენ. 

მაშასადამე, სხვადასხვა ისტორიულ წყაროებზე დაყრდნობით, ჩვენთვის საინტერესო ამათუიმ ისტორიული მოვლენის ზედაპირული ანალიზითაც ცხადი ხდება, რომ სხვადასხვა გარემოებათა გამო XI საუკუნისათვის ქართული ეკლესია ძირითადად ერთ-ერთ ტიპიურ შუასაუკუნეობრივ ფეოდალურ ორგანიზაციად ჩამოყალიბდა, რომელიც საკუთარი ინტერესების დასაცავად აქტიურად არის ჩართული ქვეყნის საშინაო თუ საგარეო პოლიტიკაში, მაგრამ ეს პროცესი არც XI საუკუნეში დაწყებულა და შესაბამისად, ვერც იმ დროს დასრულდებოდა. წინა საუკუნეებში და შემდეგაც ხშირად ვხვდებით ამ მხრივ ეკლესიის აქტიურობას. იგი სხვადასხვა ინტენსიობით, იმისდა მიხედვით თუ რამდენად ძლიერია ქვეყნის საერო ხელისუფლება, დაუფარავად ეცილება ამ უკანასკნელს გავლენასა და ძალუფლებაში. მართალია, სამეფო ხელისუფლების სიმტკიცის ხანაში, ეკლესიისა და მეფის თითგოსდა ჰარმონიულ თანაარსებობასა თუ თანამმართველობის, ერთგვარი «დიარხიის», უნიკალურ შემთხვევებსაც ვხვდებით, მაგრამ საფუძვლიანი ანალიზისას, ამ შემთხვევბშიც, შეიძლება სუბორდინაციის ელემენტების გარჩევა. 

მაგრამ კონკრეტულად XI საუკუნეში მაინც შემდეგ სურათს ვხედავთ, აქტიური საშინაო და საგარეო პოლიტიკის წარმოების შედეგად, ქართული ეკლესია და მისი უმაღლესი ფენა თანდათან დეცენტრალიზაციისაკენ მსწრაფ ძალთა თავშესაფრად გადაიქცა. მართალია, ბაგრატ IV-ს , როგორც უკვე აღვნიშნეთ, საეკლესიო საკითხის მოსაწესრიგებლად და მასზე სახელმწიფოს ერთგვარი კონტროლის დაწესების მიზნით, XI საუკუნის 60-იანი წლების დასაწყისში ათონის მთიდან სახელგანთქმული ქართველი საეკლესიო მოღვაწე გიორგი მთაწმინდელი ჩამოჰყავს, მაგრამ მის მიერ განხორციელებული რეფორმა, როგორც ჩანს, მაინც დროებით ხასიათს ატარებს და სიტუაციის დარეგულირება მაშინ საბოლოოდ ვერ ხერხდება. ასეთ ვითარებაში, ძნელი წარმოსადგენი არ უნდა იყოს, თუ რამხელა წარმატება შეიძლებოდა მოეტანა ბიზანტიელთა ექსპანსიური მიზნებისათვის ქართველ იერარქთა მოსყიდვასა და თავიანთ მხარეზე გადმობირებას. ისტორიულ წყაროთა სიმწირის გამო, ჩვენთვის დღემდე უცნობია, თუ რა მასშტაბები შეიძინა ქართულ ეკლესიაში ბიზანტიელთა ამგვარმა აგენტურულმა საქმიანობამ. მაგრამ, სავარაუდოდ, მოსახლეობის საერთო განწყობის გათვალისწინებით, ასეთ, უკვე ჩამოყალიბებულ კოლაბორაციონისტ სასულიერო პირთა რაოდენობა, საერთო ჯამში, დიდი არ უნდა ყოფილიყო, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ამგვარი ტენდენცია იმ ხანად იმხელა რეზონანსს გამოიწვევდა, რომ ნაკლებად წარმოსადგენია წყაროებს ამის აღნიშვნისათვის გვერდი აევლოთ. უბრალოდ ცნობილია, რომ 1047 წელს, სასირეთის ბრძოლისა და მისი კატასტროფული შედეგების დროს, როდესაც საქართველოს,როგორც ერთიანი სახელმწიფოს არსებობის ბედი ბეწვზე ეკიდა, მაწყვერელმა ეპისკოპოსმა საქართველოს მეფე ბაგრატ IV-ს უღალატა და ბიზანტიელებსა და საქართველოში მათ სატელიტს, მეფის მოწინააღმდეგე სეპარატისტ ლიპარიტ ბაღვაშს შეეკრა. ეტყობა მას საქართველოს სამეფო ხელისუფლების სათავეში ლიპარიტის მოსვლის იმედი ჰქონდა, რისი ტენდენციაც იმჟამად შეინიშნებოდა და ისტორიულად ცნობილი სხვა არაერთი მღვდელმთავრის მსგავსად, თვითონაც შეეცადა არ ჩამორჩენოდა «ჟამთა სვლას» და ერთი ბანაკიდან მეორეში გადანაცვლებით, შექმნილი სიტუაციიდან სარგებელს გამორჩენოდა. 

 მაგრამ დაუბრუნდეთ ისევ კლარჯ ეპისკოპოსთა თავდადების ღირსეულ მაგალითს. როგორი ინტერპრეტაციაც არ უნდა მივცეთ ბიზანტიელთა წინააღმდეგ მებრძოლ საბა მტბევრისა და ეზრა ანჩელის საქციელს, იგი თავისი შინაარსით საქართველოს ისტორიის იმ პერიოდისათვის უნიკალურია. მაშინ, როდესაც მათ, როგორც ბიზანტიის მიერ აღიარებული მართლმადიდებელი ეკლესიის მღვდელთმთავართ, თუ «ერთმორწმუნე» მტრის ურდოებთან შეერთება არა, თვითგადარჩენისა ან ეპარქიის შენახვის მოტივით, ამ სახიფათო პროცესებიდან განზე გადგომა მაინც შეეძლოთ, ისინი არ იყენებენ ამ შესაძლებლობას და მოვლენათა ეპიცენტრში, ქვეყნის დამცველ პატრიოტთა რიგებში დგებიან. პატრიოტიზმზე ხაზგასმას თავი რომც დავანებოთ, მოვლენათა ამგვარი შეფასებიდან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ საქმე გვაქვს ეკლესიის ნაციონალიზაციის ერთ-ერთ ადრეულ, მკვეთრ გამოვლინებასთან. ეს პროცესი მეზობელ სომხეთში გაცილებით უფრო ადრე დაიწყო, მაგრამ იქ ამგვარ ტენდენციას ზურგს ბიზანტიასთან კონფესიური სხვაობაც უმაგრებდა, რაც სომხურ ეკლესიას ამ მხრივ მეტ მოტივაციას სძენდა. ქართული ეკლესიის შემთხვევაში კი ეს საკითხი ამგვარად არ იდგა და ქართულ-ბიზანტიური ურთიერთობის ეს ასპექტიც აქამდე მეტად უფრო რთულ და ფაქიზ ხასიათს ატარებდა, თუმცა, როგორც ჩანს, ნაციონალური საკითხი ზოგადად ამ პერიოდის აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში ახალ შინაარს იძენს და არა კონკრეტულ ქართულს, არამედ რეგიონალურ, ეპოქალურ ხასიათს ატარებს. საქმე იმაშია, რომ თუკი მანამდე ქრისტიანობის ჩასახვისა და გავრცელების მომენტში, ის კულტურულ-პოლიტიკური არეალი, სადაც ეს რელიგია ვრცელდებოდა, ძირითადად ერთ სახელმწიფოს, რომს მოიცავდა, იმპერიის რღვევამ, ახალი სახელმწიფოებისა და, მით უმეტეს, ამ სახელმწიფოებში ადგილობრივი ეკლესიების დაარსებობამ, მათში, ისევე როგორც, თავის მხრივ, ბერძნულენოვან ყოფილ მეტროპოლიაშიც, ნაციონალისტური ელემენტის გაღვივებას შეუწყო ხელი, რაც დასავლეთისათვის, რომის ეკლესიის სტრუქტურის თავისებურებისა და პაპის ტრადიციული ცენტრისტული პოლიტიკის გამო, კიდევ დიდი ხნის განმავლობაში უცხო ხილად დარჩა. 

მაშასადამე, XI საუკუნეში არსებული ქართულ-ბიზანტიური დაპირისპირების ფონზე, ქართველ სასულიერო პირებთან დაკავშირებული ინციდენტების ანალიზისას ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო რეალობის წინაშე ვდგავართ, სასულიერო პირთა ნაწილი აშკარა ღალატის გზას ადგას, ნაწილი კი ქვეყნის ინტერესების დასაცავად შეიარაღებულ კონფლიქტში უშუალო ჩართვასაც კი არ ერიდება. სად უნდა ვეძებოთ აქ ქართული ეკლესიის ოფიციალური პოზიცია? წყაროთა სიმწირის გამო, ამ კითხვაზე ზუსტი და ამომწურავი პასუხის გაცემა დღეს ალბათ, ნებისმიერ მკვლევარს გაუჭირდება, თუმცა პასუხი სავარაუდოდ მაინც 1031 წლის საზავო ხელშეკრულებაში უნდა ვეძებოთ, როდესაც საქართველოს პატრიარქი თავისი ოფიციალური ნეიტრალიტეტის დემონსტრირებით, ორი წაკიდებული მონარქის შერიგების მისიას უდგება სათავეში. ანუ პატრიარქი ქართულ დელეგაციას კი მიჰყვება კონსტანტინეპოლში, მაგრამ როგორც ჩანს, იგი მაინც არა კონკრეტულად მხოლოდ საქართველოს მხარეს, არამედ უფრო ნეიტრალური არბიტრის მანტიას ირგებს. არაა გამორიცხული, რომ პატრიარქის ამგვარად წარმოჩენა, დიპლომატიური პროცესის უფრო ხელსაყრელად წარმოების მიზნით, თავად ბაგრატს შეემუშავებინა,ისტორიას ამგვარი პრეცედენტებიც ახსოვს, (მათ შორის პრეზიდენტ-პატრიარქის დუეტი რუსეთთან მოლაპარაკების პროცესში ჩვენი უახლოესი წარსულიდან) თუმცა იმის გარკვევა, თუ აქედან საბოლოოდ რომელმა მხარემ უფრო იხეირა, სხვადასხვა გარემოებათა გამო, დღემდე ჭირს. ცნობილია მხოლოდ ერთი რამ, რომ ომი, ყოველ შემთხვევისათვის, მისი აქტიური ფაზა, კონსტანტინეპოლში გამართულ ამ მოლაპარაკების შედეგად დასრულდა, რაც ქართული ეკლესიის დიპლომატიური ქმედებების გარდა, იმ დროინდელ პოლიტიკურ არენაზე ბიზანტიის მდგომარეობის გართულებითაც უნდა ყოფილიყო განპირობებული. თუმცა, ცნობილია, რომ ბიზანტიას საქართველოს სოციალ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში თავის დესტრუქციულ როლზე არც ამის შემდეგ უთქვამს უარი და მის შინაურ საქმეებში აქტიურად და ხშირად უხეშადაც ერეოდა, არ ერიდებოდა რა, ბაგრატ IV-ის მოწინააღმდეგე ფეოდალების აშკარა, მათ შორის სამხედრო ძალით დახმარების გაწევასაც კი, რაც საერთო ჯამში საქართველოსთან ერთად ისევ და ისევ თავად ბიზანტიასაც ასუსტებდა და მასთან ერთად, მთლიანად რეგიონის საერთო თავდაცვითუნარიანობას უთხრიდა საძირკველს. აკი უკვე ისედაც იგრძნობოდა იმპერიის აღსასრულის სიახლოვე, მაგრამ თანამედროვე რუსეთის არ იყოს, ბიზანტიელებსაც იმ დროს, სამწუხაროდ, რეალობის განცდა დაჰკარგვოდათ და იმის მაგივრად, რომ მოახლოებული კატასტროფის წინ საგარეო პოლიტიკა წესრიგში მოეყვანათ, მეზობლებთან უკიდურესად გაფუჭებული ურთიერთობები დაელაგებინათ და საერთოდაც, ქვეყნის შიგნით რაიმე სახის რეფორმები გაეტარებინათ, ბიზანტიის სახელმწიფო მესვეურთ თავი კვლავ კონსტანტინე დიდისა ან იუსტინიანეს ეპოქაში ეგონათ და ქვეყნის თავდაცვისუნარიანობის ამაღლების ნაცვლად, საიმპერატორო კარის ინტრიგებითა და ქვეყნის პოტენციურ მოკავშირე, ყოფილ ვასალურ სახელმწიფოებზე დაკარგული გავლენის აღდგენის მიზნით, მათი დარბევა-დაკნინებით იყვნენ დაკავებულნი. ბასილი კეისრის მმართველობის დროს ბიზანტიის ახალგაზრდა მეზობელი ქრისტიანული სახელმწიფოების მიმართ წამოწყებულმა აგრესიულმა პოლიტიკამ და საერთო რეგიონალური სტრატეგიის არქონამ, საბოლოოდ ყველაზე მეტად მაინც ბიზანტია აზარალა. საქართველოს დასუსტებითა და სომხეთის სამეფოს მოსპობით, ბიზანტიამ კარსმომდგარი თურქული საშიშროების წინაშე საკუთარი აღმოსავლეთის საზღვრები მოშალა და მოაშიშვლა, რითაც მტერმა საუცხოოდ ისარგებლა. ეს, საბოლოო ჯამში, ბიზანტიისათვის მრავალი უბედურებისა და ცოტა მოგვიანებით კი, საერთოდ, მისი მსოფლიო პოლიტიკური რუქიდან გაქრობის მიზეზადაც იქცა. 

XI საუკუნის პირველი ნახევრის საქართთველო-ბიზანტიის ომმა კი საქართველოს სამეფოს მომავალი რეგიონალური პოლიტიკისა და სტრატეგიის განსაზღვრაზე უდიდესი ზეგავლენა იქონია. რამაც , თავის მხრივ, ქართველი ერის მომავალი მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბების საქმეშიც მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა. ომი და არეულობა, რა თქმა უნდა, შუა საუკუნეების ქართული რეალობისთვის უცხო არ იყო, მაგრამ აქ არ უნდა დაგვავიწყდეს ის განსაკუთრებული, თითქმის საკრალიზირებული როლი და ავტორიტეტი, რაც ბიზანტიას, როგორც ქრისტიანული სამყაროს ეპიცენტრს, იმ დროინდელ ქართთველთა ცნობიერებაში ჯერ კიდევ გააჩნდა. ყოველი მხრიდან აურაცხელი მტრით გარშემორტყმულ საქართველოში, რომელსაც მათგან ბუნებრივი საზღვრების გარდა, სარწმუნოებრივი სხვაობაც მიჯნავდა, ბიზანტიის ერთმორწმუნე იმპერია ბუნებრივ მოკავშირედ, მფარველად აღიქმებოდა და ქვეყანა მასთან არა თუ ომს, არამედ უბრალო დაპირისპირებასაც კი ერიდებოდა. სწორედ ამით შეიძლება აიხსნას XI საუკუნემდელ ისტორიულ წყაროებში ქართულ-ბიზანტიური დაპირისპირების ამსახველი ეპიზოდების ესეოდენი სიმწირე, და თუ ისინი სადღაც, რაიმე ფორმით მაინც ფიქსირდებიან, ამ შემთხვევაშიც, ყოველი ფაქტი გამოუვალი მდგომარეობით გამოწვეული გაუთვალისწინებელი შემთხვევითობის ან უბრალო გაუგებრობის ელფერს ატარებს და სხვადასხვა გარემოებებიდან გამომდინარე თავისი კონკრეტული ახსნა გააჩნია. XI საუკუნის დასაწყისში მომხდარმა ომმა კი ეს ყოველივე ყირაზე დააყენა. ამ ომით გამოწვეულმა შოკმა, ქართულ საზოგადოებას მის წინაშე არსებული პრობლემების სათანადო, ახლებური ანალიზი, ეპოქის გამოწვევათა უფრო რეალური აღქმა და არსებულ რეალობაში საკუთარი ადგილის ძიება აიძულა. სწორედ ამ დროს მოხდა ქართულ-ბიზანტიურ საეკლესიო ერთობაში ჩამოყალიბებული და ისევ ქართული ეკლესიის მიერ ხალხში დანერგილი ბიზანტიის, როგორც მისაბაძი, ქრისტიანული ზესახელმწიფოს იდიალიზირებული კულტისა და ილუზორული წარმოდგენების მსხვრევა. ქართულმა პოლიტიკურმა და მასთან ერთად საეკლესიო-იერარქიულმა ელიტამაც ახალი, უფრო სრულყოფილი იდეალის პოვნის მიზნით, საკუთარი მზერა დასავლეთს, ბიზანტიის მიღმა მყოფ რომს მიაპყრო. სამწუხაროდ, ამ პერიოდის, კონკრეტულად ამ საკითხთან დაკავშირებული საისტორიო მასალის სიმცირე არ გვაძლევს იმის საშუალებას, რომ საქართველოს იმდროინდელი საეკლესიო ცხოვრებისა და ქართული ეკლესიის წინაშე არსებული ამოცანების სრულყოფილი სურათი შევქმნათ, თუმცა ის მწირი მასალაც კი, რაც ხელთ გაგვაჩნია, იმის შესაძლებლობას მაინც იძლევა, რომ სულ მცირე, იმდროინდელ ეკლესიაში, ერსა და ზოგადად ქართულ საზოგადოებაში არსებული განწყობის გამომხატველი ძირითადი კონტურები მოვხაზოთ. 

 შექმნილი სურათი კი შემდეგში მდგომარეობდა, ამიერიდან, ყველგან, სადაც კი ბერძნებსა და ქართველებს ერთად ყოფნა უხდებათ, იქნებოდა ეს ბიზანტიელთაგან ოკუპირებული «ქართველთა საკატაპანო» იმიერ ტაოში, თუ ქართული სავანეები თვით ბიზანტიის ტერიტორიაზე, აქტიური კულტურულ-საგანმანათლებლო კონტაქტების მიუხედავად, სახეზეა ქართველთა და ბერძენთა ერთმანეთთან შეუთავსებლობის, მათ შორის შეხლა-შემოხლის ან სხვადასხვა სახის კონფლიქტების სულ უფრო ხშირი, აშკარა ფაქტები, რასაც ერთი შეხედვით, თითქოს ყოფით საკითხთებთან დაკავშირებული პრობლემები უდევს სარჩულად. თუმცა, როგორც ჩანს, საქმე მთლად ასე მარტივადაც არ იყო და ამ ყოველივეს უფრო ღრმა მიზეზები გააჩნდა. ეს რეალობა ვლინდება ასევე, თუნდაც საუკუნეების განმავლობაში მომწიფებულ ბერძნულ-ლათნურ კულტურულ-პოლიტიკურ და რელიგიურ ნიადაგზე აღმოცენებულ კონფლიქტთან დაკავშირებით ქართველეთა განსაკუთრებულ დამოკიდებულებაშიც, რაც, სხვათა შორის, გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრებისა და მოღვაწეობის სათანადო ანალიზის შემთხვევაშიც ნათლად ჩანს და აბსოლუტურად უადგილოა ზოგიერთი თანამედროვე, საქართველოს საპატრიარქოს მიმართ განსაკუთრებულად ლოიალურად განწყობილ მკვლევართა მხრიდან ამ ფაქტის გიორგი მთაწმინდელის კერძო პოზიციით, იმდროინდელ ქართულ საზოგადოებაში არსებული ინფორმაციული ვაკუუმით ან თუნდაც 1054 წლის დიდი საეკლესიო განხეთქილების მიმართ თავად ამ პროცესის უშუალო მონაწილეთა მხრიდან საკუთარი პოზიციების საბოლოოდ ჩამოუყალიბებლობით ახსნის მცდელობა. დღეს ჩვენს ხელთ არსებული დოკუმენტაციის შესაბამისი ანალიზი საკმარისს საფუძველს იძლევა იმ დასკვნის გამოსატანად, რომ არც გიორგი მთაწმინდელი მოქმედებდა ქართული ეკლესიისაგან დამოუკიდებლად, არც მთლად საქართველო იყო თანამედროვე, აქტუალური მსოფლიო საეკლესიო პროცესებისგან იზოლირებული (დაახლოებით ამ დროისათვის სხვა საღვთისმეტყველო-სამეცნიერო ნაშრომებთან ერთად ანტიკათოლიკური, პოლემიკური ხასიათის თხზულებებიც ითარგმნება ქართულად) და კონსტანტინეპოლისა და რომის ეკლესიის წარმომადგენლებმაც კარგად უწყოდნენ თუ რა სურდათ და რაში ვერ თანხმებოდნენ. საქართველოს კი, რაც შეეხება, შემდგომმა საუკუნეებმა ნათლად დაგვანახეს, რომ ის, არა თუ მხოლოდ არ ეთანხმებოდა კონსტანტინეპოლის ეკლესიის ოფიციალურ პოზიციას რომთან განხეთქილების საკითხში, არამედ მრავალი საუკუნის განმავლობაში აიგნორებდა კიდეც ამ რეალობას და ბერძნული საპატრიარქოების გვერდის ავლით რომთან უნიის საშუალებით უშუალოდ დაკავშირებას ცდილობდა. ვიმეორებთ, ეს არის ის სინამდვილე, რაზეც ისტორიული წყაროები ღაღადებენ, ხოლო თუკი ვინმეს დღეს ამ ისტორიული რეალობის აღიარება პოლიტიკური, რელიგიური თუ ზნეობრივი თვალსაზრისით გაუმართლებლად მიაჩნია, ეს უკვე მის სინდისზე იყოს. აქ უბრალოდ საკითხი სიცხადეს მოითხოვს. საქართველოს ეკლესიის ისტორიის ეს მონაკვეთი ადეკვატურად უნდა შეფასდეს და ყველაფერს თავისი სახელი დაერქვას. თუკი საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია თავისი თანამედროვე ანტიეკუმენისტური განწყობის გამო, გმობს, მცდარად მიიჩნევს ან თუნდაც უმართებულოდ თვლის მის ადრეულ პოზიციას, რომელსაც იგი XI საუკუნიდან მოყოლებული XVIII საუკუნემდე იცავდა, მაშინ სამართლიანობის, თუნდაც მისეული გაგების პრინციპიდან გამომდინარე, ოფიციალურად მცდარად უნდა აღიაროს ეს გზა, უარჰყოს მისი მემკვიდრეობა და თავი XX საუკენეში, რუსული «დედა ეკლესიის» წიაღიდან შობილ ახალგაზრდა ულტრაორთოდოქსულ რელიგიურ ორგანიზაციად გამოაცხადოს. ამ შემთხვევაში უკვე ღვთივრჩეულობისა და «საქართველოს გაბრწყინების» იდეა, თუნდაც შიდა მომხმარებელთათვის მაინც, კიდევ რაღაც ლოგიკურ კონტურებს შეიძენდა. 

მოკლედ, ასეა თუ ისე, ამ ერთ წერილში ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის წარსულში თუ აწმყოში არსებული ყველა პრობლემური საკითხის აღწერა და მითუმეტეს მისი სრული განხილვა, რა თქმა უნდა, შეუძლებელია. არა და საკვლევ და განსახილველ საკითხთა რაოდენობა, შუა საუკუნეების პერიოდის გარეშეც, საკმარისზე მეტია, დაწყებული თუნდაც «ტყვეთა სყიდვის» სამარცხვინო პროცესში ქართველ სასულიერო პირთა მონაწილეობის ფაქტების მცდარობის ან უტყუაობის დადგენით და დასრულებული დანაშაულებრივი ბოლშევიკური რეჟიმის სპეცსამსახურებთან ქართველ სასულიერო პირთა თანამშრომლობის საკითხის განხილვით. მაგრამ ჩვენ აქ შევეცადეთ, შუა საუკუნეების საქართველოს ეკლესიის ისტორიის ერთ-ერთი პერიოდიდან აღებული ცალკეული მაგალითების დღევანდელობასთან შეპირისპირება-შედარებით, საკითხით დაინტერესებულ მკითხველათა გარკვეულ წრემდე მაინც მიგვეტანა თავად პრობლემის არსი. ანუ წმ. ილია მართალს რომ დავესესხოთ, საკითხი ასეთ ლაკონურ ფორმას იღებს, პირველ რიგში უნდა გავარკვიოთ «რანი ვიყავით, რანი ვართ და რანი ვიქნებით». განა წარსულის გულახდილი, მიუკერძოებელი ანალიზის გარეშე შესაძლებელია აწმყოს რეალური შეფასება, ანდა თუნდაც მომავლის რაიმე სახით განსაზღვრა-პროგნოზირება? გაყალბებული, მიჩქმალული ან თუნდაც «შელამაზებული» ისტორია კი, ვერც დღევანდელობის გარკვევაში დაგვეხმარება და არც ეკლესიის ღირსებას ეკადრება. საკუთარ წარსულზე პასუხისმგებლობის აღების უნარიც უკვე თავისთავად გარკვეულწილად ღირსების მომენტზე მიუთითებს. არა და უმრავლესობა, სწორედ ამ ღირსების შელახვის შიშით გაურბის პრობლემების საჯაროდ განხილვას. პრობლემები კი ამქვეყნიური, მებრძოლი ეკლესიის წინაშე ყოველთვის არსებობდნენ და მომავალშიც იარსებებენ, ჩვენ კი, იმ ბუდისტური სამი მაიმუნივით რომც დავდუმდეთ, სმენა დავიცოთ და თვალებიც დავხუჭოთ, ბოროტება (ამ შემთხვევაში პრობლემები) არსად გაქრება და თუკი მაინც გადავწყვეტთ ამაზე ხმამაღლა საუბარს, ამ პროცესში არც მრევლის იგნორირება უნდა იყოს მართებული. ეკლესიაში მხოლოდ კლირი ხომ არ იგულისხმება? თავად ტერმინი «ეკლესიაც» ხომ სწორედ საკრებულოს, ერთობას ნიშნავს? ნუთუ დედა ეკლესია საკუთარ შვილებს არ უნდა ენდობოდეს? რისი უნდა ეშინოდეს ეკლესიას, რომელმაც ასწლეულების მანძილზე არა ერთ გამოწვევას გაუძლო, რამ უნდა შებღალოს მისი პატივი? თუკი მაცხოვარი თავმდაბლობით, ბაგაში მოევლინა სამყაროს, რაღა უშლის ხელს მის სხეულად მიჩნეულ ეკლესიას იგივე თავმდაბლობით გაანალიზოს საკუთარი წარსული? ან თუ იმის გვწამს, რომ ეკლესია უკვე თავისთავად აბსოლუტური სიწმინდეა, უცდომელია და არანაირ თვითგანახლებასა და «კათარზისს» არ საჭიროებს, მაშინ რაღად ქცეულა პაპის უცდომელობის კათოლიკური დოგმატი აღმოსავლეთის ორთოდოქსალურ თეოლოგიაში კრიტიკისა და ქილიკის საგნად, ამ დოგმატის ძირითადი არსი ხომ ორივე მხარისათვის იგივე რჩება? და თუკი საკითხი მაინც ასე სტატიკურად არ დგას და წარსულის ერთგვარი გადაფასება თეორიულად მაინც შესაძლებელია, მაშინ რაღა გვიშლის ხელს რომ გულწრფელნი ვიყოთ ღვთისა და საკუთარი ერის წინაშე? მითუმეტეს, რომ უკვე არსებობს მსოფლიოში მსგავსი პრეცედენტი, როდესაც კათოლიკურმა ეკლესიამ ნაწილობრივ მაინც აღიარა წინა საუკუნეებში მის წიაღში წარმოშობილი გარკვეული სახის გადაცდომები, რამაც, სხვათაშორის, მის დღევანდელ ღირსებას არანაირი ჩრდილი არ მიაყენა. განა უძველესი ქრისტიანული ტრადიციის მიხედვით რომის ეკლესიის დამაარსებელმა, ქრისტეს მოციქულთა თავმა პეტრემაც არ შეინანა თავისი სისუსტით გამოწვეული შეცოდება? ჩვენში კი, რატომღაც სხვის უკვე სააშკარაოზე გამოტანილი შეცდომების კრიტიკა და საკუთარ პრობლემებზე დუმილია მიღებული, არა და ის კი გვავიწყდება, რომ შეცდომების აღიარებასაც გამბედაობა და ღირსების გრძნობა სჭირდება.





წყარო: აზრები

Please Share it! :)