ზურაბ ჯაში- მართლმადიდებელი ეკლესიის ეთიკური აზროვნების ტრადიცია.

ავტორი: ზურაბ ჯაში



მართლმადიდებელი ეკლესიის შესახებ სტერეოტიპების ჩამოყალიბებას თავის ხანგრძლივი ისტორია აქვს. სხვადასხვა სახის ბრალდებები გაისმოდა როგორც განსხვავებული კონფესიური პოზიციებიდან ასევე მოგვიანებით ათეისტური მეცნიერული პოზიციებიდან. ისტორიული ძნელბედობის გამო, განსაკუთრებით ბოლო ხანებში, ეკლესია ყოველთვის ვერ ახერხებდა წარმატებით გაეცა პასუხი ამ ბრალდებებზე და მისი მოძღვრების არსი უკეთესად წარმოეჩინა საზოგადოების წინაშე. ეს ისტორია სათანადო კვლევას საჭიროებს, რის საშუალებასაც არ იძლევა ჩვენი სტატიის არც სიდიდე და არც ხასიათი.
ჩვენი სტატიის მიზანია ყურადღება გავამახვილოთ იმაზე, რომ მართლმადიდებლური სარწმუნოების შესახებ სტერეოტიპების მსხვრევის ამოცანა დღიდან ეკლესიის დაარსებისა იდგა და დღესაც დგას მის წინაშე მთელი აქტუალურობით, რადგან საქმე ეხება არა ეკლესიის დაცვასა და გამართლებას, არამედ საზოგადოებისათვის მისი მაცხოვნებელი მადლის შეუბღლავად შეთავაზებაში. შეიძლება ითქვას, რომ ეკლესია არის ერთადერთი ორგანიზაცია, რომელიც ზრუნავს არა საკუთარის არსებობის განმტკიცებაზე არამედ მის გარეთ მყოფი ადამიანებისათვის სიკეთის მოტანაზე, და ის მხოლოდ ამ გზით განამტკიცებს და განავრცობს საკუთარ არსებობას. შესაბამისად ამგვარი ორგანიზაციის მოძღვრებაც თავისი ბუნებიდან გამომდინარე მუდამ კითხვის ნიშნის ქვეშ უნდა აყენებდეს ნებისმიერი სახის სტერეოტიპს იქნება ეს ჩამოყალიბებული სხვის მიერ ეკლესიის მიმართ თუ მისსავე წიაღში ეკლესიის წევრის მიერ განსხვავებული მსოფლხედველობის მიმართ.
ამჯერად გვსურს შევეხოთ ამ ბოლო დროს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მიმართ ქართულ ინტელექტუალურ წრეებში წარმოშობილ ზოგიერთ სტერეოტიპულ შეხედულებას. ეს დაგვეხმარება იმაში, რომ ჩვენი ეკლესიის ბუნება უკეთ წარმოვაჩინოთ. ამავე დროს თავიდან აგვარიდებს იმ საშიშროებასაც, რომ ეს სტერეოტიპები გახდეს განმსაზღვრელი ჩვენი ეკლესიის ურთიერთობისა როგორც ქართველ ინტელექტუალებთან ასევე ზოგადად აზროვნების ფენომენთან შემდეგი ლოგიკით: „მოაზროვნე ადამიანები ბრალს დებენ ეკლესიას, მაშასადამე აზროვნებას ადამიანი მიყავს ეკლესიასთან დაპირისპირებამდე“. შედეგად მივიღებთ იმას, რომ რაც მანამდე მხოლოდ ზოგიერთი პიროვნების სტერეოტიპი ანუ ცრურწმენა იყო ეკლესიის შესახებ, ჩვენ თვითონ ვირწმუნებთ მას და ამით რეალობადაც ვაქცევთ, და ამით ადვილად დავივიწყებთ ეკლესიის მამების ერთსულოვან მტკიცებულებას იმის შესახებ, რომ ღვთის ხატებას ადამიანში წარმოადგენს სწორედ თავისუფალი ნება და აზროვნების უნარი („მისცა რა [ღმერთმა] მას [ადამიანს], საკუთარი შთაბერვის მიერ, მოაზროვნე და გონისმიერი სული, რასაც საღვთო ხატად ვამბობთ, რადგან „ხატისებრობა“ გონისმიერობასა და თვითუფლებრივობას აღნიშნავს“, წმ. იოანე დამასკელი, მართლმადიდებელი სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა, ძვ. ბერძ. თარგმნა ედიშერ ჭელიძემ, თავი ოცდამეექვსე „ადამიანის შესახებ“).
მკითხველის ყურადღება გვსურს მივაპყროთ ახლახანს რადიო თავისუფლების ვებ გვერდზე ფილოსოფოს გიორგი მაისურაძეს მიერ გამოქვეყნებულ ვრცელ სტატიაზე სათაურით „,მართლმადიდებლური ეთიკა‘ და არათავისუფლების სული“. სათაური თავიდანვე აღძრავს ასოციაციებს სოციოლოგიის ერთ-ერთი დამფუძნებლის მაქს ვებერის ცნობილი ნაშრომის სათაურთან „პროტესტანტული ეთიკა და კაპიტალიზმის სული“. ნაშრომის კარგად ცნობილი თეზა მდგომარეობს იმაში, რომ პროტესტანტული ეთიკა გახდა დასავლური ტიპის კაპიტალისტური ეკონომიკის წარმომშობი მიზეზი. თუ აქედან პარალელს გავავლებთ გიორგი მაისურაძის სათაურთან, კარგად მივხვდებით თუ რა თეზის განვითარებას ემსახურება მისი სტატია: მართლმადიდებლური ეთიკა წარმოშობს თავისუფლების უარმყოფ საზოგადოებრივ წყობას. უფრო მეტიც, მართლმადიდებლური ეთიკის ბრჭყალებში ჩასმა თავიდანვე საერთოდ ეჭვქვეშ აყენებს ასეთი მოვლენის არსებობას ავტორის წარმოდგენაში, რაც დასტურდება სტატიის პირველივე წინადადებით: „მართლმადიდებლური ეთიკა არ არსებობს“.
ჩვენ არ შევუდგებით მთელი სტატიის დეტალურად განხილვას, რომელშიც შეიცავს ქართველ მორწმუნე საზოგადოებაში არსებული ზოგიერთი მართლაც არაეთიკური მოვლენის სამართლიან კრიტიკულ შეფასებებს. შევეხებით მხოლოდ იმ ადგილებს, სადაც ავტორი სრულიად უსამართლოდ განაზოგადებს ამ ცალკეულ მოვლენებს და აჰყავს მართლმადიდებელი ეკლესიის ნორმის რანგში. მისი მთელი ლოგიკა მდგომარეობს იმაში, რომ ეს მოვლენები ხდება არა აქ და ახლა მსოფლიო მართლმადიდებელი ეკლესიის გარკვეულ სეგმენტში მართლმადიდებლურ მოძღვრებაში სამღვდელოების და მრევლის არასაკმარისად განსწავლულობის გამო, არამედ ასე იყო ყოველთვის და ყველგან მთელ მართლმადიდებელ ეკლესიაში მისი ისტორიული განვითარების თავისებურებიდან გამომდინარე. ავტორისეული აზრის წარმოსაჩენად სრულად მოვიყვანთ ვრცელ ციტატას:
“აღმოსავლურ (ბიზანტიურ) ქრისტიანობაში, რომელიც მართლმადიდებლობის სახელით მოიხსენიება, ამ სარწმუნოების და მისი აღმსარებელი ხალხების ისტორიული განვითარებიდან გამომდინარე, ფაქტობრივად არც გაჩენილა ზნეობის გონებრივი გააზრებისა და დაფუძნების თემა. ბიზანტიისა და რუსეთის, როგორც ყველაზე დიდი მართლმადიდებლური ქვეყნების ისტორიები კი, ამის საწინააღმდეგოდ, ნიმუშია რელიგიური ფანატიზმისა და „მწვალებლობასთან“ დაუსრულებელი ბრძოლებისა, რომელთან შედარებით კათოლიკური ინკვიზიცია, რომელიც მთელი თავისი სისასტიკით რეფორმაციის, ანუ პროტესტანტული მოძრაობების შიშით ამოქმედდა, რელიგიური მსოფლმხედველობის ბოლო გაბრძოლება იყო საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ეკლესიის ჰეგემონიური როლის შენარჩუნებისათვის, რამდენადაც დოგმებისგან გათავისუფლებული და გონებასა და მეცნიერულ არგუმენტებზე დაფუძნებული აზროვნება ეკლესიის უსაზღვრო ძალაუფლების აღსასრულს მოასწავებდა”. (ხელმისაწვდომია შემდეგ მისამართზე: http://www.radiotavisupleba.ge/content/blog-giorgi-maisuradze-orthodox-ethics/24812387.html)
პირველ რიგში, ისტორიული თვალსაზრისით სრულ გაუგებრობას იწვევს რაიმე სახის ლოგიკური კავშირის დანახვა „დიდი მართლმადიდებლური ქვეყნების ისტორიებსა“ და კათოლიკურ ინკვიზიციას შორის. როგორ უნდა მოეხდინა კონტრ-რეფორმაციის პერიოდის კათოლიკურ ინკვიზიციას მისგან გეოგრაფიულად და ქრონოლოგიურად დაშორებული (ბიზანტია იმ დროს უკვე აღარ არსებობდა) და სარწმუნოებრივად დაპირისპირებული მართლმადიდებელი ქვეყნების მიერ მწვალებლების წინააღმდეგ დაწყებული ბრძოლის დაგვირგვინება? გამოდის, ავტორი ისტორიას განიხილავს როგორც ერთ სოფელში მომხდარი მოვლენების თანმიმდევრობას, სადაც ერთ ოჯახში მომხდარ მოვლენები იოლად პოვებს გამოძახილს მეზობელ ოჯახებშიც (ესეც იდელიზებური მოდელია, რადგან ასეთი რამ სოფელშიც არ ხდება). სინამდვილეში ისტორიაში მოვლენების ურთიერთმიმართება გაცილებით უფრო რთულად მყარდება. როგორც გამოჩენილი ისტორიკოსი პოლ ვეინი ამბობს, „ისტორიაში არსებობს მხოლოდ ცალკეული და მართლაც განუმეორებელი კონსტელაციები და თითოეული მათგანი აიხსნება მხოლოდ საკუთარი ვითარებიდან“ (Paul Veyne, Der Eisberg der Geschichte, Berlin, 1981, 52).
გადავიდეთ უფრო შინაარსობრივ განხილვაზე. რაც შეეხება რუსეთის მართლმადიდებლობას (იგივე მიდგომა უნდა გავრცელდეს ქართულ მართლმადიდებლობაზეც), როგორც გასული საუკუნის ერთ-ერთი გამოჩენილი რუსი მართლმადიდებელი ღვთისმეტყველი და ისტორიკოსი მამა გიორგი ფლოროვსკი აღიარებს, მისი საღვთისმეტყველო აზროვნების წარმატებები და მარცხები უნდა გაიზომოს ისტორიულად მისი წინმსწრები სააზროვნო ტრადიციისადმი მისი ერთგულებით. ის თავისი შესანიშნავი ნაშრომის „რუსული ღვთისმეტყველების გზების“ წინათქმაში აღნიშნავს:
“რუსეთის წარსულის შესწავლამ მიმიყვანა იმ რწმენამდე, რომ ჩვენს დროში მართლმადიდებელი ღვთისმეტყველი მხოლოდ წმინდა მამათა გადმოცემაში შეძლებს იპოვოს მისთვის მართებული საზომი და შემოქმედებითი შთაგონების ცოცხალი წყარო. დარწმუნებული ვარ, რომ პატრისტიკისაგან და ბიზანტინიზმისაგან გონებრივი მოწყვეტა იყო რუსეთის ისტორიაში არსებული ყველა ჩავარდნისა და სულიერი მარცხის მთავარი მიზეზი. ამ მარცხის ისტორია არის გადმოცემული ამ წიგნში. ხოლო რუსული ღვთისმეტყველების ყველა ჭეშმარიტი წარმატება ყოველთვის დაკავშირებული იყო წმინდა მამათა სათავეებთან შემოქმედებით დაბრუნებასთან”.
ეს სიტყვები ისე არ უნდა გავიგოთ, თითქოს პირველი ათასწლეულის ბიზანტიის (იგივე რომის) იმპერიის ეპოქა, რომელშიც ჩამოყალიბდა როგორც მართლმადიდებელი ასევე კათოლიკური ეკლესიების ფუნდამენტური დოგმატური სწავლებები, წარმოადგენს იმგვარ იდეალს, რომელიც მონურად უნდა გავიმეოროთ და რაც უფრო ზედმიწევნით შევძლებთ ამის გაკეთებას მით უფრო მივუახლოვნდებით ჭეშმარიტებას. სინამდვილეში მისი სულიერი წარსულისადმი ერთგულება მართლმადიდებელ ეკლესიაში ყოველთვის გაიგება როგორც ეკლესიის კათოლიკურობის, საყოველთაოობის ანუ მისი წევრების თანხმობისა და სიყვარულის უნივერსალური პრინციპის დაცვა, რაც შესანიშნავად გამოთქვა წმინდა ბიკენტი ლირინელმა (V ს.): „კათოლიკე ეკლესიაში მთელი ძალისხმევით უნდა გვეპყრას ის, რაც სწამდათ ყველგან, ყოველთვის და სწამდა ყველას“. ეს გულისხმობს იმას, რომ დღეს მორწმუნე მართლმადიდებელი ქრისტიანი აზროვნებს თანამედროვე ცხოვრების გარემოებების გათვალისწინებით და თანამედროვე ენისთვის დამახასიათებელი კატეგორიებით მაგრამ ამით ის სრულ თანხმობაშია დროსა და სივრცეში განფენილ საყოველთაო ეკლესიის სწავლების პრინციპებთან, მიუხედავად იმისა, რომ მისმა აზროვნებამ შეიძლება შეიძინოს გამოხატვის საკმაოდ განსხვავებული ფორმები.
ამგვარი არის მართლმადიდებელ ეკლესიაში ტრადიციის როგორც უმაღლესი სულიერი ავტორიტეტის გაგება. მასში წარსულში ჩამოყალიბებული დოგმატები არათუ ზღუდავს აზროვნებას და ადამიანის შემოქმედებით უნარებს, როგორც ეს ბატონ გიორგის წარმოუდგენია, არამედ ისინი მორწმუნე ადამიანისთვის არის სააზროვნო „ნიმუშები, რომლებიც უბრალოდ კი არ უნდა გავიმეოროთ, არამედ მათ მათ უნდა მივსდიოთ ახალი ფორმულირებების ჩამოყალიბებისას“ (George A. Lindbeck, The Nature of Doctrine: Religion and Theology in Postliberal Age, Luisville, London, 1984, 95).
მსგვსადვე იქცეოდნენ თვითონ გვიანდელი რომისა და ბიზანტიის ეპოქაში მცხოვრები ეკლესიის მამები, როდესაც ახდენდნენ მათთვის თანამედროვე ბერძნულ-რომაულ სააზროვნო კატეგორიებში ბიბლიური რწმენის პრინციპების გადმოტანას და მრწამსის სიმბოლოების სახით ფორმულირებას. შევეცდებით რამდენიმე მაგალითის მოტანას, რომლებშიც, ვფიქრობთ, ნათლად გამოჩნდება როგორც ეკლესიის მამების შემოქმედებითი მიდგომა მათი წინარე ბიბლიური ტრადიციის მიმართ ასევე მათი პირველ რიგში სწორედ ეთიკური აზროვნება მართლმადიდებლური დოგმატების ფორმულირებისას.
თანახმად კიდევ ერთი გაბატონებული სტერეოტიპისა ყველა დროის ერეტიკოსები (მწვალებლები) იყვნენ თავისუფლად მოაზროვნენი და თავისუფლების მოყვარე პიროვნებები, რომელთა წინააღმდეგაც ეკლესია მიმართავდა რეპრესიებს. რა თქმა უნდა, ეს აზრი ემყარება იმ ფაქტებს, რომ ეკლესია განკვეთდა მისი კრებულიდან ერტიკულად აღიარებული მოძღვრების მქადაგებლებს, მაგრამ თავად მკითხველმა განსაჯოს, ქვემოთ მოყვანილი ნიმუშები განუყოფელი ადრეული ეკლესიის ისტორიიდან რამდენად ადასტურებს იმ აზრს, რომ ერეტიკოსი იყო თავისუფლების და ეთიკური აზროვნების დამცველი, ორთოდოქსი ეპისკოპოსები კი – მისი მოწინააღმდეგენი.
ნიმუშები მოტანილი იქნება იმ პერიოდიდან, როდესაც ქრისტიანობა აღარ იდევნებოდა, არამედ პირიქით მიენიჭა სახელმწიფო პრივილეგიებიც რომის იმპერატორ კონსტანტინე დიდის მიერ. ამ დროიდან იწყება ჩვენი ავტორისათვის – ისევე როგორც მრავალი ჯერ ისევ XVIII საუკუნის ანტიბიზანტიური იდეოლოგიის გავლენის ქვეშ მყოფი ინტელექტუალისთვის – საძულველი ბიზანტიური ქრისტიანობის ეპოქა. ამავე პერიოდში მოხდა ისე, რომ ეკლესიაში იფეთქა ერთ-ერთმა ყველაზე დიდმა შიდა დაპირისპირებამ, რომელსაც ეწოდა „არიანული“ დავა.
მოგვიანებით საეკლესიო ტრადიციის მიერ ერეტიკოსად შერაცხილი ალექსანდრიელი მღვდლის არიოზის და მისი თეოლოგიური შეხედულების გამზიარებელი ეპისკოპოსების მრწამსი იმაში მდგომარეობდა, რომ უბრალო ადამიანის ბუნებით დედამიწაზე მოვლენილი მხსნელი, რომელიც ბოლოს ავაზაკებთან ერთად სამარცხვინო სიკვდილით იქნა დასჯილი, არ შეიძლება ყოფილიყო უზენაესი ღმერთი სწორედ მისი ასეთი დამდაბლების გამო. მათი აზრით იესო ქრისტე მართალია ღვთაებრივი ბუნების იყო და სამყაროც მისი შექმნილი იყო, მაგრამ ის მაინც დაქვემდებარებული იყო უზენაეს ღმერთზე, რადგან შეუძლებელია იყო, რომ ღმერთის უზენაესი ძალა უშუალოდ შეხებოდა ქმნილებას, როგორც მისი სრულყოფილებისაგან და მარადისობისაგან უსასრულოდ დაშორებულს. წმინდა ათანასე დიდი ახდენს მათი სიტყვები ციტირებას, რაც მათ არგუმენტს შეჯამებულად წარმოგვიდგენს:
“როდესაც ღმერთმა ინება დასაბამის მქონე ბუნების შექმნა, მან იხილა, რომ ამ ბუნებას არ ძალუძდა მამის მრისხანე მარჯვენას გაძლება და ის ვერ შექმნიდა მას. ამიტომ, პირველად ის ქმნის მხოლოდ ერთს და მას უწოდებს მის სიტყვას და ძეს, რათა მისი როგორც შუამავლის მეშვეობით შექმნილიყო ყოველივე”. (ათანასე ალექსანდრიელი, „არიანელთა წინააღმდეგ“, II, 24)
„ორთოდოქსი“ წმინდა ათანასე ამ არგუმენტს პასუხობს შემდეგნაირად:
“თუ ღმერთი ქმნის მხოლოდ ძეს, ისე რომ ღირსად არ მიიჩნევდა დანარჩენის შექმნას, არამედ ეს საქმე ჩააბარა ძეს როგორც მის თანაშემწეს, ეს იქნებოდა ღმერთისთვის შეუფერებელი საქციელი, რამეთუ ღმერთში არ არის ამპარტავნება”. (იქვე, 25)
როგორც ვხედავთ, ეს სწორედ ორთოდოქსი ეპისკოპოსი ათანასე არის, რომ უპისრიპირდება ადამიანის ღირსების დამაკნინებელ ერეტიკულ რწმენას, რომლის მიხედვითაც ღმერთის სრულყოფილება მდგომარეობს ქმნილებაზე მისი სიდიადის და ძალაუფლების რაც შეიძლება უფრო მეტად აღზევებაში და შესაბამისად ქმნილების დამცირებაში იქამდე, რომ ის ღირსადაც არ თვლის მასთან შეხებას. ამის საპირისპიროდ მას მოყავს სახარებიდან ღმერთის მიერ მის ქმნილებაზე მამობრივი ზრუნვის გამომხატველი ციტატები, რომლებიდანაც მას გამოაქვს შემდეგი დოგმატური ხასიათის დასკვნა: “ეს არის ღმერთის სიკეთე ადამიანების მიმართ, რომ ვისი შემოქმდიც ის არის, შემდეგ მადლით გახდება მათი მამა. გახდება მაშინ, როდესაც ადამიანები მის გულში მიიღებენ, როგორც პავლე მოციქული ამბობს, „მისი ძის სულს და შესძახებენ, ‚აბბა, მამაო‘” (იქვე, 59).
ეს არის ადამიანის შექმნის დანიშნულება, რომ ის არათუ ღმერთის ძალაუფლებას უნდა იყოს დამონებული, არამედ მისი მხსნელი მადლით ეზიაროს მის მარადიულ სრულყოფილ ცხოვრებას და მოიპოვოს მასთან პირისპირ თანასწორი ურთიერთობის საშუალება, რაც ბუნებით აქვს მის ძეს. ამის მიღწევა კი შესაძლებელი ხდება მაშინ, როდესაც სწორედ უზენაესი ღმერთის აბსოლუტური ძალაუფლების მქონე და მისთან სრულად თანასწორი და თანაარსი მისი ძე ხდება ადამიანი და არ იუკადრისებს ადამიანის ბუნებისთვის დამახასიათებელ არცერთ სისუსტეს (გარდა ცოდვისა). ეს ხდება მის მიერ ადამიანის ბუნების მიღებისას და ამით მის პიროვნებაში აღსრულდება ღმერთის და ადამიანის ბუნებათაA თვისებების ურთიერთგაცვლა და შედეგად ყოველ ადამიანისთვის იხსნება გზა საღვთო ბუნების თვისებებთან თანაზიარების შესაძლებლობისთვის. ღმერთის გამომხსნელობითი აქტის არსს ათანასე გამოთქვამს შემდეგი სხარტი ფორმულით: „ღმერთი განკაცდა, რათა ადამიანი განიღმრთოს“. ასეთი ხასიათის უაღრესად ეთიკური მსჯელობა დაედო საფუძვლად ერთი შეხედვით აბსტრაქტულ დოგმატს წმინდა სამების შესახებ.
იგივე ეთიკური აზროვნების ლოგიკა რომ არ წარმოადგენს გამონაკლისს დოგმატური ფორმულირებების გაკეთებისას, ეს კარგად ჩანს იმავე საუკუნის მეორე ნახევრის დიდი საეკლესიო ავტორიტეტის, გრიგოლ ღვთისმეტყველის მსჯელობაში. მისგან როგორც იმპერიის ახალი დედაქალაქის, კონსტანტინეპოლის ეპისკოპოსისგან ადვილი მოსალოდნელი იყო, რომ მას თავის ქადაგებებში ჩამოეყალიბებინა იმპერიული პოლიტიკის დამცველი რელიგიური იდეოლოგია, მაშინ როცა სინამდვილეში ის ეწინააღმდეგება მსგავს იდეოლოგიას და მას ერეტიკულად მიიჩნევს.
ბატონი გიორგი მაისურაძის ლოგიკით იმპერიის პოლიტიკური თეოლოგიის ავტორი ევსები კესარიელი უდიდეს წმინდანად უნდა ყოფილიყო აღიარებული, მაშინ როცა სინამდვილეში საეკლესიო ისტორიოგრაფიაში მისი უდავო დამსახურების მიუხედავად ის არიანელ მწვალებლად იქნა შერაცხილი. მიზეზი კი სწორედ მისი „თავისუფალი სული“ და „ეთიკური აზროვნება“ გახდა. მისი აზრითაც ღმერთის განკაცება ისევე შეუძლებელი იყო, როგორც მზისთვის „რომ დაშვებულიყო დედამიწაზე და ეცხოვრა ადამიანებთან, და ამავე დროს დედამიწა გადარჩენოდა დაწვას და განადგურებას; რამეთუ ყოველივე დაიწვებოდა სინათლის დაცემით“. ამის საპირისპიროდ მისი აზრით ღმერთი სუფევს „განცალკევებით როგორც მეუფე მის შეუღწეველ შიდა ოთახებში, და მხოლოდ ის წყვეტს რა უნდა მოხდეს“ (Demonstratio Evangelica, IV, 6). როდესაც კიზიკიის ასევე არიანელი ეპისკოპოსი ევნომიუსი ამავე ლოგიკით უარყოფს ღმერთის დედამიწაზე ადამიანის ბუნებით მოვლინების შესაძლებლობას „ღმერთის ერთადერთი უზენაესობისა და ზეაღმატებულობის დასაცავად“ (Apologia Apologiae, in Eunomius, The Extant Works, ed. and trans. R.P. Vaggione, Oxford University Press, 2002, 71), წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი მას პასუხობს შემდეგი სიტყვებით:
“ნუთუ ღმერთს კიცხავ ყოველივე ამის გამო? ნუთუ ამის გამო მიიჩნევ მას დამცირებულად, რომ ის იხრება პირსახოცით ხელში და მის მოწაფეებს ფეხებს ბანს და აჩვენებს, რომ თავმდაბლობა არის საუკეთესო გზა აღზევებისაკენ? რამეთუ იმ სულისათვის, რომელიც მიწაზე დამდაბლდა, ისიც იმდაბლებს თავს, რათა მან თავის თავთან ერთად აამაღლოს სული”. (38-ე სიტყვა, 17)
მსგავსადვე მსჯელობს წმინდა ბასილის დიდიც, როდესაც თავისი რიტორიკული კითხვით თავდაყირა აყენებს ძალაუფლების და დიდების მის დროში გაბატონებულ გაგებას: „ნუთუ მის (ქრისტეს, ზ.ჯ.) მიერ გაკეთებული სიკეთის აღიარება აკნინებს მის დიდებას? ანუ, უფრო მართებულად რომ ვთქვათ, ნუთუ სიყვარულის ამბავი (სახარებისეული თხრობა მისი ჯვარცმის შესახებ, ზ.ჯ.) უფრო მეტად არ შეეფერება მის განდიდებას?“ (სულიწმინდის შესახებ, 7, 17).
მთელი ეს დაპირისპირება ორთოდოქსიისა ერესთან მიმდინარეობდა იმ ეთიკური მოტივით, რომ ეკლესიას ადამიანისთვის მოეპოვებინა თავისუფლება ძალაუფლების მონობისაგან, რომელიც მათ ეპოქაში იყო ერთსა და იმავე დროს როგორც პოლიტიკური ასევე რელიგიური ხასიათის. რომის იმპერატორი განასახიერებდა როგორც უმაღლეს პოლიტიკურ ძალაუფლებას, ის ასევე იწოდებოდა ღვთის შვილად და ღმერთად, რომელიც ითხოვდა რელიგიურ თაყვანისცემას, რაზე უარის თქმასაც ეწირებოდნენ ქრისტიანები პირველი სამი საუკუნის განმავლობაში. იმის ნაცვლად, რომ ამ დევნულების დასრულების შემდეგ სახელმწიფო პრივილეგიების მინიჭებაზე მართლმადიდებელ ეპისკოპოსებს ეპასუხათ ძალაუფლებისადმი კონფორმიზმით და მორჩილებით, მათ ერთხელ და სამუდამოდ მოახდინეს რევოლუცია ძალაუფლების გაგებაში, რის შედეგადაც ვერასოდეს იგრძნობდა ვერცერთი ქრისტიანი საერო თუ სასულიერო ხელისუფალი თავს კომფორტულად ძალაუფლებაში მოსვლისას. წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველმა სწორედ იმპერიის სატახტო ქალაქში წარმოთქვა სიტყვები, რომლებსაც შეიძლება ვუწოდოთ ადამიანის განთავისუფლების თეოლოგიური ჰიმნი:
“მოდით შევიცნოთ საიდუმლოს ძალა და ის, რისთვისაც მოკვდა ქრისტე. მოდით გავხდეთ ქრისტეს მსგავსი, რამეთი ქრისტე გახდა ჩვენი მსგავსი. მოდით გავხდეთ ღვთის მისი გულისთვის, რამეთუ ის ჩვენი გულისთვის გახდა ადამიანი. მან მიიღო ნაკლულევანი, რათა ჩვენთვის მოეცა უკეთესი; ის გაღარიბდა, რათა ჩვენ გავმდიდრებულიყავით მისი უპოვარებით (2 კორ. 8:9). მან შეიმოსა მსახურის ხატება, რათა ჩვენ უკან დაგვებრუნებია ჩვენი თავისუფლება; ის დაბლა დაეშვა, რათა ჩვენ ავმაღლებულიყავით; ის გამოიცადა, რათა ჩვენ გაგვემარჯვა; ის შეურაცხყოფილ იქნა, რათა ჩვენ განვედიდებიეთ; ის მოკვდა, რათა ჩვენ გადავერჩინეთ”. (1 სიტყვა, 4-5. იხ. ასევე 38-ე სიტყვა, 13)
როდესაც ღმერთის უმაღლესი ძალაუფლება დოგმატში ასეთი უკიდურესი სიმდაბლის ენით არის ფორმულირებული, გაუგებარია, რა გამართლება შეიძლება ჰქონდეს ბატონი გიორგის მიერ მართლმადიდებლობის ზნეობის შემდეგი სახის შეფასებას:
“მართლმადიდებლობაში ზნეობის განმსაზღვრელი ფაქტობრივად ერთადერთი კრიტერიუმი მორჩილება და საკუთარი განსჯის უნარის ავტორიტეტებისათვის დაქვემდებარებაა, რომლებიც მორწმუნე ადამიანის ნაცვლად აზროვნებენ, ფიქრობენ, განსჯიან, მის ნაცვლად იღებენ გადაწყვეტილებებს. ამიტომაც არ ყოფილა შემთხვევითი, რომ მე-20 საუკუნის ყველაზე ხანგრძლივი ტოტალიტარული საბჭოთა სისტემა სწორედ მართლმადიდებლობის წიაღიდან იშვა და ორგანულად შეერწყა ადგილობრივ არათავისუფალ მსოფლმხედველობით ტრადიციებს”.
ალბათ მხოლოდ ერთადერთი გამართლება – კრიტიკის საგანში არასაკმარისი გათვითცნობიერება. მაგრამ შესაძლოა ავტორმა საპასუხოდ მოგვიგოს, რომ ზემოთ ციტირებული ადგილები წმინდა მამათა ნაწერებიდან მხოლოდ სიტყვებია, თეორიაა, რომლის დანიშნულებაა, იდეოლოგიურად შენიღბოს და გადაფაროს მწვალებლების წინააღმდეგ მიმართულ ძალადობრივი პრაქტიკა, როგორც ეს ხდებოდა საბჭოთა კავშირში. უნდა აღინიშნოს, რომ მწვალებლების წინააღმდეგ ძალადობის ფაქტებს უდავოდ ჰქონდა ადგილი ბიზანტიის ისტორიაში, რასაც თითქოს სახელმწიფო დონეზე ინსტიტუციონალიზაციისათვის ხელი უნდა შეეწყო ზოგიერთ აშკარად დისკრიმინაციულ კანონმდებლობას და მრავალრიცხოვან ანტი-ერეტიკულ ნაშრომებს. მაგრამ თუ როგორი იყო რეალური ისტორია, ამისთვის, ვფიქრობთ, საკმარისი იქნება მოვიხმოთ თანამედროვე მსოფლიოში აღიარებული ადრექრისტიანობის მკვლევრის და ბიზანტოლოგის ევერილ კამერონის შემაჯამებელი შეფასება: „მაგრამ დასავლეთისგან განსხვავებით აქ არ არსებობდა ინკვიზიცია. ბიზანტიელები პრაქტიკაში გასაოცრად ტოლერანტულნი იყვნენ მათ წიაღში მკვიდრი რელიგიური უმცირესობების მიმართ, ერეტიკოსი პიროვნებების თუ დაჯგუფებების დასასჯელად მოძიება დიდწილად ხდებოდა მხოლოდ ცალკეული იმპერატორების პოლიტიკის კონტექსტში“ (Averil Cameron, The Byzantines, Blackwell Publishing, 2006, 113).
დასკვნის სახით ვიტყვით, რომ თეოლოგიური ტრადიციის ისევე როგორც საეკლესიო იერარქიის, ეპისკოპატის უდავოდ ავტორიტეტული მნიშვნელობა მართლმადიდებლური ეკლესიისთვის არავითარ შემთხვეაში არ უნდა იქნეს გაგებული როგორც ძალაუფლება, რომელიც იმონებს პიროვნებას. უმალ პირიქით, ის მოქმედებს როგორც ქრისტეს მიერ პიროვნების გამათავისუფლებელი ძალაუფლების გადმომცემი ინსტიტუტი (ლათინური სიტყვა traditio ეკლესიაში გადმომცემის შინაარსს სწორედ ამ მნიშვნელობით ატარებს), რომელიც ყოველთვის მდაბლდება იმისათვის, რომ ჩვენ აგვამაღლოს. ეს არის მართლმადიდებელ ეკლესიაში ძალაუფლების ერთადერთი მართებული დოგმატური გაგება და თუ მის წიაღში რომელიმე სასულიერო თუ საერო პირი ძალაუფლებას ამ პრინციპის საწინააღმდეგოდ იყენებს, ეს კერძო პრობლემაა, რომელიც არასოდეს არ უნდა იქნას განზოგადებული, და ის უნდა შეფასდეს და განისაჯოს სწორედ მართლმადიდებლური დოგმატების შუქზე.

წყარო

Please Share it! :)