ცნობილ ფილოსოფოსსა და ფსიქოლოგს, კარლ იასპერსს ლექციათა ციკლში შეტანილი აქვს თავი სათაურით: „ბიბლიური რელიგიის დასაცავად.” ავტორი იწყებს იმის აღნიშვნით, რომ რაციონალური მიდგომისას ბიბლიაში თავს იჩენს უკიდურესი წინააღმდეგობანი:
ბიბლია, ერთის მხრივ, კულტის რელიგიაა, მაგრამ წინასწარმეტყველნი მგზნებარე სიტყვით გამოდიან კულტის წინააღმდეგ;
ბიბლიაში გვაქვს კანონის რელიგიის დამახასიათებელი ნიშნები, მაგრამ იერემია ილაშქრებს დაწერილი კანონის წინააღმდეგ საერთოდ – ღვთის კანონი არს არა დაწერილ სიტყვაში, არამედ მორწმუნის გულში;
ბიბლიის უფალი რჩეული ხალხის უფალია, მაგრამ ხალხებს თანასწორი ღირსება აქვთ, იაჰვე ისრაელის ღმერთიცაა და ყველა ხალხისაც, ერთსა და იმავე დროს;
იესო ღმერთია, მაგრამ ამას ეწინააღმდეგება მისივე სიტყვა: „რატომ მიწოდებ მე კეთილს? არავინ არის კეთილი, გარდა ერთი ღმერთისა.” (მარკოზი 10,18);
ბიბლიაში გვხვდება თვით რწმენის მკვეთრად საპირისპირო აზრები და განწყობილებანი: დემონოლოგიის ურწმუნობა, ადამიანთა გაღმერთება, ნიჰილიზმი (ეს უკანასკნელი – ეკლესიასტეს წიგნში).
ასეთ წინააღმდეგობებზე მითითების შემდეგ იასპერსი დაასკვნის: „…ბიბლიაში, თუ მას მთლიანობაში განვიხილავთ, ყველაფერი პოლარულ დაპირისპირებაში არსებობს… სიტყვით გამოთქმულ ყოველ იდეას მოეძებნება საწინააღმდეგო შინაარსის გამონათქვამი”[3,გვ.467].
როგორც იასპერსის მიერ მოტანილი არგუმენტებიდან ჩანს, ბიბლიის რაციონალური, „ლოგიკური” გაგება შეუძლებელია. დაისმის კითხვა: არსებობს თუ არა ბიბლიის წაკითხვის ისეთი გზა ან ხერხი, რომელიც მას აზრიან მთლიანობად წარმოადგენს, რა შეუნარჩუნებს გონების თვალში შინაგან სიმწყობრესა და მნიშვნელობას ამ რაციონალურად გაუგებარ ტექსტს? იასპერსი ცდილობს უპასუხოს ამ კითხვას. მისი პასუხის შინაარსში გარკვევისთვის ცოტა მეტის თქმაა საჭირო ბიბლიური ტექსტის დასახასიათებლად, მისი სპეციფიკის გამოსაკვეთად.
ბიბლიისთვის ნიშანდობლივ შინაგან წინააღმდეგობრიობას იასპერსი დადებითად აფასებს, როცა წერს: „ბიბლიის ამ პოლარობათა შედეგი აღმოჩნდა ის, რომ ყველა პარტიას და შემდგომი ისტორიის სხვადასხვა ტენდენციის გამტარებელს შეეძლო ბიბლიის დამოწმება. იქ მკაფიოდ განვითარებული პოლარობანი მუდმივად გვიბრუნდებიან – ებრაული თეოკრატია ქრისტიანულ ეკლესიაში, წინასწარმეტყველთა თავისუფლება მისტიკოსებთან და რეფორმატორებთან, რჩეული ხალხის იდეა მრავალ ქრისტიან ერში (აგრეთვე სექტებსა და საძმოებში), რომელიც თავს გამორჩეულად თვლის. გამუდმებით ხდება აღდგენა, ფიქსირებულთან დაპირისპირება, ცოცხალი ქმნა ბიბლიური რელიგიის საფუძველზე. თითქოს დასავლეთს ბედად რგებოდეს თავისი წმინდა წიგნის ურყევი ავტორიტეტის გამო, ხელთ ჰქონდეს ცხოვრების ყოველგვარი წინააღმდეგობის წინასწარი მონახაზი და ამის წყალობით გათავისუფლებულიყოს ნებისმიერი შესაძლებლობისათვის, ხელ-ფეხი გახსნოდეს მუდმივი ბრძოლისათვის ადამიანის ასამაღლებლად” [3,გვ.468].
ამრიგად: იასპერსის მიხედვით, ბიბლიის შინაგანი წინააღმდეგობრიობა სააზროვნო თავისუფლებას ანიჭებს მისით დაკავებულ გონებას და დასავლეთში არასდროს განელებულა აზრთა ჭიდილი, იდეების მოძრაობა წმინდა წერილის ახლებურად გაგების მიზნით. მაგრამ მხოლოდ ამაზე მითითება არ კმარა ბიბლიის ირგვლივ განვითარებული გონითი პროცესების შინაარსის გასათვალისწინებლად. იასპერსი გვთავაზობს ამ მხრივ საინტერესო შემდეგ დახასიათებას წმინდა წერილისა:
ბიბლიაში ვერ ვხვდებით – ძლივს შესამჩნევ ჩანასახთა გარდა – ფილოსოფიურ თვითცნობიერებას. აზროვნებით აქ არაფერი მოწმდება; დაშვებულია მუდმივი გადახრები ურთიერთსაპირისპირო მიმართულებებით, მაგრამ ამ, ასე ვთქვათ, „ლოგიკური მოწესრიგებულობის” არარსებობის გამო ბიბლიაში გვაქვს მეტყველი ექსისტენციის მკაფიო და ძლიერი გამოვლინება; ბიბლია – ესაა საზღვრით სიტუაციათა ათასწლოვანი ადამიანური გამოცდილების საცავი [3,გვ.469].
გავიხსენოთ: საზღვრითი სიტუაცია არის ვითარება, რომლიდანაც შეუძლებელია გამოსვლა რადიკალური და შეუქცევადი ცვლილების განცდის გარეშე. საზღვრით სიტუაციაში ძირეულ ცვლილებას განიცდის მასში მოხვედრილი ინდივიდი თუ პიროვნება, ამიტომ საზღვრითი სიტუაცია მუდამ ყველაზე პირდაპირ და უშეღავათოდ მეხება მე მთლიანად და მასხვაფერებს მევე ერთიან, ანუ მის მიმართ შეუძლებელია ვიყო გულგრილი.
საზღვრითი სიტუაციის მაგალითად შეიძლება დავასახელოთ ვითარება, როცა რომელიმე თავგადასავალი მთლიანად მიცვლის მსოფლგანცდას, ამის ბიბლიურ ნიმუშად გამოდგება საულის ქცევა პავლედ, მაგრამ უფრო მკაფიო და „ძლიერი” მაგალითი საზღვრით სიტუაციაში ყოფნისა არის დაბადება და – მასზე უფრო მეტადაც – სიკვდილი, რადგან სიკვდილის პირას მდგომნი ვგრძნობთ ჩვენში მიმდინარე სხეულებრივ კოლაფსებს, „ჩანგრევებს”და ცნობიერადაც ნათლად ვხედავთ გარდაუვალი ცვლილების უდიდეს სიღრმეს.
იასპერსი ლაპარაკობს ბიბლიის უცვლელ ჭეშმარიტებაზე, რომელიც როგორც წესი, იფარება და კვლავ პოვნას საჭიროებს. ამასთან ავტორი არაფერს გვეუბნება იმის შესახებ, თუ რა შინაარსის წინადადებით (ან წინადადებებით) შეიძლება გამოიხატოს ეს ჭეშმარიტება, რა ტექსტით შეიძლება მისი გამოთქმა. ამიტომ უნდა ითქვას, რომ ჩვენ ერთგვარად თავისუფალი ინტერპრეტაციის უფლება მივეცით თავს, როცა ბიბლია ძირითადად საზღვრით სიტუაციებზე მოსაუბრე ტექსტად დავსახეთ; მაგრამ ასეთი „თვითნებობის” საფუძველს ნამდვილდ ქმნის თავად იასპერსის ნაშრომი; მაგალითად, მისი ამგვარი გამონათქვამი: „… რაციონალურ კრიტიკას არ შესწევს ძალა ამ ჭეშმარიტების წვდომისა. ადამიანი მოვალეა თვითონ აღმოაჩინოს თავისთვის ჭეშმარიტება, ანუ თავის საკუთარი ბედისა და ტრადიციის შესაბამისად აითვისოს იგი” [3,გვ.474-475].
იასპერსის ამ უკანასკნელი აზრის გაგება ძნელი არ არის იმის გათვალისწინებით, რომ საზღვრითს სიტუაციაში საქმე მეხება საკუთრივ მე, ამ სიტუაციაში მოხვედრილს და არა ადამიანს საერთოდ. ამ სიტუაციაში არას მარგებს მეცნიერება მისთვის ჩვეულებრივი განზოგადებებით. ის, თუ რას ნიშნავს ჩემი სიკვდილი, შემიძლია გავიგო მხოლოდ მე თვითონ ჩემი ნაცხოვრების მთლიანად გათვალისწინებით. სხვას ჩემი ცხოვრება ასეთი სისრულით არასდროს ეძლევა, ამისთვის ხომ „შიგნიდან ხედვაა“ აუცილებელი, რაც მხოლოდ მე შემიძლია?! ამდენად და ამ აზრით ზემოთ იასპერსის მიერ „საკუთარი ბედის“ ხსენება სავსებით გასაგებია. მაგრამ რას ნიშნავს იქვე ავტორის ის ნათქვამი, რომ ჭეშმარიტების აღმოსაჩენად მე მას ჩემს ტრადიციის შესაბამისად უნდა ვწვდე?
ამ კითხვის დასმით იასპერსის მიერ საკმაო გულმოდგინებით განხილულ სხვა თემას შევეხეთ. საქმე ისაა, რომ ექსისტენცი საზღვრითს სიტუაციაშიც, – ვთქვათ სიკვდილის პირას, – დგას არა როგორც მხოლოდ სასიცოცხლო ძალამილევადი ტანი, არამედ როგორც კონკრეტულ კულტურულ ტრადიციაში „ჩანერგილი,” მნიშვნელოვან წილად ამ ტრადიციისაგან გაფორმებული ცნობიერება. სიკვდილის შემდგომ სულის უკვდავების მორწმუნე ადამიანისთვის სიცოცხლის შეწყვეტა სხვაგვარად განიცდება, მას სხვა მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე ათეისტისთვის, ვისაც ამქვეყნიური არსებობის მიღმა ყოფნის განგრძობის არანაირი შესაძლებლობისა არ სჯერა. როცა იასპერსი წერს, რომ ადამიანმა ჭეშმარიტება თავისთვის თვითონ უნდა აღმოაჩინოს, თავისი ტრადიციის შესაბამისად, აქ ცნობიერების სწორედ ამგვარი კულტურული დეტერმინირებულობაა საგულისხმებელი.
ქმედით ტრადიციასთან ცნობიერების კავშირის თემის წამოწევით იასპერსი ადამიანის ყოფნის ისტორიულობას გახაზავს. ავტორი თვლის, რომ ისტორიულ, ანუ კულტურულ ეპოქათა მიხედვით ცვლადია ყოველი შინაარსიანი ტექსტის გაგება. კულტურულ-ისტორიულ ეპოქათა მიხედვით იცვლება ცხოვრების რეალური პირობებიც. ეს ცვლილებები განსაკუთრებული სიღრმით ხასიათდება ჩვენს დროში და ამ სიღრმეს უნდა შეესაბამებოდეს რელიგიურ წარმოდგენათა დამაჯერებლობის თანამედროვე გაგებაც. იასპერსის აზრით, ცვლილებებია შესატანი ბიბლიური რელიგიის ცალკეული დოგმების გაგებაში; ზოგი მათგანი საერთოდ უკუსაგდებია ჩვენს დროსთან უკვე შეუსაბამობის გამო. ავტორი წერს:
„უარი უნდა ვთქვათ ეროვნულ რელიგიაზე იმ სახით, როგორიც იყო იგი ბიბლიური რელიგიის ადრეულ სტადიაში, როგორც იაჰვეს ისრაელის რელიგია და როგორადაც ის განმეორდა, პირველ ყოვლისა, პროტესტანტულ, კერძოდ, კალვინისტურ მიმართულებებში, რომლებიც თავის ქრისტიანობაში უფრო ძველი აღთქმის ცალკეულ ნაწილებს ეყრდნობოდა, ვიდრე მას მთლიანად და ახალ აღთქმას”[3,გვ.470].
„უარსაყოფია ქრისტეს ის რელიგია, რომელიც იესოში ღმერთს ხედავს და იმარჯვებს რა იესოს მსხვერპლად მისვლის იდეას,… მასთან აკავშირებს ხსნას … ქრისტე ჩემში არაა დაკავშირებული საკუთრივ და მხოლოდ იმ ოდესღაც მცხოვრებ იესო ქრისტესთან და იესო როგორც ქრისტე, როგორც ღმერთკაცი – მითია”[3,გვ.470-471].
უფრო ვრცლად აღარ შევეხები ბიბლიის ტექსტის ცალკეული ნაწილების იასპერსის მიერ შემოთავაზებულ გაგებას. ჩემი მიზანია იმის გარკვევა, თუ რა ხასიათის, რა ტიპის ტექსტია ბიბლია საერთოდ, როგორ უნდა მივუდგეთ მას ისე, რომ წმინდა წერილში ერთიან შინაარსეულ სიმწყობრეს მოუკლებელი მთელი დავინახოთ. ამ საკითხთან დაკავშირებულ ერთ მნიშვნელოვან მომენტს ზემოთ იქ შევეხე, სადაც ითქვა, რომ ბიბლიის მთავარ თემათაგანია ადამიანის ყოფნა საზღვრითს სიტუაციაში. ამ თემასთან დაკავშირებით იასპერსის ტექსტში გვხვდება ასეთი ადგილები:
„ბიბლიაში ჩვენ ვხედავთ ადამიანს მისი დაღუპვის ძირითად სახეობებში. მაგრამ ისე, რომ სწორედ დაღუპვაში განეხვნება (ეცხადებალ. დ.) მას ყოფნა და შედგომის შესაძლებლობა.” [3,გვ.469].
„ბიბლიის წიგნებში შეიძლება გამოვავლინოთ დაძაბულობის იგივე ძირითადი სახეები, რომელთაც დღემდე მოძრაობაში შემოინახეს დასავლეთი; ღმერთი და სამყარო, ეკლესია და სახელმწიფო, რელიგია და ფილოსოფია, კანონის რელიგია და რელიგია წინასწარმეყველთა, კულტი და ეთოსი.
ამიტომ უცვლელ-იგივეობრივ ჭეშმარიტებას შეიძლება მივწვდეთ მხოლოდ სახეზე მყოფობის გადაუჭრელ პრობლემათა მიმართ ღიაობით და ყოველი რეალიზებული მოვლენისადმი ეჭვით ისე, რომ მუდმივ ვხედავდეთ საზღვრითს: დაღუპვას”[3,გვ.471].
თავი რომ მოვუყაროთ ბიბლიური ტექსტის შესახებ აქამდე ნათქვამს, ასეთი შინაარსისა გამოგვივა სათქმელი: ბიბლიას თემად აქვს ღმერთი, სამყარო და ადამიანის ყოფნა სამყაროში, მეტადრე მის ყველაზე საგულისხმო, კრიზისულ მომენტებში – საზღვრითს სიტუაციებში.
ღმერთზე, სამყაროსა და მასში საზღვრითს სიტუაციებში მყოფ ადამიანზე ბიბლია თავისებური, ხატოვანი და არა „ლოგიკური” (ცნებური), ენით ლაპარაკობს. ბიბლიის ენა ხატოვანი ექსპრესიული საშუალებებით მიგვანიშნებს გამოსახატ შინაარსებზე, ეს აძლევს ნიცშეს იმის საფუძველს, რომ იესო ქრისტეს „დიდი სიმბოლისტი” უწოდოს [2,გვ.659].
ბიბლიის ენის ხატოვან-სიმბოლური ხასიათი შესაძლებელს ხდის წმნდა წერილის ტექსტში ისეთი ნაწილების თანაარსებობას, რომელთაც უფრო „ლოგიკური” ენობრივ-გამომსახველობითი სტრატეგია ვერ იგუებდა; ამიტომაა, რომ მაგალითად: წიგნი ეზეკიელისა, რომელსაც იასპერსი შიზოფრენიკად თვლის, ბიბლიურ ტექსტურაში უპრობლემოდ ზის და ფსიქოლოგის თქმით, ოდესმე მსოფლიო-ისტორიული ზემოქმედების ძალაც კი შეიძლება აღმოაჩნდეს[3,გვ.469].
ამრიგად: ბიბლია ის ტექსტია, რომელიც საზღვრითს სიტუაციებზე ლაპარაკობს ხატოვან-სიმბოლური ენით. მას თემატური და ენობრივგამომსახველი პროფილით „საქმე აქვს” ესთეტიკურ ცნობიერებასთან, რომელსაც აზროვნების თავისებური, „ირაციონალური” ლოგიკა გააჩნია. ასეთი ხედვა გასაგებსა ხდის იმ ფაქტს, რომ მიუხედავად მისთვის დამახასიათებელი შინაგანი წინააღმდეგობრიობისა, „ლოგიკური შეუსაბამობებისა”, ბიბლია ერთგვარ შინაგან სიმწყობრეს მოუკლებელ ტექსტად რჩება, რომელსაც ფილოსოფიურ საკითხებზე ფიქრის წახალისება შეუძლია.
აქ მოკლედ უნდა შევეხოთ საკითხს, თუ რის საფუძველზე შეიძლება თვლიდეს იასპერსი ეზეკიელს სულით ავადმყოფად. ეზეკიელის წიგნის მიხედვით, იაჰვე დესპოტური ბუნების უმაღლეს ხელისუფალს ჰგავს, რომლის ერთადერთი მიზანი წესრიგის დამრღვევი ისრაელის სამაგალითოდ დასჯა და მათთვის საკუთარი საშინელი ძალის დემონსტრირებაა. ძნელია ღმერთის სახელის ღირსად ვცნოთ იაჰვე ქვემორე დიალოგშიც ეზეკიელთან; ხოლო ეზეკიელი – ვის ხილვაშიც ჩანს იაჰვე ამგვარად – სულიერ სისაღეს არმოკლებულ ვინმედ:
– მე დაგადებ შენ ბორკილებს და ვერ გადატრიალდები ერთი გვერდიდან მეორე გვერდზე შენი ალყის დღეების დასრულებამდე.
შენ კი, აიღე შენთვის ხორბალი და ქერი, ცერცვი და ოსპი, ფეტვი და ასლი და ჩაყარე ერთ ჭურჭელში და გაიკეთე ისინი შენ პურად. იმ დღეთა რიცხვის მიხედვით, რამდენსაც იწვები შენს გვერდზე, სამას ოთხმოცდაათ დღეს, ჭამე იგი.
საჭმელი, რომელსაც შენ შეჭამ, წონით ოც შეკელს დღეში, ჟამიდან ჟამზე ჭამე.
და წყალი წყვით სვი, მეექვსედი ჰინი, ჟამიდან ჟამზე სვი.
და ქერის კვერად ჭამე იგი და ადამიანის განავალში გამოაცხვე მათ თვალწინ.
და თქვა უფალმა: „ასე შეჭამენ ისრაელის ძენი თავიანთ უწმინდურ პურს იმ ხალხებში, რომლებთანაც განვდევნი მათ“.
და ვთქვი: „ოჰ, უფალო, ღმერთო! აჰა, ჩემი სული არ შებილწულა და მძორი და ნამხეცევი არ მიჭამია ჩემი სიჭაბუკიდან დღემდე და ჩემს პირში არ ჩასულა ბინძური ხორცი.“
და მან მითხრა: „ნახე! მე მოგეცი შენ ძროხის სკორე ადამიანის განავალის ნაცვლად და მათზე მოამზადე შენი პური.“
და კიდევ მითხრა: „ძეო კაცისავ! აჰა, მე დავლეწავ პურის არგანს იერუსალიმში და ისინი შეჭამენ პურს წონით და დარდით, და წყალს წყვითა და სასოწარკვეთილებით შესვამენ.“
რათა მოაკლდეთ მათ პური და წყალი, და შეძრწუნდნენ კაცი და მისი მახლობელი და დალპნენ თავიანთ ურჯულოებაში“[1,გვ.792].
მიუხედავად იმისა, რომ ეზეკიელის ხილვების შინაარსი აეჭვებს ფსიქოლოგ იასპერსს მათი მხილველის სულიერ სისაღეში, ბიბლიას მაინც არ სჭირდება დაცვა – რასაც იასპერსი ცდილობს – იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ წმინდა წერილი ხატოვანი ენით მეტყველი მინიშნებაა სამყაროში ადამიანის ყოფნის რაგვარობაზე, მეტადრე კი, როგორც ზემოთ ითქვა, იგია მინიშნება ყოფნის რაგვარობაზე საზღვრითს სიტუაციებში. ამიტომ რჩება ბიბლია ფილოსოფიური ფიქრის მასტიმულირებელ ტექსტად დღესაც, ჩვენს დესაკრალიზებულ ეპოქაში. საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა ზეობის დროში, როგორიც ჩვენია, ბიბლიურ ტექსტს აღარ შერჩენია ონტოლოგიური წონა და დამაჯერებლობა; მეცნიერების ავტორიტეტს დანდობილ ცნობიერებას უჭირს სერიოზულად აღიქვას ღმერთი, რომელიც თავის ხალხს, ისრაელს შავი ჭირით, შიმშილით, მახვილითა და საყოველთაო სიქაჩლით ემუქრება, მაგრამ თუ ბიბლიის ტექსტს სიმბოლოთა ენაზე მეტყველ ქმნილებად გავიგებთ, მასში ადვილად დავინახავთ სათანადო მთლიანობას და ფილოსოფიური აზროვნების წამახალისებელ ძალას.
ლიტერატურა
ბიბლია 2001: ბიბლია. ძველი და ახალი აღთქმის წიგნები, საქართველოს ბიბლიური საზოგადოება, თბილისი, 2001.
ნიცშე 1990: Фридрих Ницше. Антихрист. Сочинения в двух томах. Том 2. Издателство «Мысль». Москва, 1990.
იასპერსი 1991: Карл Ясперс. Философская вера. Смысл и назначение истории. Издательство политической литературы. Москва, 1991.
წყარო
წყარო
Комментариев нет:
Отправить комментарий